Geniturs, famiglia, fargliuns, parents
Brev 01 _________________________________ AcT Sc 106
Glion, ils 4.11.1947
Mes cars!
In per cuortas notizias da miu sesanflar. – Il docter pretenda che mia situaziun sanitarica seigi pli favoreivla ch’igl onn vargau. Speronza ch’el hagi raschun. El fa mintgadi ina injecziun da strophantin. Mintgaton fetschel ina cuorsa giu el marcau. Haiel era tschintschau cugl aug Luis.
La Tina vegn quasi mintgadi sin viseta. – Da Tujetsch ei aunc tscheu il pign Loretz da Selva. Quel vul denton ir a casa oz. Dapli han cheu schau operar la Brida da Bugnei e la dunna dil Giusep Albin da Tschamut. Quellas ein sin via da bien migliurament. – Sil pli tard gliendisdis proxim vegnel era a casa, sch’ei capitescha buca pli bia. – Co va ei leu? Aunc ussa haiel neginas novas da casa. Felici duei mintgaton mirar co ei va culla mumma. Culla ei persula ha ella nuota bien quitau per sesezza.
Cordials salids da Vies bab
Monn Gion Felici
Brev 02 _________________________________ AcT Sc 106
Glion, ils 20 da schaner 1952
Car bab!
Sundel tut surstada e fetg contristada cu hai legiu Vossa brev. Ei fuss bein trest sche Vus stuesses vegni tractai dad in quinau sin tala moda e lu aunc dad in che ha buca viult bugen in strom per nus. Jeu saiel cheu dar mo in bien cussegl – quei ei ira per in per meins o da quella casa entochen che gl’ei puspei ina veta normala. Hagies endamen cun Felici sch’el dess silmeins la combra a Vus, sch’ei vulan buca dar la spisa. Lu mei a migliar el hotel Alpsu sco in sempel luvrer, quei vegn nuota pli car che forsa far si ina fumitgasa e pagar spisa e etc. Cass cuntrari che fussen buca cuntents aschia, meis Vus en la pensiun Soliva ni en quella da Camischolas. Vus vegnis bein sez aunc a haver tonta autoritad sur sesez. Tons daners haveis bein aunc, schiglioc vegnel a surprender quei deivet. Per il grau che G. A. sa, duvreis buca mirar da schar anavos, paghei el quels siat meins sco Vus manegeis 4 – 5 fr. a di detg sil pauc, mo quei po dai, buca ch’ei hagi num, ei stoppien tener Vus per nuot. La finala sch’ei tonscha buca, vendei in prau, buca ch’ins seigi culpons enzatgei dad in tal.
Jeu haiel ina aschi schliata regurdientscha dalla davosa ga che erel leu che viel buca sempitschar da quellas caussas. Haiel teniu tut en mei e detg nuot a Vus per buca far grev. Vegness jeu si, ei dess nuot auter che uiaras e dispetas. Jeu haiel giu aschi avunda cun mia glieud, buca mo cun ils da Zarcuns era o Sedrun, che sch’ei fuss buca per Vus, sesfagessel buc da vegnir pli.
Ils Huonders han buca astgau scriver ina carta sin Daniev. Tgei ch’ei han encunter mei sai jeu buca, haiel aunc adina fatg mo dil bien.
Haiel fatg bia oraziun che Niessegner arvi era per nus ina porta e vegni en agid en quella gronda caussa. Era nossa buna nunenblideivla mumma vegn buca a schar nus senza urbir ora gestadad e pasch en nossas famiglias. Jeu haiel serecumandau en l’oraziun, gliez ei aunc adina il meglier mettel. Sch’ei fuss buca aschi car cheu el spital, savesses vegnir cheu in temps, mo quei ei bia memia car. Jeu haiel la ferma speronza ch’ei detti ina sligiaziun. Miu meini hai jeu ussa detg e sundel cuntenza. Il principal ei da mantener la pasch e nus vegnin segir buca a schar star mal Vus.
La M.U. ha buca bien far, ella ei cheu amiez en ina fatala situaziun, tegn ella cun Vus eis ei buca endretg a siu um ed aschia ha ella mal far.
Ussa entscheivan ils marcaus puspei ed ei dat pli bia lavur. Sundel buca propi en pei, era ils patruns ein stai malsauns. Haiel aunc adina da far cun la medema malsogna e sundel en tractament dil dr. Bundi. En letg hai buca stuiu star per cletg.
Jeu sperel che la caussa mondi ora tut en bein e sefidel ferm sin agid da surengiu.
Biars cordials salids a Vus e seremettei ella veglia da Diu
Vossa feglia
T
Brev 03 _________________________________ AcT Sc 106
Hotel Helvetia, Vicosoprano, ils 9 d’october 1927
Cars da casa!
Prest ina jamna naven da casa viel dar part co gl’ei passau cun mei e tgei impressiuns ch’jeu hai giu da quei ch’jeu haiel viu. A Trun sundel vegnius retschards dalla Tina silla staziun e lu suenter en casa dalla signura Tuor, fegls e feglias cun gronda curtesia. Ina tscheina stupenta ei lu suandada. Suenter tscheina havein nus fimau e buiu e tedlau radio tochen bunamein las 12. Gl’auter di essan jeu e la Tina levai dallas 5, siult e lu serendi ensemen viers Zignau per dar in’egliada alla destrucziun dalla bova. In trest aspect! Jeu vi buca dilucidar el pli liung, las gasettas han fatg quei sufficientamein. Era il Plaun Lumneins ei tut da gera e sablun. Da maun dretg dil Rein sbuaus in en l’auter. A Tavanasa ei l’extensiun dalla bova a proporziun pintga. Naven da Tavanasa sundel ius cun auto a Glion sur Flem, Laax e Trin tochen Reichenau ed allura culla viafier tochen Cuera. Dallas 2 – 5 havein giu radunonza. Dallas 7.50 essan semess ella viafier per serender a S. Murezi. In lungurus viadi da 4 uras tut da stgir. Sur notg en in splendid hotel. La damaun cun auto privat da S. Murezi tochen Plaun dalla Folla; ina buna mes’ura sur Casaccia. Quei ei stau in bellezia viadi! Veramein in toc paradis sin tiara, quella Engiadina Aulta cun ses lags e sia cuntrada tut aparti. Dal Maloia giu sestrubegia la via en biars carauns anetgs ed en in da quels havein nus era giu in accident cugl auto ch’ei finius bein per cletg. Igl auto ei seglius (gest sco quel sill’Alpsu) encunter il mir, mo per cletg mava el schi plaun, ch’el ha buca pudiu rumper il mir. Negin che ha detg in plaid quei mument. Pér in da quels dis hai jeu fatg endamen il cass a signur colonel Gartmann, il qual ha detg, ch’el seigi ius bia cun auto, mo enzatgei aschia seigi aunc mai schabegiau cun el. – Basta. Quei ei vargau. Dallas 10 eran nus a Casaccia. Puspei in trest aspect. In tochet sul vitg ha l’Orlegna rut atras in ault rempar ed ei sederschius cun furia dil stradun giu che meina miez atras il vitg. En in liug savev’ins aunc ussa mesirar vid ina casa sper via l’altezia dall’aua: 2 meters. La via era scarpada si e semegliava il vau d’in flum: ussa naturalmein senza aua. Cheu pudeis Vus sefigurar co l’aua ei penetrada els tschalers, cuschinas e stivas. La glieud han saviu far e dustar quasi nuot. Miracla che tuts ein mitschai culla veta. En pliras stivas e cuschinas era l’aua stada en in’altezia dad 1 – 1 ½ meters. Els tschalers naturalmein plein. E lu buca mo aua. Cheu ei aunc restau ina buglia da sablun e gliet che dat lavurunas da schubergiar neuado. Els tschalers dil hotel Stampa, nua che nus essan en loschi, havein nus quintau ora, ch’ei sesanfli aunc circa 140 m3 sablun. Para quasi nuncarteivel, mo gl’ei aschia. –
Graun e truffels dat ei tscheu nuot. Caschiel havevan ei era pauc els tschalers, jeu sai nuota cun tgei quels vivan. Ils Bergagliots ein glieud ruasseivla e da pauca canera e fetg cuntenteivla. Siu dialect ei ina mischeida da miez romontsch e miez talian.
Nus havein ussa luvrau a Casaccia 3 dis e havein aunc buca finiu. Gliendisdis quintein nus denton da finir. Con ditg la situaziun cuoza, ei nuota da prender aunc, probabel gl’entir october. Malgrad la bialaura eis ei tscheu freid. Il sulegl vegn pli per dallas diesch. A Casaccia ei ina ruosna da suffel sco negliu. Essend dapertut sablun, vegn quel leventaus dal suffel ed enstagl neiv cuffl’ei sablun, ch’in sto mintgaton serrar ils egls. –
Ils 2 auters signurs ein oz i a S. Murezi. Jeu sundel oz a Vicosoprano, ca. 7 kilometers sut Casaccia tier Fidel Berther da Mustér che ha tscheu per tscheins il pli bi hotel. Tscheu a Vicosoprano ha l’aua aunc furiau pli fetg che a Casaccia. A mi fa ei l’impressiun, ch’il donn en Bergaglia seigi bunamein pli gronds che quel en Surselva. –
Tscheu a Vicosoprano ei ina baselgia catolica. Il survetsch divin entscheiva oz pér dallas 11. –
Cur ch’ei colecteschan leu pils donnegiai dall’aua, sche dai ad interim 20 frs. Tarmettei a mi ina capetscha da tingalin, munginas ni quels vons ners sch’ei existan aunc. In fazalet da culiez.
L’adressa ei: G.F. Monn Schatzungskomission für Wasserschaden, Hotel Helvetia, Vicosoprano. Scrivi era, co ei va leu.
Cun salids
Vies affecziunau mariu e bab
Monn Gion Felici
Brev 04 _________________________________ AcT Sc 106
Hotel Helvetia, Vicosoprano, ils 16 d’october 1927
Cars da casa!
Vossa brev cul pac hai jeu survegniu pér il venderdis da miezdi. – Bugen schabegia ei enzatgei aparti cura ch’ins ei naven da casa. Ton sa ins concluder dil resultat da Vossa brev. – Denton sche mo tuts stattan en pei, sche lein nus engraziar a Diu. La mumma principalmein duei haver quitau ussa en quell’aura malsauna. Jeu haiel era pigliau cunauras e haiel stuiu tuoschar bravamein in per dis. Oz sundel empau meglier, la tuos entscheiva a rumper. – Culla lavur va ei plaun vinavon. Ins ha cartiu ch’ei detschi pli pauc lavur en Bergaglia ch’en Surselva, mo la finala dat ei forsa dapli. A Casaccia essan nus vegni sin ina summa da 26’700.- frs. Tscheu a Vicosoprano vegnin nus sin 100’000.- frs. sche buca varga. In da mes collegas (signur Ciocco) va schon a casa mardis e lai vegnir in suppleant. Tochen la fin d’october stundel jeu, sch’ei schabegia leu nuot aparti. – Gl’ei ina lungurusa e pauc emperneivla lavur da tudi traversar quellas immensas gondas da crappa e galera. Paupers Bergagliots. Mo els seremettan en lur sort cun ina incumparabla resignaziun ed ein ualti tgunsch da cuntentar. Nossa glieud leu plirassen e lamentassen tut autruisa. –
Jeu lesssel aunc far attents da better ora quella grascha a Camischolas e zuar giu las Plauncas dallas Rueras. Aissas per trer si Caspausa ein da prender grossas sin clavau da cauras; satellas vi Zarcuns en nuegl. O la resgia fuss’ei aunc da schar resgiar 2 buorettas cun scorsa: aissas satellas. Quels manedels si gl’Uaul Flurin fussen er’aunc da metter ensemen. In pèr fazalets da nas, ina camischa alva cun culier e quei tubac giun tschaler, saveis aunc tarmetter. Da trer dueien ei ussa duvrar la genetscha e buca la vacca. Ei il mas-chel dil Dauner ventschius? Brevs e correspondenzas ein da mirar e sche necessari tarmetter a mi.
Jeu sundel ual staus a messa cun priedi e cant talian. Suenter messa hai anflau tscheu in frar dil Stiafen Maissen d’Acletta. Suentermiezdi mondel tochen Stampa e Promontogno.
Per quella ga viel calar e salidel Vus tuts cordialmein.
