Il sevestgir tier nos perdavonssev009

Raschunada cultur-historica ord Tujetsch cumparida els Pelegrins 1950 e 1951 scret sut in sinonim Gionzun (Gion Antoni Venzin, Rueras)

Sper la damonda vitala da satisfar als basegns da senutrir e seviventar, fuva la damonda co sevestgir e seprovientar cun teilas la pli impurtonta per nos babuns. En nossas muntognas allontanadas cun in clima freid e criu, cun liungs e maluardai unviarns, fa il basegns da sevestgir tut autras pretensiuns, ch’en tiaras cauldas senza neiv e cuflas.

Pli da vegl, gie aunc avon 80 – 100 onns, fuva la carn la pli impurtonta resursa da vivonda per nos perdavons. Els temps primitivs vegneva quella segiramein procurada entras la catscha e pér pli tard cun agid dall’atgna tratga. Ils vegls raschunan aunc, ch’ei fuvien leds e cuntents sco las olmas cura che la cureisma arrivavi en la tiara. Da lezzas uras gudevan ins numnadamein buca carn duront l’entira cureisma.

Igl ei evident, che nos avdonts dil temps vegl savevan procurar lur vestgadira il pli tgunsch ord pials e fols empici sin ina moda u l’autra. La historia sa denton relatar, ch’ils pievels pli avanzai en la cultura capevien gia baul la fabricaziun da teilas. Ord teglias, derivontas da plontas ni jarvas, savevan ins fabricar teilas, cozzas e mantials e dar colur en maniera gustusa gia avon melli onns. En nossas cuntradas ei quella cultura serabitschada probablamein bia pli tard. Ins ha denton discuvretg gia en las palisadas restonzas dalla cultivaziun da glin e coniv e dalla tratga da nuorsas. Ina ga che nos antenats ein stai secolocai cheu per stabel – forsa per raschun ch’els han anflau en nossas valladas buns reviers da catscha quasi intacts – han els plaunsiu, carschend la populaziun, era aunc stuiu cultivar graun, glin e coniv sper la tratga da tiers. Igl ei tgunschamein capeivel, ch’ei mava pli bein e pli levamein da far vestagidra sco nus fagein caltschiel, pia cun guilas e crutsch, che tenor la moda da teisser. Niessegner sez ha gie purtau da sias uras in da quels vestgius senza cusadiras. L’autra vestgadira vegneva ad esser fatga en fuorma da mantials (tunica). La fabricaziun da pézs fatgs cun glin e seida ei era vegnida praticada giasev001 baul en moda e maniera admirabla da signuras noblas e cunzun en claustra. Las claustras han gie fulau via alla cultura en biars risguards. Quellas lavurs pretendevan capeivlamein bia temps e gronda pazienzia, caussas ch’ein oz ualti scartas.

La tisseria, il far teilas – stendidas silmeins sin roms e sin gliestas – ei vegnida praticada gia dils pievels primitivs. Mo avon ch’ins vegni da construir megliers talers pon tschentaners esser spirai. Con ha ei bein duvrau avon che nos perdavons ein stai el cass da seprovientar cun la necessaria vestgadira ord agens products ed atgna lavur, era sch’ils basegns fuvan aunc aschi mudests da lezzas uras. Nus legin, ch’igl avat Cristian de Castelberg (avat 1566 – 1584) cumpravi ponn da Nordlingen (Germania) e repartevi da quel als paupers. Paupers ha ei adina dau, mo ins sto crer, che mintga fiug producevi plitost mo pigl agen diever. Els 1700 viaden existeva denton en las cuntradas da S. Gagl ina flurenta industria da glin ed egl Appenzell ina industria da pézs e borderias. Cun buna raschun astgein nus pretender, ch’il filar e teisser havevi catschau ragisch da gliez temps e fuvi s’extendius generalmein era cheu tier nus.

