1622 – 2022
400 onns caplutta da Nossadunna dalla Neiv a Zarcuns

Pleiv Tujetsch 2022
Tarcisi Hendry, Sedrun

Ils 8 da schaner digl onn 1622 duei Nossadunna esser cumparida a Zarcuns a Gionet da Giuv. Igl um pietus hagi lu empermess da baghegiar el liug dall’appariziun ina caplutta en honur da Nossadunna ed ella hagi sincerau ad el ch’ella laschi persuenter madirar il graun en Tujetsch. Perdetga da quei dat era l’inscripziun el maletg sur l’entrada che secloma:

MIRABILLIs DEUS IN SANCTIS SUIS PSLM 67.V.36
SED MULTO MIRABILIOR IN SANCTORU OMNIU
REGINA B^MA V. MARIA FILY SUI MATRE. QUAM
NOBIS AETHUATIENSBUS ADHORTATRICE. AC
PROTECTRICE. SINGULARITER DEBIT. SICUT
IPSAMET B^MA V. CUIDAM IOANNI DE GIUF
ANNO 1622 DIE VIII JANUARY IN HOC LOCO
MIRACULOSE COMPARENS TESTATA EST. QUOD
LITERIS. TRADITIONE ET PRAESENTE EFFIGIE
OSTENDITUR PIEQUE CREDITUR.

Dapi lu ein pia 400 onns vargai. In bien mument da dar in’egliada el vargau.

Nossadunna dalla Neiv
La caplutta ei vegnida baghegiada ed igl altar principal ei vegnius consecraus igl onn 1630. Il sanctuari ei dedicaus a Nossadunna dalla Neiv. La historia da quella Nossadunna va anavos sigl onn 358 a Ruma. Nossadunna cumpara al patrizier Johannes ed a sia dunna ed empermetta ad els in fegl sch’els laschien erreger ina caplutta leu nua che la neiv crodi la proxima damaun. Els ein serendi tier papa Liberius che veva giu il medem siemi. E veramein, la damaun dils 5 d’uost, schischeva a Ruma neiv sil crest Esquilin ed ina caplutta ei vegnida eregida igl onn 360. Pli tard, dil temps da papa Coelestin (422-432), ei ina baselgia vegnida eregida el medem liug e dedicada alla Santa Maria Maggiore (Basilica Sanctae Mariae Maioris), era Santa Maria della Neve e Santa Maria ad praesepe (la sontga Maria dil pursepen) ni Basilica Liberii. Ella ei ina dallas quater baselgias papalas ella rangaziun d’ina baselgia principala ed a Ruma ina dallas siat baselgias da pelegrinadi.