Vies carezont bab e mariu
Monn Gion Felici
Salidei ils augs e specialmein gl’aug Vigeli e scrivi ton pli spert.
Brev 05 __________________________________ AcT Sc 105
An Maria Venzin in der Schweiz
„Canton Graupentan nach
Diesentis fon Tavetsch
Sarcuns“
Cara mumma e fargliuns
Schinavon che jeu vai oz peda da scriver in per lingias sin la vossa brev, la quala jeu vai retschiert. Sin quei fatg cheu, il qual vus leis emparar mei, sai jeu pauc tgei dir, pertgei jeu sundel tscheuoragiu e vus essas leuenasi e saveis tgei il fatg vala. Basegns vessen nus schon dad els, aber jeu laschel sura a vus da far sco vus manegeis ch’ei seigi il meglier.
Tier nus sai jeu pauc tgei scriver auter che nus essan sauns e da bunaveglia ed il Lezi Antoni ei staus biaras gadas tier nus. El lai salidar ils ses da casa e la brev hagi el schon retschiert.
Jeu laschel salidar il Vigeli Gambun e vai udiu ch’el tuorni anoragiu. Sch’ei ha dau bia glin e lessas tarmetter in per camischas ed in per caultschas sche vess jeu schon basegns. Vesses vus forsa basegns pli tard per daners da cumprar in per vadials, sche lein nus mirar co igl ei da far. Grad ussa vegn ei enzatgei endamen. Per ussa sundel jeu enriclaus che jeu vai buca cumprau giu il tschiep dil Leci Antoni. Lesses vus cumprar giu el e tarmetter a mi sch’ei schabegia schi buna caschun, sche vess jeu bugen, lessel vus schon cuntentar.
Ussa fineschel jeu il miu malscriver e las mias tolcas e restel cun in cordial salid vies obedeivel fegl
14 da settember 1857
Martin Monn
Brev 06 _________________________________ AcT Sc 105
Car frar,
Damai ch’ei schabegia buna caschun, sche vi jeu era scriver in per lingias. Stoi aber era far sco ti, buca per saver scriver danievs, sonder per notificar nossa buna sanadad che nus gudin per grazia da Diu il qual jeu vai era speronza che questas lingias anflien tei el medem stan.
Nus vevan schon enderschiu ch’ils Schuobs vevien tschintschau cun tei e sco ei fagevan quitar, fusses ti staus enriclaus che ti fusses vegnius naven da leu giu. Jeu tratgel aber ch’ei fuss stau pli per els che per tei da vegnir giu en quei plaz ch’ei schevan. Ei fan quitar bia, mo jeu manegel ch’ei mondi nuota schi „gras“, sco quei ch’ei dian. Basta, quei seigi sco ei vegli; per ina gada stas ti leu, pertgei sche la via vegn, sche fan ei giu nossa casa. Sch’ei vegn da quella sche vegn ei da vegnir ensi enstagl engiu. Basta, quei vegnan ins a scriver pli tard.
Nus vein retschiert ils daners, las rintgas han ellas schon saviu cumprar e tier tut persulas. S. Martin han stuiu pagar 20 frs., ils auters vessen nus schon saviu duvrar da pagar deivets currents, vai aber tonaton dau giu summa 70 frs. Nus vevan vendiu tiers per 36 marenghins, sch’ei fuss stau deivet, mo sco enqual onn, sche havess ei schon vanzau empau. Ussa vein nus buca grad grond muvel. Nus vein 4 vaccas, dus stiarls e duas stiarlas ed in vadi vai jeu cumprau. Aber giu Laus vai jeu speronza da buca stuer ir ed era buca cumprar tscheu si fein vonzei. Sch’ei vegn buca memia car, sche cumprel jeu ina mugia ni in stierl. Sche ti has basegns dapli resti, sche sas ti tarmetter, tarmetta ora co el ei gartegaus, sch’el ei memia gronds ni memia pigns.
Il Lezi Antoni ei turnaus ad ira engiu. Sch’el ha buc emblidau la adressa, sche scrivel ina gada a ti. El ha schau tscheu ina brava summa da 1000 frs., aber mo per schar guder tochen che igl aug ei vivs. Novitads dat ei neginas; igl ei bia tschontscha; quel marida tschel marida, mo la finala eis ei tut mo tschontschas marschas.
Jeu vi pia far fin cun miu malscriver; veies tema da Diu, seregorda dad el cun oraziun, dai ina risposta ton pli gleiti.
Restein cun salid e stema, tia mumma e fargliuns.
Tujetsch ils 20 da november 1860
Alois Monn
Brev 07 _________________________________ AcT Sc 105
Glion, ils 17 – X – 1907
Stimada Maria Ursula!
En num da nossa venerabla superiura duegi jeu rispunder sin Vossa brev dils 16 d.q.. Cura ch’ei sa buc esser avon, sche vegnan las scolaras era pridas si pli tard, ton egl internat sco externat.
Ponderond Vossas relaziuns e giavischs havessen nus manegiau ch’ei fussi da pli grond avantatg da vegnir interna, (habitar egl institut) e zuar ord biars motivs.
Las scolaras externas ein sut direcziun dallas soras, la damaun dallas 8 – 11, suentermiezdi dallas 1½ – 4 uras. Gl’auter temps ein ellas surschadas a sesezzas, ferton che las internas han era igl auter temps instrucziun en caussas manilas ch’ein fetg necessarias per in regulau tenercasa, dasperas san ellas emprender il lungatg tudestg e sepraticar el plidar senza extra pagament, il qual vegn dallas externas separat da pagar.
Caussas da cuser ora, cuntschar, far ora cun il fier etc., sa mintga scolara interna sco externa prender dil siu agen ni dils ses. Da cuschinar vegn ei mussau da la pli sempla – la fina cuschina cun tut quei ch’ei cumbinau cun ina bein rugalada cuschina e survir a meisa.
Nus havein schon prospects, aber mo tudestgs, sur tuttas lavurs e cundiziuns, perquei scrivel giu cheu in per caussas che vus duvreis.
Per las scolaras internas porta la pensiun 35 frs. il meins (cuost logi e lavar), dapli 5 frs. il meins per la scola e 2 frs. per il duvrar „decbet“, plumatsch ed il resti leutier.
Las externas pagan per il cuors da cuschinar per meins 10 frs; per far ora cun il fier per meins 12.50 frs., per da cuser 6 frs; e per duvrar la maschina 1 fr il meins, quellas che emprendan da cuschinar pagan aunc 3 frs. il meins per la scola da cuser ch’ellas ha denteren.
Pia saveis Vus sezza giudicar tgei ei da preferir. – Interna emprendeis en in miez onn dapli, che externa en 1 onn entir e lu dasperas tut il bien che san far ed emprender per l’olma.
Vus essas perquei aber tuttina libra e saveis far sco Vus anfleis per bien. Nus supplicassen era per promta risposta cu Vus vegnis.
Aunc inagada ha il bien Diu aschi baul privau Vus dil pli car sin tiara, sche elegi ora ina veta familiara e buc semettei en tons prighels e mei nua che Vus essas ton sco da negin, il Segner paga lu era perquei ch’ins fa per el, ni meglier detg per l’olma. Ussa seigies dacormein salidada dalla venerabla superiura sco da mei.
cun stema e bien seveser
signeschel
Sr. Benedicta
Brev 08 _________________________________ AcT Sc 105
Herrn Alois Monn in
Tavetsch über Chur
Ct. Graubünden
Taenikon, ils 8 da settember 1861
Cars da casa!
Dapi ch’il Lurens ha scret, sche par’ei che vus veis buca survegniu la mia brev, la quala jeu vevel tarmess sin la vossa perdanonza, ni che vus veis nuota vuliu scriver anavos.
Jeu vevel scret cheu per via dallas rintgas, che cura ch’jeu sundel vegnius a Turitg, sche er’ei aviert buc’ina stizun e silsuenter sundel jeu aunc ius inagada a Frauenfeld nua che jeu vaiel buca survegniu sin quella moda sco vus leis. Ussa vai jeu patertgau da schar cumprar il Tumaisch si Cuera cura ch’el vegn a casa.
Vus veis era scret tgei resti ch’jeu vegli schar far, mo quei pli bia e pli bugen silmeins in per caultschas ed in per calzers sco il Gion Rest ha survegniu, zuar empau pli pigns che sco il Luis drova, aber las caultschas sai jeu schon duvrar schi grondas Matei che camischas aunc vitier vegn a vus a semegliar empau dabia, quei saveis vus far sco vus leis. Pervia dils daners che jeu sai tarmetter, vi jeu aunc dir enzatgei. Jeu fetschel buca dar daners bugen avon ch’ei seigi or’in onn e lura savess jeu buca tarmetter sin quest atun pli che 60 ni 70 francs. Aber sin primavera suenter il mars, sche vus veis da basegns, sche vi jeu schon aunc tarmetter enzatgei. Auter sai jeu pauc tgei scriver, deno che jeu sundel sauns e da bunaveglia sco quei che jeu vai era enderschiu che vus segies il medem. Jeu vi pia calar cun quei malscriver. Aunc dei ina risposta, sche vus veis survegniu l’emprema brev ni buc, perquei che nus savein nua ella ei ida a piarder, sche vus veis buca amauns ella.
Il Tumaisch scriva era oz ina brev e […] vegnien ensemen. Ils Romontschs fan tuts salidar il ses ed jeu restel era cun cordial salid da vus tuts
Vies sincer frar e fegl
Felix Monn
Cordial salids da Tumaisch, da Gion Rest e da Sigisbert a tuts, Gion Rest, aber particular allas mattauns. .. .. ..
Brev 09 _________________________________ AcT Sc 105
1863
Carissim frar,
Cun questas lingas vi jeu a ti augurar in legreivel niev onn, gie in onn da cuntentientscha. Quella sa mo esser cura ch’ins seremetta totalmein alla veglia da Diu. Gie, cura ch’ins pren tut dil maun da Diu, bien e mal, ventira e benedicziun, cruschs e miserias.
Il motiv per il qual jeu scrivel questa brev vi jeu cuortamein descriver. Ti seregordas forsa che ti has emparau mei a Nossadunnaun, sche las soras maridien buc. Ti seregordas tgei jeu vevel detg. Finalmein eis ei vegniu neutier. Sin primavera vulan ei far nozzas. Ins sa pergliez nuota dir, ellas ein omisduas sils onns. Jeu vevel detg al Tumaisch quest’atun, sai aber buc, sch’el ha detg, ni buc.
Ti sas ch’ei dat uss ina midada en nossa casa culla Barbla (1832-1910) ei naven. Sche l’Onna Maria (1830-1906) e la mumma (1799-1873) ein buca fetg tafras e mo jeu damognel era buca da luvrar. Jeu maniass che ti duesses primavera, cura che ti has ora in onn vegnir a casa. Ti eis ussa staus dabiars onns. Jeu tratgel che ti hagies buca el senn da star adina naven. Sche nus vein la buna veglia e tenin ils tgaus ensemen, sche savein nus schon era far s’avanzar tscheu. Sche nus vein buca grad da luvrar sil nies, sche savein nus u cumprar u prender si per tscheins empau prau. Sch’ils tiers stattan en prezi sco els ein stai cheu in tschuppel onns, sche rend’il meglier ils praus. Nus savein aunc star dabiars onns ensemen. L’Onna Maria probabel marida buc. Jeu e ti essan aunc giuvens. Quei ei pia nies meini. Jeu vai speronza che ti vegnas suenter a nies giavisch e spitgein sin ina risposta aschigleiti sco ti has retschiert questa brev.
Novitads sai jeu nuot auter per quella gada.
Jeu vi pia far fin cun miu malscriver. En buna sanadad restein cun salid e stema Tia carezonta mumma e fargliuns. Fagien era salidar il Tumaisch, augurond in legreivel bien onn.
Tujetsch, ils 6 da schaner 1863
Alois Monn
Brev 10 _________________________________ AcT Sc 105
1859
Felix Monn
Schweizer in Ebersberg
Baiern
Car frar,
Ti fas a nus prescha ord tia brev da mirar per in um grond e taffer. Quei ei aber empau da mal. Igl ei in temps ussa che gronds e taffers ston probabel far in’autra lavur, numnadamein ir ella uiara e perquei ni schassen ei vegnir ni vegnessen ei.