La gronda part dalla materia per far teila stueva la nuorsa furnir. Per la tratga da nuorsas ein nossas muntognas zun adattadas. Nus duvrein quels animals per saver guder e trer a néz grondas tendas da nossas alps tuatschinas. Nossa val deva aunc pastg per las muntaneras dils pigres da Nalps e Curnera tochen els anno 1890 viaden. Pli baul vegnevan ellas aunc pasculadas dallas nuorsas dils paders caputschins d’Ursera. Alla qualitad da raz e launa fagevan ins lu buca grondas pretensiuns. Ins risguardava plitost la colur e leva mantener la nuorsa nera sper l’alva. Las teilas ord launa nera nir grischa duvravan savens negina colur. Il consum indigen duvrava tut la launa, vegneva ei gie aunc vendiu mintg’onn nuorsas da piazzas.

Las teilas carpun, cadisch, mesalauna, pli tard da glin ni mangola, stuevan satisfar a tuts basegns. Quella teila vegnevasev002 tratga tra’l blau, tgietschen, ner, verd ni colur da vin, ni restava peil dalla miur ni grischa tenor gust e diever. Il far la colur, che vegneva matei tratga ord jarvas ni ragischs, fuva probablamein ina specialitad d’enqual tissunz. Pér pli tard han ins saviu fullar (pressiar), dar colur e dar ina biala apretura allas teilas entras agens stabiliments. L’emprema „färbra“ a Disla ei da 1815 ed ha calau entuorn 1940. Gia avon 1815 e suenter ei vegniu baghegiau bia da quels luvratoris mo en Surselva. Il „färber“ vegneva da vegl enneu constantamein il temps fixau en nos vitgs per encassar ses davers e serecumandar vinavon a nossa glieud. Il vestgiu d’umens da dumengias e fiastas fuva carpun ni cadisch, stad ed univern. In tec pli beinstonts purtavan las fiastas e da nozzas silmeins ina cassacca da pli fin ponn cumprau e cilender, aunc entuorn ils anno 1880. Il resti carpun ei semantenius tier nus generalmein tochen biebein l’entschatta da nies tschentaner.

Tgei plascheivel maletg sepresentass avon nos egls laschond passar ina processiun da Sontgilcrest en Tujetsch dils onns 1850. Ils Tuatschins han da vegl enneu mussau gronda capientscha per fiastas e firaus, processiuns e devoziuns. Igl ei endretg da sevestgir e sefittar da fiastas da quels dis.

Cun pass franc e tschentau, tenend cun maun gnarvus ferm brancau l’asta dil cafanun grond, meina il vegl caluster la processiun. Ad el sils calcogns suonda la parada dils mats. Dus bravs tamburs battan cun buna gnarva il tact, tenend l’entira cahorta en bien pass. Il capitani e sergent vargan si per toc lur truppa. Cun empau quet portan els ils terments tschacos viults si dallas varts cun in péz anavon ed anavos. Ina detga plema melna ni alva sestreha suenter igl ur dil stuors si. La mondura cun casacca blaua, cun bials nuvs tarlischonts ed epulettas cun franzlas sin la schuiala, las caultschas cotschnas, alvas ni melnas, en maun in detg sabel crutsch, dattan als capitanis ina tut atgna tempra e comparsa. Ei valeva per pugn d’honur, che mondura d’in u l’auter vischin che haveva surviu sco officier sut ina u l’autra cruna regala, mava, finius il survetsch mundan, per aschia da dir en survetsch ecclesiastic (sacral). Quei usit ei semantenius era pli tard. Aschia ha la cumpignia da mats artau la mondura ed il sabel d’in officier che ha brattau la mondura cul habit claustral (revendissim pader Baseli Berther p.m.). La mondura dils scharschai ha naturalmein in tec per ga era acceptau las midadas dall’uniforma militara. Entginas bandieras sgolan e sbattan la seida el vent. La truppa, ils mus-chetiers, sco ils vegls schevan, portan sin la capiala in detg matg ed ein armai cun da tutta sorts buis e stuzers, e marschan en l’uniforma indigena da carpun.