Gionet da Giuv
Sco il num tradescha fuva el derivonts dall’ucliva Giuv sur Dieni. Tgei fastitgs dat ei dad el? Igl onn 1609 ein 26 umens dalla val serendi sco pelegrins a Santiago di Compostela e denter quels era in Gilli Jon de Giuff, in Jon Reget de Giuff ed in Jenet Gilli Jon de Giuff. Daco sa in da quels buca esser nies Gionet da Giuf che fuva in ton pietus um? Ella gliesta dils commembers dalla Confraternitad da s. Giachen a Sedrun cumpara in Jon de Giuff igl onn 1616. Ils urbaris da Sedrun e Rueras dian nuot da quei um, era buca d’ina appariziun. Aschia era ils registers dalla pleiv ch’entscheivan denton per cugl onn 1664. In fastitg dat ei denton tuttina e quei egl urbari dalla caplania da Selva. Igl urbari ei barschaus igl onn 1785 cul barschament dil vitg da Selva. Ils caplons suandonts han nudau el proxim urbari tenor la memoria dils vischins da Selva e dil saver dad anteriurs caplons. Quei urbari ha priu sia entschatta igl onn 1791. Aschia stat ei nudau il suandont davart dil Gionet da Giuv: Sur Pieder Weller, caplon da 1793 – 1809, veva «era» la moda da dir la Cruna (oraziun tier Nossadunna) da Gion Beer da Giuv. Ils dus caplons precedents, sur Maurus Nager 1785-1790 e Josef Maria Arnold 1792-1793, confirman denton che quella Cruna vegnevi buca urada da lur temps. Quei hagien glieud veglia da 70, 80 onns saviu da dir. Sur Weller vul denton buca engraviar sesez e vischins e vul schar la libertad da dir ella a tgi che vegli. Igl ei denton buca vegniu urau la Cruna. Denton levien umens da pauca pietad e darsentai e femnas da lieungas tussegadas ch’ei vegnessi detg. La finamira da quels glisners era igl obligar il sur caplon cun grevezias novas ed els lu cumparer tenor plascher e da Tschamut negin.
Il Gion Beer da Giuf vegneva da siu temps tenius, dad ina vart per in sogn e da l’autra vart per in stuorn. El eri ledis e dueigi haver giu ina visiun da Nossadunna a Zarcuns, schend che sch’ei vegnessi fatg firau la sonda suentermiezdi, vegnessi Tujetsch ad esser provedius cun paun. Cun cumprar e spargnar seigi el vegnius provedius ed ils smarschuns hagien giu fiasta. Sogn Paul di: Tgi che vul buca luvrar, vegn buca a magliar. Gionet da Giuv muossa a nus: Tgi che lavura buc, vegn a magliar. Tgi ha endretg? Umens da varga 80 onns han risdau quei a mi e mess vitier ch’ei seigi vegniu fatg ina brev da quellas varts, mo quella cuntegni aunc autras caussas ch’ins astgi buca schar veser ella.  Denton fa Tujetsch quel ed auters diembers firaus ed ei va cuntinuadamein anavos la pietad e la facultad.

Il maletg egl arviul dalla nav dalla caplutta presenta al vistader dalla caplutta l’appariziun da Nossadunna a Gionet da Giuv.

La tradiziun raquenta
Pader Baseli Berther, il historiograf tuatschin, noda en sia lavur «Sas era nua Giuv ei?» la tradiziun ch’ei vegnida raquintada per decennis.
«A Giuv viveva dad in temps in pietus e sogn um cul num Gionet. Schegie buca versaus en scienzias mundanas era el ton meglier enconuschents cun la veta dils sogns ed exercitava en particulara moda la pietusadad. Sia speciala oraziun era il paternies. El meditava il cuntegn da quel cul spért ed entrava aschia ellas grondas verdads dalla oraziun, ch’il Segner ha sez mussau. El haveva da dir in paternies daven da Giuv entochen a Zarcuns, ina mesa ura lunsch. Probablamein mava el dalla senda, che meina ussa aunc tras Budas, Cascharollas, Flurin e Zarcuns. Quei era la via da bara dils da Giuv e forsa l’emprema via tras la vallada. Ferton che Gionet mava inagada aschia meditond e recitond il paternies, ei Nossadunna cumparida ad el en quei liug, nua che la baselgia da Zarcuns stat dapresent ed ha fatg da saver ad el, che sch’ils habitonts da Tujetsch veglien prender si da sanctificar la sonda cun far ina processiun en quei liug, sche vegni ella a far medirar il graun. La caplutta da Zarcuns seigi sin quei vegnida baghegiada da Gionet da Giuv.»

Ils maletgs
Quei sanctuari ei senza dubi il pli ornaus dalla val cun maletgs. Ils numerus maletgs presentan scenas ord la veta da Maria. Las picturas ha Barclamiu de Castelberg malegiau igl onn 1763. Ils onns 1882/84, tier la renovaziun dalla caplutta, ein la plipart dils maletgs vegni renovai e surmalegiai bravamein entras ils Frars Columberg da Mustér. Cun la davosa restauraziun, ils onns 2013-2015 ein tuts dessegns vegni restaurai ella fuorma originala.