Il motiv per il qual jeu scrivel quella brev aschi spert anavos a ti ei, che sche vus manegiasses che il Martin digl aug Toni fussi capavels da far quella lavur, sche quel savess vegnir e vegness. Jeu ed il Stiafen manegein ch’el fussi schon el stan da far. Basta, il Gion Mihel e quel dil Vigeli san schon da tgei possa ch’el ei. Ton sco quel dil Vigeli tertgass jeu, ch’el fuss. Sche vus manegeis ch’el seigi capavels, sche tarmettei ton pli spert anavos. Tarmetteis vus buc, sche eis ei nuot.
Ti has a nus tarmess che leugiu hagi vegl e giuven stuiu „scarmar“, quei vegn era probabel, gie sco schon fatg, era a daventar cun nus. Ina part da nies cantun ei schon naven, carteivel avon ch’ei seigi ora la jamna, stuein nus era prender il sac ed ira, zuar aunc ussa buca per far uiara, aber sappi Dieus co ei vegn ad ira. Vegness ei da star ditg, pos ti vegnir a casa, pertgei ti pos schon cumprender tgei miserias ei vegn a vegnir sche jeu sto ir. Cura che jeu sun naven, sche vi jeu schon scriver co e tgei ni co ei pudess ira, ni sche ti dueis vegnir, ni buc. Jeu stoi dir a ti che quel dil Marti hagi a nus buca tschintschau sco quei che ti has scret, dil resti quei bein, aber da daner ni dad auters nuot ni dil bien ni dil mal.
Jeu vi pia far fin a miu malscriver, essan en buna sanadad e restein cun salid e stema, fagein era salidar il Giachen e tut tgi che ha marveglias da nus, igl aug Toni e l’onda ed il Duri fan era salidar.
Tujetsch ils 2 da matg 1859
Alois Monn
Brev 11 __________________________________ AcT Sc 105
1861
Herrn
Felix Monn
in Tänikon bei Adorf
Ct. Turgau
Car frar,
Dapi che nus vein retschiert questa jamna tia brev, sche vi jeu era sin tiu giavisch scriver in per lingias per saver puspei notificar nossa buna sanadad ed era co ei va tscheu tier nus.
Nus vein tochen uss in oreifer bien onn. Fein ha ei dau bia ed ei era gartegiaus bein e risdiv seregordan umens vegls buca da ni schi bia ni schi bien. Gie, gl’ei in grond plascher cu ins va en clavau e vesa ina tiarza risdiv els ladretschs. Glin e sem ha ei aschi permiez vi. Il graun lai era sperar ina biala raccolta. Basta, cun in plaid, da fretg eis ei in onn oreifer. Mender aber par’ei dad ira culla fiera. Sco ins auda, sche vegn ei schliatas novas. Quei ei aunc stau biaga il cass ed ha aunc dau bunas fieras. Pils purs eis ella, silmeins pils biars schon gartegiada, pertgei ch’ei han vendiu questa primavera.
Nus vein era vendiu questa primavera dus stiarls e dus vadials per biabein 100 frs. l’in. Nus vessen aunc da vender ina genetscha ed ina vacca. Sche nus vein daners munglassen nus turnar a cumprar u ina mugia ni in stierl.
La brev, che ti vevas tarmess sin la perdanonza, vein nus buca retschiert, schiglioc vess jeu era scret pli gleiti. Pervia dallas rintgas eis ei baul avunda per d’atun. Il resti che ti has detg, lein nus schon pinar e tarmetter cul Tumaisch. Resti da quei sco nus savein far, maunglas ti nuota cumprar. Ti dias era che ti sappies buca tarmetter pli che 60 ni 70 frs., mo nus essan schon cuntents, quei gida schon. Sche las vaccas pagan buca memia mal, sche survegnin nus dabia daners.
Novitads dat ei pauc auter che quella che tia madretscha ei maridada questa stad cun il signur capitani Baselgia. Sco ins auda dalla glieud, sche ha il Tumaisch era da vegnir si a nozzas da sogn Martin. Il Lezi Antoni ei staus tscheu questa stad, mo ei plai pauc bein, pertgei el tuorna ad ira. Jeu vi far fin cun mias tolcas e miu malscriver. Jeu sundel staus ditg e liung el cuolm e la detta ei empau dad eria. Recumandond che ti veglies buca prender si en mal quels punachels, restein cun salid e stema.
Tia mumma e fargliuns e fagein era salidar il Tumaisch, il Gion Rest e Sigisbert.
Tujetsch, ils 21 da settember 1861
Alois Monn
Brev 12 _________________________________ AcT Sc 105
An
Maria Wenzin Canton
Greupentner Dissentis fon
Tavetsch
a Sarcuns
………… den 8. Januar 1853
Cara mumma e fargliuns,
Danovamein scrivel jeu a vus in per lingias per far da saver la mia sanadad che jeu gaudel per grazia da Diu. Jeu vaiel speronza che vus seigies era el medem stan. Jeu sai buca bia daniev, auter che jeu sundel sauns e stundel bugen e laschel buc’encrescher ed hai bien. Jeu stoi buca bia luvrar e saiel ir a scola e sch’ei schabegia nuot, sche fetschel jeu vinavon mia lavur. Jeu sto tagliar empau „colraba“. La pagaglia digl auter onn vai jeu nuota marcadau. Jeu vaiel speronza ch’ei vegni da fi.. […] giu enzatgi.
Auter sai jeu nuota tgei scriver a vus, auter che jeu lessel era saver co ei va cun vus e sche gl’ei stau saun ils tiers. Aura vein nus ina particulara. Igl ei vargau daniev e vein buca viu neiv. Jeu lessel era saver co igl ei leusi, tgei meins ei ha entschiet a never. Jeu augureschel in bien onn da tgi che empiara suenter e fetschel salidar cun in cordial salid tut tgi che empiara suenter. Amen.
Martin Felici Monn 1853
Brev 13 __________________________________ AcT Sc 105
1860
Herrn Alois Monn
Schweiz Kanton
Graubünden über Curr
in Tavetsch
A Sarcuns
Cars da casa,
igl ei buca bia emperneivel da scriver ina brev persula, cura ch’ins sa buca tarmetter ina buorsa daners vitier, aber tonaton scrivel jeu a vus in per lingias, mo per far da saver ch’jeu seigi sauns per grazia da Diu e sco vai dacuort enderschiu, che vus seigies era aschia.
Ils danievs da tscheu ein buca gronds. Igl ei tscheu in trest temps, pertgei, vi jeu metter ora. La dumengia […] Sontga Trinitad, la sera mesa las […] dau tscheu ina stermentusa […] ei deva da quella garniala […] bein schi grossa sco ovs ed ha cuzzau in bien quart ura. Mo tgei sgarschur che quei fageva. Ei rumpeva en tut las finiastras. Ei ha rut ensemen tut ils tetgs ed ha lavagau il fretg pon ins dir tut. Quei da graun stuein nus tut segar giu e duvrar per strom ed il fein da lura ei era pauca valeta. Mo ei po dar in bi risdiv, aber co ins ha empau risdiv fein, sche saveis vus co igl ei. Quella tempiasta ha cuzzau 50 uras lunsch ed aschi lunsch sco igl ei iu era 5 uras lad. Engraziei ch’ei dat leu buca da quellas auras. Sch’ei vegn gie enqual purgina, sche lai […], tonaton las casas sidretg. […] jeu vai enderschiu ei leu ina stupenta pareta ed ils tiers paghien […] mo quei ei schon aura per ils Romontschs, mo vendei brav tiers e cumprei brav praus, quei ei schon endretg.
Jeu vai enderschiu che il Duri dil Flurin seigi serabitschaus leu tier vus. Quel vegn buca a risdar bia bien da nus, sch’el ei buca semidaus. Aber vus saveis aunc biars co ein stai ad ……….. ed aschia eis el era staus. Jeu augureschel ad el tut bien e ch’el seigi ni vegni ton pli gleiti meglier. Cheu tarmettel jeu aunc enzatgei da quellas brevs ch’jeu vevel empermess, mattei vus giudamaun quellas brevs senza arver si, buca perquei ch’ei stess lien enzatgei auter che […] aber igl ei adina pli bi ch[…] survegn ina brev entira che cura[…][…]rutta si e discavegliada. Auter[…] nuota tgei scriver dano da far sa[…][…]tgi. Vies sincer fegl e frar
………. 24. Juni 1860
Felix Monn
Brev 14 _________________________________ AcT Sc 105
1864
Herrn Felix Monn
Camischolas=Zarcuns
Tavetsch
Kt. Graubünden
Stimau a car cusrin cun ils tes da casa,
En risposta dalla tia a mi scretta, sai a ti oz rispunder ch’jeu hagi quella retschiert cun grondissim plascher e quei sulet per motiv che has aunc memoria dil tiu „schwach“ cusrin, il qual ha a mi fatg dubel legherment. Mondel pia vinavon cun notificar, che jeu sco era ils nos tscheu cumpatriots hagien varghentau il passau ed entschiet il niev onn enten buna sanadad e seigien, nua che nus unitamein lein agl altissim Diu engraziar per il passau e danovamein rugar per tut il bien sigl avegnir. Gie, per igl emprem sontga benedicziun e ventira che pudeien tuts far e viver suenter sia sontga veglia e pudein arrivar avon sia gloriusa fatscha e quella puder guder cun ils aunghels e beai.
Jau engraziel a ti miu car per tuts auguris che has a mi purtau. Era jeu augureschel a ti ed a tuts ils tes da casa tut bien e ventira, gie, cun in plaid, tut bien che jeu per memez savess augurar, sche augureschel per vus tuts il semegliont.
Dil rest creiel ch’il frar Lorenz hagi a ti cumpartiu ils mes auguris che vevel ad el scret sin la fiasta da Daniev, nua che jeu vevel menziunau, ch’el duess a vus tuts communicar.
Ti remarcas ch’igl onn mondi alla fin e veien perquei da star eri e patertgar dil bien e malfatg. Jeu aber sundel buca da quei meini da tia brev datada da Nadal. Bein aber sto jeu dir che quella fiasta ei per nus pucconts carstgauns la fiasta dalla glisch, la quala glisch ei naschida denter nus sin quella fiasta ed aschia cun quella fiasta vein nus era dad ira vinavon ed arrivar tier sia surtigliada, la fiasta da Daniev ed aschia da fiastas en fiastas ira vinavon e buca star eri, ni cun ina, ni l’autra caussa. Bein aber da di en di prender neunavon ils tes bials, buns, patertgaments e sentiments e sulet prender neunavon mo il malfatg e perquei rugar per perdun, ch’il nies suprem spindrader, il qual ha per nus endirau la mort, per nies spindrament, nua che nus a siu temps cun siu agid e grazia era arrivar tier quella fiasta, mo era quella dalla sia gloriusa levada. Aschia pia ei miu meini ch’il carstgaun sa buca star eri, sonder quel sto ira vinavon cun il temps, da fiasta en fiasta, sco era en auter temps e quei aschi ditg sco ei plai agl Altissim Diu da retaner il nies pass. Lura vegn ei ad esser nossa ura da star eri. Vegli pia Dieus che nus tuts pudeien esser paregiai, da puder arrivar avon sia fatscha e da leu retscheiver la nossa sentenzia, sur dil nies ver fatg e demanar. Lein pia sco sura detg unitamein rugar il nies Spindrader che quella vegni a curdar ora per nus favoreivla.
Novitads da tscheu sai a ti pauc tgei scriver, pertgei il Sigisbert ha a ti avon in per dis scret ed aschia creiel ch’el hagi raquintau il co ed il tgei. Il sogn Silvester sera vein celebrau sco il solit, il qual ei a ti enconuschent. Dil rest ei tscheu quasi enten il medem pei sco vidavon. Cornel ei uss „Oberknecht“. Ils fumegls ein ils medems, resalvond dus novs, in da cavals e l’auter „Güterknecht“. Era en casa ein las medemas dil Bietigau, nua che jeu hai suenter esser returnaus engiu quella gada, vai biaras gadas ris ora cun il „suserkit“.
[…] vein nus ussa aunc baghiau si ina gronda […] cun duas pegnas per la fabrica da ziaghels ed aunc ina gronda ei era dau l’entschatta da baghiar, nua ch’ei vegn ussa ina maschina dall‘ Engheltiara, la quala fa en in di 8000 entochen 10’000 ziaghels.
Ils tes salids alla fumeglia vai mess giu a tuts, sco ad auters enconuschents, ils quals han giu grond plascher e legherment, che hagies aunc memoria da tscheu, e tuts han a mi dau la ordra da tei cordialmein salidar e cumpigniar quels salids cun tuts buns auguris.