sev003La suandonta gruppa da buobas e mattatschas ein vestgidas en carpun e bunamein pli grossas che aultas. Tuttas che portan tschupi. Quellas ch’ein in tec pli grondas portan schlappa ed il tschupi entuorn quella. Ina ni l’autra ha gia in giocli ni ina casavaica da merino, mo tuttas portan la schuba carpun cul scussal alv. Urond il sogn rusari cun vuschs sereinas e claras suondan las mattauns, la flur dalla vallada. Sulettamein quel che ha aunc viu quella pareta uniforma, quei aspect festiv, sa far ina idea dalla differenza e dalla schampra midada dad ozildi. Ina biala schlappa nera cun pézs fins entuorn, cuarcla il tgau e fa perfin ellas pli grondas. Dals cavegls bein stendi varga ora ina sdremetta (ina versch). In pindel ligia la schlappa sut il baditschun e scufflenta schitet las vestas brinas. Dallas ureglias resplendan las rintgas d’aur. Las fiastas da parada vegn ei aunc cavegliau il tschupi bein suenter igl ur dalla schlappa. In giocli ner da merino cun culier e mongias liungas, ornadas cun mungiettas da pézs e curals da glas cuarclan il best. Sur la schuiala tochen miez il dies serasa en péz il fazalet suroragiu da seida. Quei custeivel bategl setrai sin tgietschen ni blau ed ei surcusius en seida cun feglia e flurs da tuttas colurs. Las maschas d’ina schlingia seida clara entuorn culiez cuarclan il pèz. Vid ina cadeinetta penda ina crusch d’aur, memoria d’ina buna madretscha ni tatta. Il bien spert religius e cartent havess buca vertiu dad ir entuorn cun penderletgs, amulets da tgauns, gats ni auters splenghiems. Quels fussen sgulai da pegn’en. In scussal resch alv cun in ur da pézs fatgs a mann ed il tschupi ein simbols d’ina biala casta giuventetgna, pertgirada dil singul e protegida exemplaricamein digl uorden. Il custeivel scussal cuviera davon la liunga schuba stgirblaua da carpun. Empau tenor posiziun e condiziun ei quei bategl circumdaus d’ina genda manzester (vali) ner, pli lada ni pli graschla. Caltscheuls alvs da launa curclavan lu la comba che va cul piut en in calzer bass cun fibiala.

Quei costum deva bein in aspect pli serius, mo tuttina festiv. Forsa vul ins renfatschar, che quei vestgiu fagevi parer vegls. Poda ch’il patratg che gia la tatta ni basatta han purtau quei bategl deva ad el ina noda sacrala e svegliava in senn serius, il spért da conservar la tradiziun, plantaus e mantenius dallas mummas. Il regl da setener ed esser sco ils auters deva perfin in bien egl e sentiment da differenziar quei che ha valur, savur e cunvegn, sper quei ch’ei spir splenghiem. In spert ch’ei ozildi semidaus egl extrem, che mintga utschi vul autras plemas.

sev004Il mantener bials usits vegls va buca senza enqual sacrifeci, enqual snegaziun d’in giavisch particular. In til da mattauns en quei costum a schend rusari cun la corda da paternos en maun – ina veglia e venerabla tradiziun – stueva far ina impressiun elevonta e legrar tschiel e tiara. Da tut quei ei ussa aunc restau en la processiun las quater-tschun davosas schlappas. Schebein quei costum resta mo ina raritad per certas occasiuns ni gleiti mo pils museums, dependa d’ina gronda premura, d’in grond sacrifeci.

Mo gia caminan ella processiun ils buobs neutier cun pli u meins rueida. Il tschiep cuort e la caultscha cuorta carpun fan nuota quitaus ad els. – Ussa annunzian vuschs fermas e stendidas l’arrivada dils cantadurs, denteren umens cun barbas grischas che han cantau ina veta ora il laud da Diu. Il cant ei secundaus e vegn rispundius dallas vuschs sereinas e claras da cantaduras, d’in triep mattauns, denteren aunc ualti veglias. Lur costums stattan nuota anavos a quels dallas autras mattauns. Era ils cantadurs representan ina tradiziun a l’autra senza instrucziun. Cun affecziun ed accent resunan ils vers dils psalms, las melodias dils himnis tut ordadora sur praus ed ers viado. Da miu emprem seregurdar quintavel jeu ch’ei dessi buca enzatgei pli bi e solemn ch’il Lauda Sion ni il Pange lingua per romontsch, cantaus choral sper in altar da Sontgilcrest en vesta dalla entira festivitad.