Ils zenns
Igl onn 1788 ein ils dus zenns vegni culai dalla firma Goss da Zug. Il zenn grond ha in diameter da 56 cm, il tun: f‘ e peisa circa 100 kg. El porta l’inscripziun:
         ET VERBUM CARO FACTUM EST ET HABIT IN NOBIS.
ANTON BRANDENBERG IN ZUG GOSS MICH 1788.
Ils maletgs che decoreschan il zenn ein Nossadunna, s. Gion e la crucifigaziun.
Il zenn pign ha in diameter da 47 cm, il tun b‘ e peisa circa 70 kg. El porta l’inscripziun:
         AVE MARIA GRATIA PLENA, DOMINUS TECUM.
A.B.B. (Anton Brandenberg) IN ZUG GOSS MICH 1788.
Ils maletgs sil zenn ein la crucifigaziun, s. Antoni da Padua, Nossadunna cun s.Giachen il vegl.

Ils altars
Igl altar principal ei baghegiaus si cun pilasters e la part suren ei ord travs entagliadas. Ella nischa ei tschentada ina statua da Nossadunna. Dretg da quella ei ina s. muniessa e seniester ina sontga cun cavazza e crusch (s. Rosalia?).
Ils altars laterals ein semeglionts agl altar grond, denton simplificai. Il maletg digl altar seniester ni dil maun dallas femnas muossa ina Nossadunna e giusut enschanuglias il donatur cun sia famiglia. Il fegl vegl en habit da pader ei igl avat Gallus de Florin da pli tard (1663-1724, avat 1716-1724). Enamiez giudem igl uoppen dalla famiglia Deflorin stat l’inscripziun:«Votum fecit gratiam precepit Durig de Florin 1679» (Duri Deflorin ha fatg in vut igl onn 1679) e dasperas: «Aetatis suae 49» (Ella vegliadetgna da 49). Dretg stat s. Gada e seniester ina s. regina cun la palma dil marteri.
Igl altar dretg ornescha in maletg en num da Jesus e dus aunghels. Da mintga vart ein statuas. Dretg in sogn cun stab e seniester in sogn cun crucifix. Tuts treis altars ein vegni construi el decuors dall’emprema mesadad dil 18avel tschentaner.

Las processiuns
La pleiv da Tujetsch praticava el 19avel tschentaner, sper numerusas pocessiuns ella val, pliras processiuns ordeifer la vischnaunca, treis ella vischnaunca da Mustér e la pli impressiunonta, quella da dus dis sil Gottard. Quella ei vegnida remplazzada igl onn 1837 cun ina sin Tschamut e lura dismessa igl onn 1912 e remplazzau ella cun ina a Zarcuns pil di da sogn Pieder e sogn Paul, ils 29 da zercladur.
Singularas ein las processiuns da mintga sonda a Zarcuns stadas e quei da sogn Placi entochen la fin settember e la sonda valava sco miezfirau cumandau. Da Rueras e da Sedrun anora partevan las processiuns per s’unir a Zarcuns e celebrar leu in survetsch divin. Ils da Rueras, sco era ils da Sedrun, vesevan a vegnend la processiun enviers Zarcuns e mintgina accelerava il tempo per esser leu sco emprema e ver bien plaz. Quei menava meinsvart a scenas quasi humoristicas. Pil pli eran era las punts nuegl bein frequentadas duront il survetsch divin. Igl intent da quella processiun ed il survetsch divin era l’oraziun per ina buna raccolta, pia el senn da Gionet da Giuv.
Quella processiun historica e da ferma cardientscha e pietad e d’in origin incert ei vegnida dismessa all’entschatta dils onns 1960 pervia dil grond traffic sin via cun caschun dall’erecziun dils lags artificials da Nalps e Curnera. Il traffic sin via ei suenter buca vegnius pli pigns e la processiun ei stada naven.