Era la giuvna Warnier Magdalena engrazia era per tes salids ed auguris e laian rispunder sco sura schon detg. „Jungfer“ Warnier aber ha detg che ti dueigies vegnir tscheu sin primavera sche veglias, buca per star tscheu, sche silmeins mo sin ina viseta.
Era il signur „Verwalter“ engrazia […] sura e detg principalmein aunc per la memoria che […] dad El. Aschia pia ha el dau a mi l’incumbensa da era a ti salidar cun tuts auguris. Dapli sto jeu remarcar ch’il „verwalter“ ei naven da Daniev buca staus ord casa ed ei staus empau maldisposts. Ussa […] entscheiva el ad ira meglier e per quest motiv roghel che veglies a mi perdunar che hai buca saviu scriver avon, e perquei che jeu hai giu memia bia lavur enten la midada digl onn. Hagies pia era pazienza cun leger questas, pertgei per buca refierer pli ditg, vai stuiu scriver da notg, aschia pren era buca en mal dalla mia macorta scartira e maltschentada brev.
Sundel pia cun ils mes cordials salids ed auguris a ti ed a tuts ils tes da casa e restel il tiu sincer cusrin
Thomas Schmid
Tänikon ils 10 da schaner 1864
N.B. Salida ils mes fargliuns e damonda sch’els hagien retschiert mia brev dils 29 dil passau meins.
Sigisbert, Celestin salidan tei cordialmein, sco era mintgin ils ses da casa.
Brev 15 _________________________________ AcT Sc 105
Cara mumma e fargliuns,
Schinavon sco nus vein igl onn present che peglia fin, sche sto ins star eri e patertgar dil bien che Dieus ha schenghegiau quest onn, sco nus lein era ver speronza ch’el benedeschi vinavon. Oz prendel jeu pia la plema enta maun per augurar la fiasta dil niev onn, buca mo la fiasta sonder era igl entir onn, che jeu e vus pudeies viver en sanadad, ventira tuts ensemen en grazia da Diu.
Il motiv ch’jeu scrivel quellas lingias ei sulet mo per far da saver la mia buna sanadad ch’jeu gaudel per grazia digl Altissim Diu. Cun quellas lingias vai jeu era speronza d’anflar vus el medem stan. Jeu sesanflel uss en pli buna sanadad che quei ch’jeu sesanflavel cur che jeu erel leu. Aber buca tuts che han quella natira, ils biars ein pli malsanetschs che leu ed ils biars vegnan malsauns dil tut.
Jeu stoi era far da saver ch’jeu hagi retschiert la vossa brev cun la quala jeu hai viu lien che vus eras buca ton cuntents da mei per via ch’jeu vevi buca scret brev culs daners. Mo tgei duvravas vus brev, cura che vus vevas ils daners, jeu lessel adina daners enstagl ina brev. Mo lein calar cun quei. Jeu lessel era saver sche vus veis pagau la milissa ni buc. Dapli less jeu era saver co ei va cun quel digl Giachen da Selva. Quel ha dau tscheu bia da far. Mattei ch’el detschi leu era detgavunda, tgi sa tgei quel vegness a dir a mi sche el veses ussa mei, quei che jeu vai stuiu far cun quel, pigliar, menar, catschar e runar ch’ei fageva mez mal da stuer far aschia cun da nossa glieud.
Ussa vi jeu calar cun quei malscriver. Jeu fetschel cattar biemaun a tut tgi che empiara suenter da mei, cunzun quels leu damaneivel, particular ils vischins da Zarcuns. Jeu fetschel era salidar e cattar biemaun a miu padrin da Gonda ed jeu vegni ad el scriver ina gada ina brev. Ussa restel jeu cun cordial salid da vus tuts ensemen
Vies sincer fegl e frar
……… ils 27 da december 1859
Martin Felizi Monn
Dai a mi ton pli gleiti ina risposta e tarmettei sch’ei schabegia enzatgei da niev.
Brev 16 __________________________________ AcT Sc 105
Herrn Felix Monn
in
Tänikon bei Adorf
Ct. Turgau
Car frar,
Sin tiu giavisch vi jeu scriver in per lingias per far da saver co ei va tscheu tier nus. Nus essan sauns per grazia da Diu. Jeu sundel staus ditg e liung malsauns, ussa aber eisi meglier. Cura che jeu vai scret tia davosa brev, sche luvravel jeu vid la via. Il fein vevan nus fatg. El cuolm era ei memia baul dad ira, perquei sundel jeu ius 7 – 8 dis. Ei era brav stregn. Il davos di vai jeu buiu brav aua. L’auter di fageva ei empau mal igl tgau. Jeu sundel ius ad alp si Tiarms. Igl tgau ha fatg pli e pli mal. L’auter di sundel jeu vegnius a casa, ius enta letg e suau brav. Vida mesa notg ha ei entschiet a far mal il pèz e serrar ch’jeu pudevel strusch trer flad. Quei ha cuzzau duas uras. La damaun, ch’era ina sonda, ha ei fatg il semgliont. Quei di sun jeu staus „schuahs“. La sera vida las nov ha ei fatg puspei il medem. La dumengia (quei ei stau 8 dis suenter quei che jeu vevel scret tia brev) erel jeu ualti taffers. Sundel levaus e suenter viaspras ha ei turnau ad entscheiver. Nus vein lura fatg vegnir e surlischar. Schigleiti sco il saung ha giu „luvt“, sche vai jeu sentiu negin mal pli. Gliendisdis sun jeu levaus bein marvegl. Il mardis han ei schau ir a cuolm ed jeu stevel vess a casa. La gievgia sundel jeu era ius si Londadusa e vai luvrau brav tschun sis dis. L’autra gievgia vai jeu stuiu star enta letg. L’auter di vein nus tschintschau cul docter. Quel ha dau in burgaz e sch’ei vegni buca meglier sche stoppi jeu turnar a far surlischar. Il burgaz ha burgau pauc, ha catschau si el tgau ch’jeu savevel muentar nuot la pial dalla fatscha. La Naschientscha vein nus puspei fatg surlischar, mo lezza gada eisi stau tuttina. Treis, quater dis ha ei fatg mal il tgau sgarscheivel. Il docter ha lu dau in visicatur. Quel ha tratg brav il mal ed ha lu calau. Mo la pial dalla fatscha ha dau ditg da vegnir meglier. Pli che 15 dis vai jeu buca saviu tschintschar scoiauda. Jeu vevel negin mal, mo jeu erel vegnius schi „schuahs“ ch’jeu pudevel strusch ira per la stiva entuorn. Igl ei vargau pli che tschun jamnas avon ch’jeu possi luvrar. Gl’emprem cu jeu vai fatg zatgei, vai jeu scudiu, pudevel aber buca dar ton stagn. Gl’ei aber vegniu trasora meglier. Ei maunca aunc empau possa, gl’auter sun jeu ussa schi sauns sco avon.
Nus vein schon avon 15 dis ventschiu da scuder. Ei ha engarnau fetg bein. Nus vein fatg 71 stera graun. Era truffels e risdiv ha ei dau daried. Era ils tiers pagan brav. Ils marcadonts tscheu da Tujetsch ein tuts vegni. Il davos hagien ei stuiu dar empau pli bienmarcau muort la gronda catschada. Quei seigi stau pli bia tiers quella gada, perquei seigien ils prezis sesbassai.
Nus vein nuota vendiu auter. Jeu vai aber speronza da saver vender ussa duas mugias pleinas. Schiglioc cul s. Martin dil scalin vegn, vein nus memia paucs marenghins. Sco schon detg ha ei dau daried truffels. Sco ins auda dat ei uonn daried nozzas. Per franc sai jeu mo da dua pera, il Lezi dil farrer cun sia biala, il pign dils Gion Antonis ch’ei vegnius questa primavera si dil Schuob e la Turte dil Gion Bistgaun. Ins auda aunc da bein enqual, aber per buca vegnir ora in manzeser, vi jeu schar per quella gada.
Sche ti has basegns da resti sche sas ti tarmetter cul Tumaisch.
Jeu vi pia far fin cun miu malscriver. Hagies tema da Diu e seregorda dil bien che nus retschevein.
Restein cun salid e stema, tia mumma e fargliuns e fagein era salidar il Tumaisch, Gion Rest e Sigisbert
Alois Monn
Tujetsch, ils 2 da november 1862
Brev 17 __________________________________ AcT Sc 105
Herrn Alois Monn
Zarcuns
in Tavetsch
Ct. Graubünden
Cars da casa,
Demai ch’ei vegn mo ina gada per onn perdanonza, sche vi jeu grad sin quei di scriver in per lingias a vus, buca per far da saver danievs, sonder perquei ch’igl ei schon in grond temps ch’jeu vai nuota scret a vus e per far da saver la mia buna sanadad e cuntentientscha che jeu vai giu tochen da cheu.
Vus veis in per gadas schau contonscher mei pertgei ch’jeu scrivi buca a vus pli. Sche jeu seigi vilaus ni sch’jeu vegli buca scriver. Na quei ei tuttavia buca. Il motiv ei quel. Jeu tratgel ch’ei fetschi nuota da basegns, pertgei che vus enderschis ualti savens da mei entras brevs dil Tumaisch e perquei tratgel jeu ch’ei fetschi nuota basegns da scriver aschi savens. Fuss jeu en in auter liug, sche fuss ei enzatgei auter. Aber vus duesses scriver a mi ton pli savens, pertgei vus saveis ons enqual daniev ed jeu enconuschel era ils vos danievs, aber sche jeu scrivel danievs da tscheu, sche saveis vus tonaton buca enconuscher quels. Ussa quella ga vai jeu speronza che vus scrivies in tschuppel „plats“ spir danievs. Jeu vi calar cun quellas ed entscheiver enzatgei auter.
Il meins vargau vai jeu survegniu ina brev dil Giachen dad Ebersberg e zuar entras il Lezi Antoni ch’el hagi cumprau in latg ed jeu savessi vegnir oragiu perveseder. La pagaglia era memia pintga e la bunaveglia era buca gronda, pertgei che perver sai jeu era tscheu ed jeu vai turnau a scriver al Giachen ch’el duegi dir che per quella gada engraziel jeu fetg.
Nus essan ussa tscheu enamiez il meder ed ei dat bia graun e bi. Era cun la puma sa ei buca fallir. Igl ei cargau enzatgei maisudiu. Il vin ei era bials, mo lez drova aunc empau bialaura.
Jeu vi ussa gleiti calar, pertgei vus veis da far cun la perdanonza e veis nuota peda da leger aschiditg. Gniabatsch, va pia ti ed aulza ora il schambun e ti rasa tuaglia ed jeu vi ventscher a trer la groma ed jeu lessel magliar sche jeu fussel leu, aber denton augureschel jeu bien appetit.
Il Gion Rest fa salidar sias soras ed ellas duegien dar risposta sin la davosa brev ch’el hagi tarmess e quei ton pli gleiti. Ussa cura che vus scrivis, sche scrivi co vus steis cun la lavur ed ils fretgs e nua ei fan il pir cun la via. Sco nus vein udiu eis ei brav Talianers leu che lavuran. Bien pia, cura ch’ella ei fatga sche vegnin nus tochen en Tujetsch sin la crotscha sco signurs etc.etc.
Ussa quei ei tut ils danievs che jeu saiel scriver a vus, aber vai speronza che vus scrivies ton pli biars e dai ton pli gleiti ina risposta.
Ussa restel jeu cun salid e stema da vus e da tut tgi ch’empiara suenter da mei. Cun salidar Vies sincer frar e fegl
M. Felix Monn
Tänikon, ils 23 da fenadur 1862
Ils Romontschs da tscheu fan era salidar tuts ils ses da casa.
Cura che vus scrivis e leis francar la brev sche cuostan ellas 5 rps. da meins.
Brev 18 _________________________________ AcT Sc 105
Herr Aloy Monn
Sarcuns
Cars da casa,
Demai ch’ei schabegia ina schi buna caschun sche sto jeu a vus scriver in per lingias buca perquei ch’jeu savess danievs, sonder per far da saver la mia buna sanadad che jeu gaudel dapresent.