Ussa suonda il celebrant ed ils auters augsegners cul Sontgissim, purtaus ora en la natira per implorar sia benedicziun en tuttas travaglias dalla veta mundana. Ils quater geraus, vestgi en liungas casaccas e caultschas pli finas da ponn ner, tegnan cun ferma gnarva las astas dil baldachin purtaus cun pass temprau, recitond il sogn rusari sco in ual tras las retschas. Ils umens, en general da buna stampa, beinenqual scultschinaus dalla greva lavur, ein vestgi en carpun. Enqual gerau ni stalter porta ina cassacca pli liunga e fina. Quels ufficials han la preferenza dad ira ordavon. En general portan ils umens il tschiep cuort da carpun, bein differents en colur, teila e fuorma. Entochen ils anno 1880 cattavan ins denton aunc beinenqual um cun caultschas cuortas, ligiadas entuorn la schanuglia cun in per nuvs. In per gross e buns caltscheuls launa viults sur las caultschas si curclavan bein gambetscha ed ils ventrels. – Enqual veteran, schuldau dalla Frontscha ni Hollandia purtava aunc la mondura ni in u l’auter bategl derivonts da quei survetsch.

Il davos cuors dalla processiun formeschan las dunnauns, las mummas e masseras da casa. La preferenza dad ira sev005ordavon han las misterlessas e mistralas (mumma dil mistral) sco era las dunnauns da geraus ed ufficials. Dad ina matrona vegn ei resdau ch’ella savevi dir: miu bab mistral, miu um mistral, miu fegl mistral. Quellas matronas, ina gada stadas la féffa dallas flurs dalla vallada, portan aunc cun preschientscha las bialas schlappas ed ils fazalets surcusi sur la schuiala, la schlingia e cadiena d’aur cun la crusch entuom culiez. La manutta, la detta ornada cun anials ni veras ruchegian incontin ils curals dalla corda da paternos. Mo tut aparti sepresentan ils scussals surcusi. En ina teila nera, blaua ni cotschna ei surcusiu en pétg da crusch ina rama da feglia ed ina fluriziun da tuttas colurs giudem suenter igl ur e da minta vart si. Las dumengias e fiastas buca da parada purtavan era las mattauns quei scussal surcusiu. Quei bategl, il fretg d’ina stedia, mo plascheivla occupaziun fatga a maun, ei d’admirar. Mo il vestgiu dallas dunnauns ei da launa, la schuba carpun, cun excepziun d’ina u l’autra femna jastra. Purtar entuorn ina schuba carpun empau da grossa cun en tschun sis teilas fuva nuota spass, fuss oz buca da pretender.

Arrivada la processiun tier in alter e dada la benedicziun, tarmetta mintgamai ina salvia ord curonta tschunconta buis quella nuviala sur cuolms e vals. In usit solemn da fiasta, che ha denton giu beinenqual discletg per consequenza.