L’orgla
Cun la terminaziun dallas processiuns a Zarcuns ha era l’orgla veglia piars sia funcziun. Ella accumpignava adina la medema messa «La messa da Zarcuns» cun all’entschatta igl «O Segner cun fidonza». Ils cantadurs dil chor baselgia da Sedrun vevan il privilegi d’astgar star el chor sper igl altar. Aschia ei l’orgla vegnida surdada al museum regiunal ella Cuort Ligia Grischa a Trun. Igl onn 1993 eis ella returnada ella caplutta da Nossadunna.  Ei setracta d’ina orgla ord il luvratori da Gion Flurin Coray (1820- 1897) da Laax e datescha digl onn 1856. L’orgla ei vegnida restaurada dalla firma Arno Caluori a Says. Legreivlamein maunca digl instrument da 1856 gnanc in toc digl original. Mira dapli: Orgla Zarcuns

Renovaziuns e restauraziuns
L’emprema enconuschenta restauraziun ei sefatga ils onns 1882/1884.  Igl onn 1954 ei l’entira caplutta vegnida restaurada cun agid dalla Cumpignia da mats Tujetsch. Ils altars ha la firma Stöckli, Stans, restaurau. La statua da Nossadunna egl altar grond, ina d’entuorn 1900, ei lu vegnida remplazzada cun ina ch’ei vegnida anflada en in encarden. La davosa restauraziun ha priu si’entschatta igl onn 2013. La primavera 2015 ein las lavurs idas a fin ed ils 31 da matg 2015 ha giu liug a Zarcuns ina fiasta da terminaziun ed inauguraziun. A caschun da quella restauraziun ein era maletgs murals vegls vegni neunavon. Quels ein ussa zuppai davos ils dus altars laterals. Els presentan da vart seniastra sontga Ursula e da l’autra vart sontga Gada. Sto esser ch’ils dus altars laterals ein bia pli tard vegni plazzai leu.
Ina cartaziun dallas preits han mussau ch’ina scuvrida el stan original da 1763 seigi buca realisabla e la caplutta corrispunda ussa al stan da 1882. Allas proximas generaziuns stat ei liber da realisar quellas lavurs da restauraziun.

Caplutta cun suschna
El nord dalla caplutta sesanflava gia da vegl enneu ina annexa sco suschna pil grond diember da persunas a caschun dallas processiuns. Igl onn 1914 ei ina nova suschna vegnida eregida e quella ei lu vegnida spazzada igl onn 1990.

Consideraziun finala
Ina certa misteriusdad e forsa dubiusadad lai nescher entuorn l’entschatta dalla historia dalla caplutta. Interessanta ei denton l’enconuschientscha dil datum dall’appariziun, ils 8 da schaner 1622. Igl anniversari dalla pleiv, che ha sia entschatta igl onn 1456 ed era previus per nudar tuts eveniments ella pleiv, noda surprendentamein nuot da quei eveniment. Ei existan era negins documents ni brevs che confirman il schabetg ni che la pleiv ha vuliu schar confirmar il schabetg d’appariziun las autoritads catolicas, sco per semeglia igl uestgiu da Cuera.
Cun ses maletgs che decoreschan ed orneschan ils arviuls el chor e nav ei la caplutta senza flattar in bischu dalla cultura sacrala en nossa val. L’orgla valetescha era la gronda valur historica-culturala dalla caplutta. Cun ses 116 onns (1856) funcziunescha ella aunc adina en siu stan original. Era il tetg e clutger aviert cun sias sis ruclas suleradas e sin quater da quellas la glina culs pézs ensi (mesaglinas) ein da pareta magnifica ed straordinaria. Tgei muntan quellas?, ei savens la damonda da persunas jastras ed ellas mettan la caplutta schizun en connex cugl islam. Las mesaglinas regordan alla Nossadunna culs pézs ensi (Mondsichelmadonna). Quei tipus d’in maletg da Nossadunna va anavos sin la descripziun biblica dalla dunna apocaliptica (Palentada da s.Gion 12.1). Dil reminent ei la Nossadunna en vestgiu tgietschen sigl altar grond en in miserabel e deplorabel stan e cloma ils responsabels dalla pleiv per ina restauraziun.

Fontaunas:
– Berther Baseli Baselgias, capluttas e spiritualesser da Tujetsch – Studi historic, 1924
– Hendry Tarcisi/Cathomas Ervin Baselgias e capluttas da Tujetsch, 1983
– www.historia-tujetsch.ch/de/igl-aspect-sacral