Igl ei forsa buca ton daditg che vus veis enderschiu da mei entras ils Romontschs ch’ein stai enasi per vaccas. Era jeu sundel staus a Turitg tier els entras quei ch’ei vevan a mi scret. Aber jeu vai leu buca saviu tschintschar bia cun els, pertgei che cura ch’ins mava empau in ord l’auter sche dev’ei da vegnir ensemen ed il temps ei era staus cuorts. Nus essan stai en quei baghetg dils tiers e cura che nus essan vegni orda leu, sche era ei notg e lura ha il Giachen detg. Ussa lein aunc beiber in quercli ensemen ed jeu vevel mo ina ura peda pli. Lura vai jeu detg ad els, ei dueigien entscheiver ad ira, jeu stoppi aunc mirar sch’ei hagien cargau si la nossa mugia, la quala nus vein giu leu. Uss er’ei cheu cargau nuot ed jeu vai aunc stuiu cargar si e cun quei vai jeu buca giu peda dad ira tier els ed ei ha fatg a mi in grond mal ch’jeu hai buca saviu prender pietigot dad els. Il motiv ch’ei han scret a mi era ch’ei levan far vegnir cun els ed ei fuss forsa stau il meglier etc.
Cheu tarmettel jeu a vus 70 frs. Mo quei ei buca bia? Jeu saiel schon ch’igl ei buca bia, aber prendei en pasch. Sche jeu quintassel ensemen quels e quels da Nossadunnaun, sche fuss ei aunc da biars per in onn. Cun las rintgas che jeu vai buca saviu cumprar mezs, sche laschel jeu cumprar vus sco vus leis.
Ussa vi jeu calar cun quei scriver e vai speronza che vus scrivies ton pli bia a mi. Quei tscheu sa il Tumaisch dir a vus bein avunda. Scrivi era tgei che il Giachen ha tschintschau leu sco era il Lezi Antoni. Mo basta, biars e bials danievs. Jeu fetschel salidar tut tgi che empiara suenter da mei – e restel cun cordial salid a vus tuts.
Vies sincer da casa
Tänikon, ils 5 da november 1861
Felix Monn
Aunc zatgei? Uss vegn empau da freid. Sche vus vesses caltscheuls d’avonz, sche tarmettei silmeins in per da quels cuorts.
Era sche vus leis metter en sac dallas caultschas in brav cani fil blau ed alv.
Brev 19 __________________________________ AcT Sc 105
Herrn
Felix Monn
in
Tänikon bei Adorf
Kt. Turgau
Carissim frar,
Ord tia davosa brev vein nus pudiu cumprender che ti hagies pign tschaffen da vegnir a casa. Jeu sai buca dir, ei po esser che ti has in meglier meini che jeu. Sche nus stein sauns sche tratgel jeu che nus pudeien aunc luvrar mo nus, pertgei la Barla va era ora cun siu fatg. Ei po esser che ti vul era tiu fatg dapersei. Jeu tratgel zuar buc schiditg sco nus stein aschia. Jeu manegel aschia, la mumma pagar ora ton ch’ella hagi da vegnir atras. Gl’auter vegn ei da parter, far quater muns, in va ora e l’auter schar ensemen schinavon sco ti manegias da star mo in per onns. Jeu tratgel il meglier aschia.
Cun questas lingas lessen nus envidar a nozzas. Matei che ti vegnas a dir, quei ei empau dalunsch. Nus fagein buca grad grond cadanem, in gentar e quei vegn enta Rueras. Oz ha il farrer giu ina grond’uriala mo da clamar ora. Jeu tratgel che vus saveis schon, schiglioc vi jeu schar suandar sco ein vegni clamai ora: Gion Antoni Beer e Turte Monn, Giachen Antoni Berther e Barbla Beer, Giachen Adelgot Monn e Rosina Monn, Hans Giachen Caduff e Barbla Monn (sora dil scribent dalla brev), Tomas Deflorin e Menia Monn.
Las nozzas ein ils 14 da quest. Jeu maniass che ti duesses far in schenghetg da 10 ni 15 frs. Silmeins ina brev cun in auguri tarmetta ton pli spert. Tscheu fa ei ina stupenta aura. Sch’ei fa vinavon, sche po ei aunc vegnir ualti baul primavera. Il bess tiara entscheiva a vegnir terreins, ils plauns.
Cun speronza che questas lingias anflien tei en buna sanadad sco quei ch’era nus essan, restein cun salid e stema
Tia mumma e fargliuns e fagein era salidar il Tumaisch.
Tujetsch, ils 6 d’avrel 1863
Alois Mon
Brev 20 _________________________________ AcT Sc 105
Herrn Aloyis Monn
a Sarcuns
Ct. Greubünden
Cars da casa,
Demai ch’ei vegn mo ina ga per onn Daniev sche stoi jeu mintga gada a vus scriver in per lingias per augurar ina legreivla fiasta ed in stupent bien onn, da buna sanadad dall’olma e dil tgierp.
Era stoi jeu far da saver ch’jeu hagi retschiert il resti cun grond plascher ed ei vegn detg pulit, resalvond ch’ils calzers ein empau memia liungs, aber quei ch’ei vit, bragia buc. Era la carnpiertg e magnucs caura ein vegni grad dretgs sco sch’ei fussen culai.
Pervia dils Schuobs che ti has scret lein nus schar dad in maun per inagada. Jeu vaiel pia speronza d’anflar cun questas lingias vus tuts en buna sanadad, sco era jeu gaudel dapresent, resalvond brav mal ils dents.
Pervia dalla casa!
Sche vus stueis far giu la casa sche vegn ei probabel da stuer far si in’autra. Mo quella ei ussa veglia avunda, vus mo fagei si ina pli biala. Gie, gie quel ha bi dir, igl ei schi dabot fatg si ina!, vegnan las femnas a dir, denton mo curascha, il haregiar ei quei che munta.
Ei vegn stgir ed jeu vesel buca pli da scriver. Schiglioc danievs savess jeu aunc biars e bials.
Pia fetschel ina fin cun quei bi scriver e laschel augurar la fiasta a tuts tgi che empiaran suenter da mei, cunzun il Lurenz, sias soras dil Gion Rest ed era il Sigisbert fan salidar tut ils ses ed el hagi retschiert la brev dil siu liug.
Il Tumaisch fa era salidar ils ses e cattar biemaun en cass ch’el scrivess buc.
N.B. ed era il Gion Rest catta biemaun a sias soras e tut ils auters emparondssuenter. Jeu tegn ch’jeu seigi ius empau dad uiersch.
Gl’emprem savevel jeu buca tgei scriver ed il davos vegn il pupi pleins e vessel zuar aunc da scriver in bien ton. Aber aunc ver plaz il miu num bein ed endretg, sche stoi jeu calar ussa da scriver. Fetschel pia salidar gl’emprem vus e suenter era tut ils auters.
Vies promt fegl e frar
Tänikon, ils 27/12 1861
M. Felix Monn
Era fetschel augurar la fiasta al segnerfarrer ed in salid.
Brev 21 _________________________________ AcT Sc 105
Stift Einsiedeln, ils 27 da december 1875
Cars fargliuns,
Cun ardenta carezia e plein da legria augureschel jeu a Vus oz sigl emprem di d’in niev onn ina legreivla fiasta, in bien e ventireivel niev onn. Plinavon laschi Vus igl amureivel e Tutpussent Diu aunc viver biars dis ed onns en pasch, ventira e benedicziun. Suenter questa veta aber remunereschi el Vus culla perpetna beadadad. Quests ein mes cuorts auguris, ils quals jeu tarmettel tier a Vus oz sin quei di plein legria, – sil di da Daniev.
Jeu sundel aunc adina sauns – da bunaveglia mo empau. Cul studi va ei buca mal. En mia classa essan nus varga trenta ed aschia dat ei schon da lavur. Ils professers ein denton fetg buns e curteseivels. Era culla spisa san ins buca lamentar. Mintga cass fetg meglier che a Sviz. Paun e carn eis ei adina senza spargn. En tut essan nus datier da duatschien students. Aunc uss lasch jeu plascher pli bein tscheu che a Sviz.
Per quella ga dat ei pauc auter da scriver. Emblidei aber buca vi l’olma dil nies car bab, il qual ha nus tuts sin pugn da mort, cauldamein recumandau en nossas oraziuns.
Gl’ei ussa dus onns ch’el ha bandunau quest mund, – tgisa sch’el ha buca pli da basegns nies agid?
Spitgond sin risposta salidel jeu Vus intimamein e restel
Vies
carezond frar
J. A. Venzin
«Augureschel medemamein fiasta a l’onda M. Catrina ed a l’onda Nesa!»
Brev 22 _________________________________ AcT Sc 105
Agli
Sigr. Aloisius Monn
a Tujetsch
Zarcuns
Compadials, ils 12 d’avrel 1863
Carissim cusrin,
Entras questas stoi jeu notificar a Ti, che quels da Clavadi, dils quals Ti has cumprau ils vadials havessen bugen che Ti tarmettesses ton pli gleiti la restanza, pertgei els stoppien pagar ad in da ses frars la milissa ed aschia seigien ei necessitai da dumandar Tei. Jeu e tuts nus da casa salidein Tei, la onda e las cusrinas e sai dar novas da buna sanadad.
Tiu cusrin
Johann Josef Monn
Brev 23 _________________________________ AcT Sc 105
Andermatt, ils 14 da mars 1901(7)
Miu bien amitg,
Avon liung temps hai jeu retschiert da tei ina brev, la quala jeu spitgavel zuar vess, mo hai tuttina legiu quella cun grond plascher e legherment. Ussa vegn ei era finalmein dretg da dar a Ti risposta. Jeu sundel per grazia da Diu sauns e taffers sco in pesch, sco jeu hai spronza Ti era ensemen cun tes cars geniturs, sora e Tia cara spusa Dieus Vus compogni. Ti havevas giu entschiet Tia brev per tudestg, la quala havevas schon era saviu finir en quei lungatg. Quei fuss per mei nuota stau stgir da capir, denton quei ha nuota giu da dir. Ei sto tuttavia esser stau enzatgei extraordinari cun Tei che Ti, respectiv Vus, haveis midau aschi spert meini. Tenor sco Ti havevas detg a mi mavas Vus pér il proxim atun. Quei e denton buca mes fatgs. Mo quei saiel jeu che tgi ch’ei en quellas relaziuns less adina che quei fuss ton pli gleiti vargau.
Haiel ier retschiert ina brev da Marta Beer. Pos Ti cumprender ina liunga e lada, era da ses fatgs e sco ella ha relatau haveis Vus la fiasta ils 29 d’avrel. O, sch’jeu savess esser en Tujetsch quella sera. Gie, lu lessen nus aunc tener si da frestg quella pèra cun canzuns e vivats e cun in cauld engraziament less jeu cantar: Engraziament per tuttas bialas uras, che nus havein ensemen passentau. Jeu vegnel zuar vi da Pastgas sch’igl ei buca memia ruh. Mo il di da Vossa fiasta sun jeu puspei ad Andermatt. Mo ina carta cun in vivat vegn a sgular sur cuolms e vals vi sin vossa meisa.
Mo tgei duei jeu ussa dir da mias relaziuns e da mia miseria? En confidonza ditgel jeu a Ti grad sco igl ei. Jeu e B. C. Berther essan sesparti ils 4 d’october cun in cauld comiau. Mo da Nadal hai jeu scret ina brev ad ella e hai adumbatten spitgau sin ina risposta, aber na, jeu hai buca survegniu ina tala. E quei ha fatg sin mei il „spucher“. Era hai jeu ord brevs dad ins e da l’auters udiu ch’auters mondien tier ella, numnadamein: V. Berther, scolast Pali, G. A. Monn ect. ect. Sin il scriver dalla glieud san ins zuar nuota far stem. Ella ha schon giu detg a mi avon che nus sespartien: «Jeu deigi ver adatg da scriver brevs pervia dil rumper si“. E perquei ha ella forsa buca dau risposta ed enzatgei positiv havevan nus buca fatg giu denter nus. Insumma, jeu sai pilver buca tgei igl ei ni co ei stat. Quei ha schon dau a mi da patertgar bia uras e tuttina hai jeu aunc ussa buca piars la curascha e la speronza. Jeu creiel buca che l’oraziun ch’jeu hai fatg per ella seigi tut adumbatten, denton Dieus meini ora tuttas caussas en bien e suenter sia veglia.