Mond cun nossas marveglias aunc pli anavos, el temps ual suenter l’invasiun franzosa en nossa tiara porta il vestgiu, il habit da fiasta e luverdis tut in auter maletg. Pader Placi a Spescha, igl original, mo critic observatur, buca mo dalla natira, mobein era da ses contemporans e lur usits (caplon en Tujetsch da 1809 entochen 1814) fa en sias scartiras l’interessanta remarca: Sch’ils umens da Tujetsch havessen vestgius pli colurai e da meglier tagl, havessen strihau ils cavels e fatg pli stedi la barba, fagessen els ina bia pli emperneivla cumparsa. Gie els hagien negin gust e senn, ton per colurs ni moda, e tut seigi aunc tier els alla moda veglia. – Ei para che las teias vegnevien duvradas en las colurs dils products primars: glin, launa e stuppa. – Las femnas denton hagien gust da biala vestgadira, mo cumprien rauba jastra e mondien entuorn sco detgs pivuns. En general seigien ellas da biala postura, mo fussien aunc pli bialas sch’ellas secuntentassien cun vestgius ord products dalla tiara. Cuntut, lur vestgadira savessi esser pli sempla, buca schi artificiala, gaglia ed jastra. Ei para sco sche pader Placi a Spescha havess scret quei per nos dis e buca gia avon 150 onns.

sev006Dil temps da pader Placi a Spescha vegneva aunc ad esser en usit ina moda da femnas derivonta d’in temps ch’il pievel fuva pli beinstonts, dil temps avon l’invasiun franzosa cun sias consequenzas da sgurdin. La schuldada en survetsch jester, mo era empau commerci e negozi vevan rabitschau pli bia daners en la tiara. Il pievel steva relativamein bein, mo veva era viu sur la seiv ora el mund, che svegliava giavischs e pretensiuns novas. Ins haveva ils mieds da saver satisfar e cuntentar enqual desideri. Da quels onns entscheivan ins a baghegiar era en nos vitgs casas pli aultas, cun duas ni pliras alzadas.

Dalla moda da sevestgir dallas femnas da quei temps scriva in auter scribent: Il tgau ornava ina schlappa alva che mava si en péz. Ferton ch’in giocli (muoder) tgietschen, ligiaus davon en crusch e traviers cun penda alva ornava il best. Ina schuba empau cuorta, mo largezia da merino ni seida cun spir fauldas (crenolinas) mussava ils caltscheuls cotschens che curclavan la comba, sustenida da calzers cun bialas fibialas. Las teilas per quei resti fuvan importadas. Enqual signur purtava da quei temps la capiala da filz viult si ils stuors en treis pézs (tricorni). Ei muncava denton lu aunc en la tiara la capacitad, ils indrezs e mieds per scaffir e colurar teilas pli finas e gustusas. Pader Placi scriva che quei stuessi vegnir empriu. Ei fussi tgunsch pusseivel da filar e teisser ord la launa fina ed in bi glin dall’atgna val pli finas e gustusas teilas e dar colur ellas. Ei paress, ch’ils giavischs da pader Placi fussien secumpleni plaunet per ina perioda, seigi ei ch’ins ha cul temps saviu teisser, fular e dar colur pli bein las teilas, ni forsa era sfurzaus leutier els suandonts decennis da miseria e munconza da daners. Ed el selegra da saver nudar en sias notizias, ch’ei seigi ussa (1815) arranschau era a Disla ina «färbra».sev007

Igl ei clar ch’ins fageva da quei temps per la mondura da lavur e strapaz pintgas pretensiuns puncto tagl ni gust. Cheu fuva il glin la resursa dil material. Scadina famiglia, era quella aunc aschi pintga, metteva ora glin. Ina famiglia haveva giu in onn 30 mais glin e 60 curtaunas sem. (Silmeins arau in areal da 20 – 25 aras per glin). Il resti suten fuva da glin e stuppa, fil matei da differentas grossezias e finezia. Il liung e freid unviern, adina staus da casa en nossas muntognas, pretendeva vestgadira grossa e caulda, da carpun e cadisch per ils luverdis. Las tissunzas fagevan bein aunc enqual teila da mesalauna tratga en glin, stuppa ni mangola. La mangola fuva scarta, era per amur dil fadius transport. Igl onn 1842 porta in S(ep) M(aria) Hendry si da S.Pieder (Feldkirch) duas ed ina mesa crena ed in’unza (1/16) mangola. Il sura fuva marcadau 28 crizers pil transport. El ha denton survegniu leugiu mo miez igl empustau e pagau pia mo 14 crizers (circa 50 raps). El haveva matei era aunc rabitschau zatgei per auters. Ira giu la «fabrica», giu S.Pieder, vegn biars onns ad esser stau ina survida caschun da fadigia per Tujetsch ed auters loghens. Buca mo la giuventetgna mava giu la fabrica a teisser, era glieud pli paupra senza agen funs. Aschia savein nus ch’il bab dil gesuit pader Aluis Caduff da Rueras, Sep Antoni Caduff, che luvrava leugiu, ei morts giu S.Pieder dalla daguota en confessiunal.