Nus havein fatg atras tscheu in stravagant freid unviern. Mo tuttina sun jeu cuntents e zuar fetg cuntents cun mia plazza. Sundel puspei pladius per la stad entochen igl emprem november. Cun il tudestg va ei era fetg bein. Ussa vi jeu pia calar, mo miu bien amitg, aunc ina gada tegn per tetez il cuntegn da questa brev. Mettend pia la pli gronda fidonza sin Diu e sin bien seveser da Pastgas concludel e salidel Tei aunc ina gada
Tiu affecziunau amitg
Thomas Beer
Ils sontgissims nums seigien vossa sontga cumpignia
G F M
M N C
Brev 24 _________________________________ AcT Sc 105
Cars restonts a casa,
La vossa brev che vus veis tarmess vai jeu ratschiert, la quala muossa a mi ch’ei seigi ussa neutier quell’ura dil scumbegl, mo basta, quei ei la roda dil mund baul aschia e baul sin in’autra moda. Ti scrivas ch’ei vegni ussa da parter, mo quei san ins nuota far encunter, aber schinavon sco ei vegn fatg sin 4 muns e la Barbla va ora cun il siu (sco quei ch’igl ei endretg) sche vai jeu era patertgau da schar il miu fatg dapersei.
Il motiv ei che nus essan tuts carschi ed ins sa buc qual’ura ei vegn puspei da parter ed jeu vaiel forsa buca grad el senn da vegnir a casa e sche cun quei eis ei meglier da schar ina gada ch’igl ei partiu sco igl ei e lura sa mintgin far sco el vul. Aber igl emprem ei la mumma, quella dueigi prender ora tgei ch’ella vul. Sch’ei vonza lura zatgei, sche eis ei endretg e sch’ei vonza nuot sche san ins buca far auter.
Ussa eis ei partiu e rugalau, aber tgi che rugalescha il miu fatg ei aunc nunsavend. Cheu vegn ei carteivel da mirar ch’enzatgi rugaleschi e scrivi si empau quei fatg. Ei vegn schon in trubistgem, aber ins sa buca fraud. Mo, basta, quei vesan ins lura cu ti scrivas tgi ch’ei fuss il meglier per miu fatg ni co, ni tgei. Auter sai jeu pauc tgei scriver, auter ch’jeu sundel sauns per grazia da Diu, sco jeu vai era enderschiu che vus seigies el medem stan.
Cura che Ti scrivas sche fai era empau menziun a nus nua che tut quellas nozzas secaseschan e co ei vegn partiu giu.
Pia restel cun cordial salid e stema il vies sincer frar e fegl
Tänikon, den 9ten März 1863
M. Felix Monn
Augureschel pia da vus tuts legreivlas nozzas cun salidar tut quels che fan menziun da mei.
Dai pia ton pli gleiti risposta e fai empau menziun aschi pressapauc ils nos deivets.
Salidond.
Brev 25 __________________________________ AcT Sc 105
Cars da casa,
Jeu prendel amauns da scriver e jeu sai mez buca tgei scriver. Il Tumaisch ha detg, sche vus scrivis buca brev, sche siarel jeu en perschun vus auters e laschel buc’ora tochen che jeu tuornel. Sin quei vai jeu tertgau silmeins in pupi vi jeu schon dar cun el ch’el segi cuntents.
Vus vegnis a tertgar, sch’el tarmetta buca daners, sche cun ina brev essan nus era buca gidai bia ed jeu vi far ton pli cuort cun quei scriver.
Ils mes danievs ein tut quels, che jeu sun sauns e da bunaveglia e cuntents e daners vai jeu sez buca biars, schiglioc vess jeu schon tarmess a vus, aber igl ei dau bien vin ed […] beibel tut via els. Auters danievs sai jeu nuota.
Cura ch’il Tumaisch vegn, sche fagei cun el schi bien sco vus saveis, pertgei el fa era bien cun mei e cura ch’el vegn e leis tarmetter in per caltscheuls liungs sigl unviern, sche quei vess jeu bugen.
Restel pia cun salid e stema da vus e da tut tgi che empiara suenter da mei.
Vies sincer fegl e frar
Tänikon, den 3. November 1862
M. Felix Monn
Brev 26 _________________________________ AcT Sc 105
Cars da casa,
Schon daditg vess jeu duiu scriver a vus ina risposta, aber il Tumaisch ha detg, che jeu sappi grad scriver cura ch’el mondi si Cuera a nozzas e lura vegli el prender cun el.
Aber tgei ch’jeu deigi scriver sin Tia davosa brev, quei sai jeu aunc uss buca. Ti scrivas che jeu deigi vegnir a casa sin primavera ed jeu saiel quei nuota. Cons daners sco jeu s’avonzel ussa tscheu, s’avonzel jeu ni leu ni en in auter liug e schinavon sco ei han questa stad ruchegiau pagaglia, sche fuss ei buca bi dad ira naven da schi da cuort. Ed jeu sundel aunc giuvens e possel aunc star in per onns naven. Quei ei pia il miu meini ed jeu tratgel che Vus seigies nuota cuntraris. Danievs sai jeu negins auter che jeu sundel adina staus sauns per grazia da Diu e vai era speronza che jeu anfli Vus el medem stan.
Aura vein nus tscheu ina stupenta, negina neiv e buca freid. Sco jeu vai udiu, sche encuntercomi veis Vus giu, ni veis in ruh unviern. Dil rest salidel jeu Vus e tut tgi che empiara suenter da mei. Ils auter Romontschs fan era salidar tut tgi che ha marveglias.
Cun salids vies sincer fegl e frar
Tänikon, den 7ten Februar 1863
Mar. Felix Monn
Fetschel era salidar il H.G.C Hans Giachen Caduff
Brev 27 _________________________________ AcT Sc 105
Herrn Alois Monn
in Tavetsch
Sarcuns
Ct. Greubünden
Cars da casa,
Damai che vus manegeis che jeu duessel ussa scriver ina brev a vus, sche quei dat pia buca bia da far, aber jeu tratgel che cura vus veis ina brev da mei, sche seigies vus pauc gidai, schinavon sco vus enderschis savens tras brevs dil Tumaisch che jeu seigi sauns trasora.
Jeu saiel mez buca scriver pli bia auter che jeu seigel sauns e da bunaveglia e cuntents tochen dacheu e quei che ha da vegnir sai jeu mez buca tgei igl ei aunc uss. Mo, basta, cura ch’ins sa nuot, sche ston ins far ton pli cuort e tertgar che vus saveis ton pli bia (vul dir da scriver a mi).
Entras las gasetta vein nus era enderschiu che la via vegni fatgia tochen S. Brida, mo cura ch’ella ei ina ga fatga tras Tujetsch, sche vegnin nus sin la crotscha tochen en Tujetsch sco signurs etc. etc.
Ch’ei segi biala pareta maunglien nuota scriver, quei saveis vus schon, cunzun eis ei da puma e vin ina stupenta pareta e sch’ei fa l’aura sche vein nus speronza da vegnir pli savens eivers in auter onn, che il present onn.
Auters danievs sai jeu nuota relatar a vus. Jeu vai speronza che vus hagies fatg bein enqual magnuc quest’onn schon il matg. Mo quei vegnis vus a scriver lura a mi, pertgei che vus saveis pli bein che jeu.
Entras il Lorenz ed il „Verwalter“ vai jeu era retschiert il salid che vus veis tarmess a mi ed jeu engraziel persuenter. Dil rest vi jeu far fin cun quei scriver e vai speronza che vus scrivies ton pli bia, cunzun danievs.
Cun salidar vus e tut tgi che empiara suenter da mei, restel vies sincer frar e fegl
Tänikon, den 30. Mai 1862
M. Felix Monn
Il Tumaisch, Gion Rest, Sigisbert ein era sauns e fan salidar tut tgi che empiara suenter.
Chur che vus veis peda, sche dai era a mi ina risposta ton pli gleiti
Brev 28 __________________________________ AcT Sc 105
Al
Sigr. Aluis Mon
A Tujetsch
el hoff
Carcuns
Stimau nevs,
Sin garegiar dallas 3 mattauns tscheu da Laus, Castgina, Mariuschla e Catrina, dun jeu part a ti ch’ellas hagien el senn da vegnir en Tujetsch venderdis proxim, pertgei sil temps da fenar manegen ellas ch’ei seigi pauca peda e vacanza e perquei sche eis ei grad pli cumadeivel da vegnir en uss e satisfar per las patlaunas che ti has gudignau quei temps che ti eis staus tscheu. Denton sto jeu aunc supplicar che ti laschies saver l’onda Maria da Nislas che la Chastgina vegni venderdis proxim tier ella a maner. Medemamein laias ti era saver Gion Bistgaun che la Mariuschla e sia sora vegnien a maner tier el era il medem di. Denton fan ellas salidar cordialmein ed han speronza da saver sin venderdis proxim saver salidar sezzas vus, num curdar en malaura. Denton restein cun supplicar che ti prendies buca si per mal il miu malscriver e studegiar tgei ei pudess esser scret. Restel cun salidar vus tuts.
Laus, ils 25 da zercladur 1861
Tiu sincer aug
Joseph Anton de Castelberg
Brev 29 _________________________________ AcT Sc 105
Herrn Martin Felix Monn
Schweizer in Ebersberg
über München
Königr. Baiern
Tänikon, ils 25 da mars 1861
Stimau e car cusrin,
Cun questas prendel la libertad da disturbar tei, cun ver zuar speronza che ti vegnies a mi perdunar da quest. Il motiv per il qual jeu prendel questa libertad, manegel jeu seigi a ti schon enconuschents. Entras brev da Tujetsch, nua ch’ei ils 14 da quest a ti vegniu scret ed a ti fatg da saver il motiv. Ussa pia aber fetschel jeu era a ti quest da saver.
Igl ei forsa ti miu cusrin schon enconuschent che jeu sundel ussa in onn tscheu el cantun Turgau sin in grond „Landgut“ dil signur „Nationalrat“ von Planta, in Grischun, nua che nus essan tscheu dabia Grischuns, il „verwalter“, in stupent giuven dil Bretigau Prättigau ed ina sia sora sco „Haushälterin“ ed aunc ina autra giuvna dil Bretigau Prättigau, e Gion Rest Monn da Tujetsch ed jeu.
Ussa pia tier il fatg, nuss essan ussa senza signun, ed aschia vai jeu patertgau e manegiau che ti fusses in giuven per quei survetsch e per quella fin vai jeu scret a casa alla tia mumma per dumandar, tgei ella manegi, la quala ha a mi rispundiu, ch’ella sco era tes fargliuns seigien fetg cuntents, sche ti vegnesses tier mei, anzi ella cussegliassi a ti da vegnir tscheu, sco vegnien a ti bein ad haver scret.
Pia damondel jeu tei, sche havesses il plascher da vegnir tscheu sco signun. Vi descriver e tgei che has da far. Nus vein ussa dapresent 36 armauls en quei 24 vaccas, nua che quels tiers tucca a ti stad ed unviern da perveser e rugalar e munscher, aber buca sulet. Igl ei aunc adina cun tei en nuegl in buob da 16 entochen 18 onns, il qual ei adina cun tei. Era has buca da caschar, pertgei che nus vein per in entir onn vendiu il latg che va mintga damaun cun la via da fier a Turitg, ed aschia eis adina mo en nuegl, has nuota auter da far che rugalar e mulscher quels tiers en tiu nuegl e mai ira enzanua auter per stuer far autras lavurs, auter che forsa enqual gada temps da stad gidar a descargar enqual carr fein, cura ch’ins vess grond basegns u gronda fuola, quest ei aber buca obligaziun, sonder mo la bunaveglia cura ch’ins havess peda. Per ils cavals, bovs ei era scho auters fumegls ch’ein destinai per rugalar quels.
Ussa vi era descriver tgei pagaglia annuala, ed empau tgei spisa che ti has, quei vul dir sco tutta nossa fumeglia han, has era ti. Per igl emprem onn empermetta il „Verwalter“ a ti 230 frs., ditgel duatschien e trenta francs, dapli 8 francs per onn per il lavar nua ch’ei tucca a ti da schar lavar il tiu resti, ultra da quei has aunc tuts ils „Trinckgelds“ che croden enten tiu nuegl, il qual ei era aunc adina enqual caussa. Aschia quest empermetta il „Verwalter“ per igl emprem onn, e suenter sche ti veglies vegnir e fetschies bien e seigies fideivels e miries tier e reguleschies sco sch’ei fuss tiu cun bien quitau, sche vegn il secund onn aunc ruchigiar enzatgei, dil rest quei che partegn tier il far scoiauda cun bien quitau creiel jeu che jeu enconuschi tei bein avunda e perquei vai jeu tei recumandau. Ariguard la spisa ei sco suonda, la damaun eis ei il caffe e paun ed il bia aunc truffels barsai, allas nov ina mesa must e paun cun „tschrunglaruner“, il gentar ei cun in quercli must, las 4 ei sco allas nov, la sera cun in quercli must, truffels e paun, detgavunda ed il bia carn, mo dus dis per jamna ei da magher. Ussa vai era notificau empau co igl ei cun la spisa cun la quala jeu creiel che fusses era cuntents, ils auters fumegls era entochen da cheu tuts adina stai cuntents e vein adina 14 e 16 fumegls.
Ussa vai specificau co e tgei e tut sco igl ei. Ussa mira e patratga tgei che ti manegias da far. Jeu vess bugen sche ti vegnesses, era il Christian Monn vess bugen sche vegnesses. Jeu manegel che ti fusses schon capavels da far quei survetsch, schinavon sco eis ussa schon biars onns leu en nuegl ed ussa capeschas bein ed entelgieschas era tut quei che fa basengs.
Pia recamondel da dar ton pli gleiti, gie spertamein ina risposta tgei ti has el senn da far. Sche ti has el senn da vegnir sche stos vegnir spertamein e sche ti vul buca vegnir, sche stos era rispunder spertamein, sinaquei che nus savevien mirar per in auter, pia en scadin cass vegness ni vegness buca, sche dai spertamein risposta.
Vegnas ti a vegnir tscheu, sche neu entochen Rorschach, leu prendas in bigliet silla via da fier entochen Aadorf, nua ch’igl ei aunc in quart ura da vegnir a Tänikon.
Pia mes cordials salids ed auguris a ti ed a tuts Romontschs ch’ein leu e vai speronza che ti detties ton pli gleiti risposta e vai era ferma speronza da veser tei tscheu.
Sundel il tiu prompt cusrin
Thomas Schmid
Aunc ina gada recamondel, dai spertamein risposta tgei has el senn da far, fai spertamein, salidond!
Brev 30 _________________________________ AcT Sc 105
An
Herrn Alois Monn
In Sarcuns
Cars da casa,
Dapi che jeu vai retschiert oz la vossa brev la quala ei mo per il motiv che jeu stoi a vus nuot auter che dar risposta.
Gie, vus veis schon raschun igl ei schon in grond temps che jeu vai buca scret a vus ina brev, aber jeu tratgel quei ch’ei schabegiau tscheu tier nus vegnis vus schon sissura senza che jeu scrivi trasora brevs. Cura ch’ei maunca enzatgei sche vi jeu a vus schon scriver ed auter fa ei nuota basegns, pertgei ellas cuostan enzatgei cura che jeu tarmettel e cura che jeu retscheivel.
Davart la „Milisra“ veis vus schon endretg, vus cumpreis ora mei e lura tarmettei precis a mi tgei ei cuosta, sche vi jeu lura schon mirar da tarmetter ton pli gleiti.
Davart da mei sai jeu pauc tgei scriver auter ch’jeu sundel trasora sauns per grazia da Diu e bein consolaus e tratgel che vus seigies era il medem.
Davart la mia lavur tratgel jeu che vus saveies schon. Jeu stoi perver quellas 30 vaccas ch’ei han cumprau tier vus ed aunc 20 vitier e quei dat schon da far.
Cu ins sto entscheiver e purtar da dir e da rar per 50 vaccas sche pon ins schon tertgar con bien igl ei. Quel dil Marti ei tscheu tier mei, quel dil Francestg ed in frar dil Giachen ein vegni naven da tscheu da fiasta Nossadunna e tscheu eis ei vegniu quel dil Giachen da Selva ed in dil Gion Bistgaun da Tschamut. Auter sai jeu pauc tgei scriver e sch’ei schabegias ina ch’ir cun da tarmetter in per caultschas sche quei vess jeu schon bugen.
Tier il Lezi Antoni sun jeu aunc mai vegnius suenter che jeu hai giu scret dalla davosa brev. Jeu saiel zuar schon dad el, el ha puspei midau plaz ed ei 10 uras naven da tscheu. Ussa dei vus tonaton ina risposta per via dalla milissa ed auters danievs ch’ei schabegia.
Ussa vi jeu calar cun il miu malscriver, pertgei jeu vaiel schliata tenta e schliata plema e schliet pupi.
Il Giachen fa era salidar vus ed ils ses da casa ed aunc tgi che empiara suenter, restel jeu era pia cun in cordial salid, vies obedeivel fegl e frar
Scret ils 17 da mars 1859
Martin Felici Monn
Da quella brev cheu vaies nuota marveglia e matei amauns da tgi ch’ella auda ton pli gleiti e schei saver negin nuot.
Brev 31 _________________________________ AcT Sc 105
An Hernn Felix Monn Sen
In der Schweiz Canton Turghau
a Tenicon
in Adorf
[……………] ed ei suplicassen aunc ina gada sche ti vegnesses en sils 7 a „Züric“ quei fagess ad els in grond plascher ed il Giachen vess era da tschintschar enzatgei cun tei. Era han ei cumprau il latg da Hohenburg per 9 „fengs“. Sche fetschel pia fin cun il miu malscriver e nus salidein Vus tuts ensemen cunzun Vus cars cusrins
Restel
Tiu cusrin
Martin F. Schmid
Ebersberg ils 3/10 1861
NB Aunc in daniev era ha il fravi cura che el ei vegnius naven, schau enguttar las „stefflas“ cura ch’el ei ius en tiella tschalera la notg ed el ha lura stuiu ira pil marcau entuorn „parfus“ la damaun cura che el ha vuliu far il „furt roisen“.
Era vessen nus bugen sche ti tarmettesses in sac frina fermenta […] vain nus tscheu ed il ris e castognas […] quei sche ti savesses tarmetter che ei fuss buca memia car, sche quei vein nus bugen e lessen schon pagar.
Fermenta, quei vul dir fermentun buca sco il Vigeli Sten, quel manegiava frina biala e la magnucca grass a vein nus era tscheu.
Brev 32 _________________________________ AcT Sc 105
Herrn Alois Monn
Zarcuns
Cars da casa,
Schon vevel jeu scret ina brev per tarmetter a vus e l’auter di survegn jeu ina dallas vossas, ord la quala jeu vesel che vus essas tuts sauns, il qual jeu saiel era far da saver il medem da mei. Jeu vevel schiglioc nuot el senn da scriver ina brev, aber il Tumaisch ha detg, sche nus scrivin buc ina brev, sche siari el nus en perschun e laschi buca ora tochen ch’el vegni, sin quei ha ei a nus fatg empau da cauld, e nus vein bein dabot scret ina brev. Aber tgei scriver lien sai jeu per lura nuot.
Vus mireis forsa a vegnend daners, aber per quest onn sa ei buc esser, pertgei il Gion Rest ha detg, sche jeu vegli dar enzatgei ad el damai ch’el hagi buca saviu vender onn il fein e jeu vai dau enzatgei, aber buca bia, pertgei ch’jeu vevel sez buca biars.
Cura ch’il Tumaisch vegn si sche fagei cun el schi bien sco vus saveis, pertgei el fa era bien cun mei, e cura ch’el vegn ensi e leis tarmetter in per caltscheuls liungs sigl unviern so[…] quei vess jeu bugen.
Auters danievs sai jeu nuot auter che jeu sundel adina sauns e bein cuntents.
Jeu restel pia cun cordial salid e stema il vies fegl e frar e fetschel era salidar tut tgi che empiara suenter da mei e las mattauns deigien buca tuttas far nozzas, pertgei nus vegnin era aunc ina ga si Tujetsch
cun salidond
Tänikon, den 4. November 1862
M. Felix Monn
Brev 33 _________________________________ AcT Sc 105
Cara mumma e fargliuns,
La vossa brev la quala ei vegnida scretta entras il segnerfarrer hai jeu retschiert ils 21 d’avrel cun la quala jeu saiel prender ora la gronda discletga dil miu car frar. Sin quei mondel jeu grad tier il „Verwalter“ ed il Tumaisch e raquentel quei fatg.
Igl ei tscheu grad ussa in fetg schliet temps dad ira naven, pertgei igl ei negin che sa grad far en nuegl, pertgei ch’il Gion Rest va ussa naven ed auters eisi negin. Aber sche vus leis „absolut“ che jeu vegni a casa, sche sai jeu buca far cunmeins. Grad quei di era il Planta tscheu ed el ha detg, ch’el lessi bugen dar la pagaglia d’in bien fumegl leu tier vus, sche jeu stuess buca ir naven.
En grondas miserias vegnis vus schon ad esser, aber jeu tertgass ch’in giuven, ch’ei disaus ed enconuschents vegnis vus pli bein atras che cun mei, che sundel nuota enconuschents tier quellas lavurs. Il Tumaisch vegn era a scriver al Lurenz ed a vus co il fatg ei, sche el survegn in giuven che vess tschaffen da vegnir giu tscheu, sche savess jeu gleiti vegnir, aber per star leu
(N.B. schei vegn meglier cun il frar) han ei buca dau lubientscha. Ussa veseis vus pia cheu il fatg co el ei. Jeu augureschel a vus tuts, il malsaun sco era ils sauns gronda pazienzia ed in ton pli spert migliurament. Dieus ha dau, Dieus ha priu.
Tgi che piarda siu viver vegn ad anflar el e tgi che anfl’il siu viver vegn a piarder el, bials plaids che Niessegner ha detg a nus.
Restel pia cun cordial salid e stema Vies sincer frar e fegl.
Era in grond salid al segnerfarrer cun engraziament da sia premura.
Il Lurenz vegn ussa a dar ton pli gleiti ina risposta sur da quei.
Salidond
Brev 34 __________________________________ AcT Sc 105
Herrn
Alois Monn
über Cur Canton Greubünden
in Tavetsch
A Sarcuns
Cars da casa,
Ei fuss forsa schon daditg stau emperneivel da scriver a vus in per lingias schinavon che jeu sundel ius naven da quei plaz ed ius si el Turgau.
Jeu sundel ussa tscheu biabein treis jamnas e sundel fetg cuntents, igl ei bufatga buna spisa ed era buca aschi hefti, lein schar che la pagaglia seigi buca ual aschi ferma, pertgei ch’igl ei tscheu tut pli car che quei ch’ei era leugiu.
Jeu stoi a vus era far da saver che il Sigisbert seigi serabitschaus tscheu tier nus saunamein. El ei vegnius tscheu dumengia suentermiezdi ed ei era dacheudenvia cuntents. Vus veis era tarmess a mi in andutgel, il qual jeu vaiel schon schau plascher. Vus veis forsa aunc biars da quels che vegnan mischs, mo quei fuss per quels in grond donn, avon che schar vegnir mischs els, tarmetteis vus in carr plein sin la via da fier a mi. Jeu laschel franc e segir buca vegnir aschi alvs els. Denton nuota per mal.
Jeu sundel era sentenziunaus dad ir a Nossadunnaun cun il Tumaisch e quel dil Hans Gieri. Sche vus vesses forsa tschaffen, ins ni l’auters dad era vegnir leu sin quei temps, sche scrivi a mi ton pli gleiti. Basta, cura che nus mein, vegn a vus schon esser enconuschent, pertgei che il Lurens e sias soras e quellas dil Gion Rest han era el senn da vegnir. Jeu vessel era plascher sche vus vegnesses enzatgi sin quels dis, mo basta, quei fagei vus schon da saver sin pli tard.
Jeu saiel a vus pauc tgei scriver. Danievs dat ei tscheu nuot, pertgei che jeu sundel aunc pauc enconuschents. Il Tumaisch, quel fa bia bien cun mei sin tuts tuts mauns sco quei che vus vegnis schon a saver.
Quel dil Vigeli Berther ha detg, sche vus vuleies era tarmetter a mi ina camischa, sche fussi a mi emperneivel. Mo pertgei duess ei buca esser emperneivel las camischas da leuen aunc adina las principalas.
Dil Baier sai jeu era nuota danievs, auter che ei vessen schau star schi bugen leu sco vegnir, sch’ei fuss stau tuttina. Jeu vegnel era a scriver ton pli gleiti ina brev ad els, ils quals jeu vai empermess. Els en schon daditg en marveglias co ei mondi cun mei.
Il Tumaisch vegn era a scriver als ses in per lingias, carteivel vegnan quellas brevs ensemen leu tier vus.