Turnond tier nies tema stuein nus constatar, ch’il resti d’umens per la stad fuvi da quei temps da stuppa. La rèsta vegneva duvrada per auters intents. Quella mondura fuva resch alva, silmeins all’entschatta. Entras la lavur vegneva igl alv bein fustgs e ners. Per far la teila meins heiclia ed in tec pli tscheca vegneva dau colur, tratg tral blau. Ils tschops blaus da stuppa han ils umens in tec pli vegls en Tujetsch aunc tuts giu en. In relict da quella mondura fuvan ils «tschos» alvs da perver da stuppa, ligiai cun corda entuorn culiez ed entuorn comba, che devan als perveseders ina hazra cumparsa.

In bien vischin raquenta ch’els havevien da buob ina mondura resch alva. Fagend vadler ni cavrer sesev011uschnavan ei, cura ch’ils izuns fuvan madirs, en dies ed en brauncas dalla bostga giu, per dar in tec variaziun a quella teila. Igl exordi dalla mumma vegn buca ad haver muncau. Per las femnas stueva era il glin tratgs en launa ni daus colur furnir la teila per ils bests, las casavaicas ed era las schubas. Entochen en nos dis ein ils scussals alvs da cuschina da stuppa semanteni.

Neu e neu ha il glin giu ina impurtonta muntada per la fabricaziun da resti da letg. Enqual caussa, rauba pli fina, vegneva bein retratga digl jester. Duitg Baletta scriva en siu diari igl onn 1796 (el veva stizun), ch’el hagi cumprau giu marcau dalla cumpignia da Minca lenzeuls per varga 100 flurins.

Gia avon 150 onns fuva la tissunza sin in ault scalem. Igl inventari dalla facultad d’ina basatta da 1824 numna teigias e tuaglias da zuela, da sdrema viulta, da quaders cotschens e blaus, cun ragla da pézs e surcusidas. Perfin batlinis da barhom tessi cun quater pass. Ins pudeva lu impunder lavur e breigia senza fin per quellas caussas. Co segloriavan la massera e las feglias, che quei ni tschei bategl hagi aunc la tatta giu fatg. Che quellas teilas da spir glin fuvan rauba cuzzeivla ei gnanc da dir. Cun tutta raschun astgavan las tissunzas seludar da truccas pleinas resti da letg: zuolas lenziel e stuppa ed era zuolas carpun. Mo quei vegneva buca da sez. Cura ch’ei fuva scudiu e lavau, vegneva ei priu neunavon las rodas. Ei fuva da filar dil tut: rèsta, stuppa e perfin beinenqual um saveva filar. Ei stueva vegnir stendiu, dumbrau sil scav ni pesau il fil ed ins stueva saver con ch’ei tila, per preparar mintg’unviem zacontas teilas per las tissunzas. Tgi vess buca cuiu, sche las mattauns fagevan denteren a ca-sia enqual legher tscheiver.

sev010Per ils anno 1860 – 1870 han ins entschiet a tarmetter glin per far filar en las fabricas a Schrezheim (Baviera) ni a Schleitheim. Quei vegneva buca ad esser massas. Ins senuspeva dils cuosts. Encunter la primavera rasavan ins ora sin la neiv entuorn ils vitgs per blihir quasi nundumbreivlas teilas. Oz ei quei rom d’economia gleiti en tut dependents digl jester. Nus essan a mauns al daner, al sventireivel e nunsaziabel regl da guder, che meina alla sventira. Nos vegls fuvan libers da quei spart e vivevan en sempladad e cuntentientscha.