Per via da mia lavur e spisa vi jeu nuota scriver, pertgei ch’igl ei a vus schon enconuschent.
Jeu vi pia calar cun il miu malscriver e mias tolcas e fetschel salidar tut tgi che empiara suenter da mei, fetschel salidar il Lurens e sias soras e salidel vus tuts cordialmein e dai ton pli gleiti ina risposta, ussa eis ei buca schi lunsch da tarmetter.
Pia vies salidond e sincer
frar e fegl
Tänikon, den 30. April 1861
Felix Monn
Brev 35 __________________________________ AcT Sc 105
Rabius, ils 12 d’avrel 1862
Agli
Stimau Giuven Giachen Adelgott Monn
a Tujetsch
Rueras
Carissim nevs,
Paucs plaids en risposta sin vossa ord carezia encunter nus flessegionta invitaziun tier vossas legreivlas nozzas. A motiv dil liung viadi e considerond nossas circumstanzias da nunpusseivladad condoleschel jeu cun mia dunna da buca saver vegnir e prender part d’in schi legreivel di. Nus sperein pia sin in auter di era buca meins da trost e consolaziun per Vus e per nus, numnadamein da ina ni l’autra gada en in temps seveser u vegnir ensemen e setschintschar da buna pasch e buna cuntentientscha in cun l’auter en quei niev stan da letg. Dieus detti a Vus ventira e benedicziun ei il nies cordial auguri.
Ei fa a mi grondissim plascher da questas duas giuvnas niazas. Carezei e stimei e tractei ellas sco ei s’auda sche vegnien ellas era a secuntener encunter Vus sco bunas dunnauns. Vus vegnis lura ad haver ventira e benedicziun sin quest e sin l’auter mund.
Nus sesanflein presentamein sco adina en buna sanadad e havein era da far empau cun nossas lavurs da primavera. Cura che Vus vegnis giu sche clamei tier nus.
Denton siarel jeu giu cun nos cordials salids encunter tut nossa leu sesenflonta glieud.
Vies aug
Giusep Anoni Riedi
Jeu hai scret cun prescha e schliata peda, schiglioc havessel jeu scret enzatgei dapli sco era empau pli fundamentau.
Brev 36 _________________________________ AcT Sc 105
Caserna Cuera, ils 11 d’uost 1896
Cars da casa,
essend arrivaus el grond e bi baghetg cheu su, sche stoiel jeu notificar a Vus co ei passa cun mei en quel. Nus essan i il mardis tochen Tavanasa a pei e da leu naven cun in vitturin tochen Cuera. Mesa las siat eran nus schon arrivai leu.
Nus stuein star si schon mesa las tschun e luvrar naven dallas sis entochen las endisch ed in quart. Suentermiezdi vein nus buca grad schi hefti. Cun officiers e tut eis ei circa melli umens.
Il resti civil vegnel jeu ussa prest a tarmetter.
Culla spisa san ins esser cuntents. La damaun tschugalata, da miezdi e la sera suppa e carn.
Empau caschiel tarmettei. La tschugalata tegn buca en propi bein la damaun, schegie che nus survegnin da quella avunda.
Denton salida Vus
Vies obedeivel fegl
Monn Johann
L’adressa ei
M.J.F.
Recrut in Caserne Chur
I Compagnie
III Zug
Brev 37 __________________________________ AcT Sc 131
Heiligkreuz, ils 17.III.1929
Carissims,
Viel scriver in per lingias, schiglioc pudesses Vus tertgar ch’jeu seigi malsauna. Quei che sora Tadea tarmetta fuss schiglioc avunda. Jeu haiel buca viu igl attestat.
Da Pastgas sundel bunamein persula tscheu. Ussa va ei era buca ton ditg ch’jeu saiel vegnir.
Cordials salids da
Vossa Catrina
Agureschel a Ti Giusep tut bien sin il di da Tiu num. Era alla Giuseppa cordiala gratulaziun.
Brev 38 _________________________________ AcT Sc 143
Efinen, den 19. März 1867
Car padrin,
jeu vai retschiert la vossa brev ils 12 da quei meins ed jeu vai legiu cun grond plascher co e vus cun la vossa dunna seigies en buna sanadad ed ils mes leuora e nus essan il medem tut ensemen sauns per grazia da Diu e quei ei il meglier per via da viver. La buna sanadad ei il meglier e vus padrin vesses bugen quellas 2 summas che jeu vevel da vus ed jeu lessel bugen pagar, aber ei grad schabegiau in schliet temps pervia da mei per via da pagar giu duas summas aschia nunpatertgontamein. Sche vus vesses mo a mi fatg da saver avon sogn Martin sche vessel jeu saviu serugalar leutier. Perina gada pauca paga pertgei jeu ed il frar pign vein cumprau nus dus ensemen ina casa e quella cuosta entuorn 4 melli renschs, buns daners ed ils tiers era ei vitier e vein stuiu pagar grad leu e perquei eis ei a mi malcumadeivel grad ussa. Sche jeu vessel saviu avon miez onn, sche vessel jeu schon saviu secuntener leutier.
Aber grad ussa silla stad drovel jeu il pli bia daners. Jeu vi mirar da pagar sin sogn Martin silmeins la mesadad ed il tscheins vitier e sche ei pusseivel sche paghel jeu tut ensemen ed jeu vai giu endamen cun ils dus frars ed els han detg che vus deies buca haver tema pervia da quels daners, els vulan star buns per mei. Vus dueis buca haver tema perquei, sche vus carteis buca mo a mi, sche vi jeu far scriver en ils dus frars pervia da star buns per mei.
Jeu vi far ina fin cun il miu malscriver e restel cun salidar in salid da mia dunna che jeu vai ussa e da mei vies malvengonz figliel ed ella sa era schon da quella summa che jeu vevel dau a vus. Jeu vessel bugen dau pli spert ina risposta sin mia brev. Jeu sai aschia buca scriver, jeu laschel scriver la dunna […] onn ed in salid dils 3 frars e sin questa stad mein nus a Nossadunnaun. Sche vus vegnesses forsa ora, sche fuss ei endretg, sche savessen serisdar e quei fagess era grond plascher a nus. Ils dus frars van era en a Nossadunnaun.
Anton Decrusch
Al signur padrin Berther
mattei amauns ton pli spert
Brev 39 __________________________________ AcT Sc 143
Efinen, ils 14 da mars 1870
Stimau car padrin,
Jeu vai buca survegniu da vus neginas brevs. Vus veis manegiau che jeu vegli buca dar risposta a vus. Jeu vaiel mirau a vegnend biaras gadas, aber tut adumbatten e tiels frars sundel jeu buca vegnius ed els ein buca vegni tier mei. Basta, pervia dil miu fatg vi jeu scriver co jeu vessel bugen per mia part pervia dils praus schar per tscheins ni per fretg sche vus anfleis per bien ed ils daners saveis vus schar leuen e schar per tscheins e pervia da quei ch’ei e pervia da quei graun che jeu duess ver leuen saveis vus dar allas duas soras e l’auter vi jeu empau schar tarmetter anora il „tepel“ bien anora e la cazzetta buna era anora, las duas splaunas pintgas ed in schoss, ina camischa ed in marti e dus batlinis, ina teigia tapet anora ed 3 blahs buns anora ed il cudisch da legendas anora, in trader, la banera buna anora ed in punachel ed ina tretscha anora da 13 uisas eisei da tarmetter anora e l’auter saveis vus dar allas duas soras sch’ellas vulan. Quei che ei aunc leuen e la carn ed aunc cumprar aunc empau vitier schambuns ed andutgels „verd ers“ e tarmetter anora. Aber cu ei van giu Cuera buca cun la posta ei cuosta schi bia. Il Sep Antoni ha detg a mi ch’el hagi era schon scret a vus ed jeu restel cun in cordial salid a vus car padrin ed era alla vossa dunna ed jeu laschel tut sura a vus sche vus anfleis per bien ei aunc adina stau endretg. Jeu vi far ina fin cun il miu malscriver.
Anton Decrusch
Brev 40 _________________________________ AcT Sc 143
Herbertingen, ils 12 da zercladur 1867
Carissima dunna ed affons e geniturs,
Aschinavon sco jeu haiel ussa peda da scriver in per lingias a vus co igl ei iu cun mei e mia sanadad fetg mal. Jeu sundel staus fetg malsauns ed jeu haiel giu memia bia lavur, fetg memia bia lavur per mei. Jeu stuevel mirar duas ga per di e trer panaglia e pissar ni passar la pischada en funs e far si ella 15 entochen 20 funs per di deva ei ed jeu haiel detg che el dueigi dar a mi ina lavur mo che jeu damogni ed el vegneva mo ina ga per meins, cura ch’ei era da pagar e quei temps stuev’ins far, pudev’ins ni buc ed jeu haiel detg ad el che jeu possi quei buca far ed ussa sundel jeu en in auter liug, 9 uras lunsch sco Tujetsch e Glion ni aunc pli lunsch che quei e leu hai jeu buca fetg hefti aunc ussa. Ed ussa po ei vegnir empau meglier cun mei. Jeu stuevel suar il maguol ord l’ossa bein marvegl ed entochen las endisch ni las dudisch havevel jeu e suenter 4 ni tschun uras giun tschaler e quei ei fetg malsaun cura ch’ins ha suau e sefatg che jeu stuevel midar camischa duas entochen treis gadas per di. Salar tut il magnuc e volver el unscher entuorn trei melli ni varga magnucs per di e puspei turnar a caschar la sera e far per di entuorn curonta magnucs per di. Cura che tuts purtavan il latg, sche en quei liug, sche vegneva ei da far 60 magnucs per di e quei vess jeu buca pudiu star ora da far tonta lavur. Ussa vai jeu buca hefti e co ei va da cheu naven sai jeu buca. Sche ti has peda sche tuorna a scriver ton pli gleiti tgei ni co ni da tgi ch’el hagi schau via il prau ni co ni per con ditg ed a mi plai ei buca ton bein cheu. Era per mei eis ei buca ton saun ed en ils schuials vai jeu survegniu aschi fetg che jeu sai strusch alzar da setrer en il resti ed aunc ussa tuttina fa ei e sch’ei cala buca sche stoi jeu vegnir ton pli gleiti a casa e jeu hai speronza che ei sappien gidar quei.
Grad ussa sundel jeu en casa cun in docter e caschar en in liug, nua che el ha cumprau per ussa il latg e quei ei in grond fatg, grond vitg ed aunc ussa vai jeu fetg pauc latg e quei ei bien per mei che jeu erel buca ton tafers, aber ussa eis ei empau meglier …….. Quei docter ha detg che el sappi gidar mei che ei dueigi vegnir meglier che jeu senti mai mal pli negliu pli e quei havess jeu empau bugen.
Cu ti scrivas sche metta en sche han purtau en paun zart als affons che jeu havevel dau cumissiun el da cumpar canel ed al Gion Battesta Giossi che emblidien buca via mei dil tut ed in per francs per gada haiel jeu era dau, ni tarmess e sche las pintgas han buca emblidau via il bab ed il pign scriva sche el sa gleiti tschintschar enqual plaid. Ed empau paternies fai dir ils affons e di ad els che jeu vegni gleiti a casa e las brevs han ei mess amauns e la „raissa“ era e la carn han ei buca mess amauns, lezza han ei detg che ti hagies buca dau e per gliez ei il mes mender ed il Vigeli ha detg ch’el vegli dar quei a mi, sche jeu vegli aber, jeu haiel pauc tschaffen, ei duess forsa dar in bien latg plaunsiu cul temps, aber quei san ins aunc ussa buca dir, in fetg bien, quei dat en mei buca grad in che han giu cheu dis ed onns ed il Sep Antoni ed il Gion Antoni, quels dessen schon in ch’ei han cumprau uonn, aber quel ei memia cars per mei, els han stuiu pagar 6000, varga mo per el, lu fussi damaneivel dil Gion Antoni […] naven […] e il Sep Antoni ei era mo mes’ura naven da quei latg e quel han ei cumprau ensemen e quel vessen ei schon, aber quei ei aunc memia car per mei, zuar gudignar savess ins schon fetg bia, aber era fetg bia lavur e fastedi, jeu vi pli bugen mia pagaglia. Ussa vi jeu finir il miu malscriver e salidel vus tuts fetg cordialmein, dunna ed affons, geniturs ed ils fargliuns e tgi che ha marveglias da mei.
Gion Giusep Decrusch
Mattei amauns alla Barla Catrina