La fabrica da vischala a Bugnei
Lavurs davart la vischlaria a Bugnei
Pigner_e_vischler_Deragisch
Bugnei-GR-Toepferei-Sep-Antoni-Deragisch-Vater-und-Sohn
Museum-La-Truaisch-Sedrun
Vischala el Museum La Truaisch (tutta vischala, cheramica):
Vischala_Museum_La_Truaisch_Sedrun
Dapli informaziuns anflas Ti ella publicaziun dad Andreas Heege e Tarcisi Hendry cumparida 2022:
Cudischet da quen dil Hafner S.A. Deragisch, Bugnei Transcripziun e translaziun T. Hendry |
La pegna da tiaracotga
La pegna da tiaracotga dalla famiglia Deragisch (foto cheusura) ei igl onn 1980 vegnida magasinada el Museum Retic a Cuera. Il Museum La Truaisch ha sin damonda al Museum Retic saviu installar la pegna el museum. Ella medema stanza vegnan ulteriuramein treis vitrinas per la vischala plazzadas cun tutta vischala en possess dil museum, rodund 50 tocs. Cun la pegna en in cantun da quella localitad sefa l’exposiziun speciala vengonza da mussar ina manufactura da vischala che ha cuzzau duas generaziuns e rodund 90 onns a Bugnei. Alla vischala da Bugnei, ed als dus vischlers bab e fegl Deragisch, vegn aschia dau dapli peisa e honur.
La tocca rasada ora per investa el magasin dil Museum Retic Cuera. Colur verda e structura dattan ina nundetg biala pareta alla pegna da tiaracotga dils Deragischs da Bugnei. Ina ulteriura pegna sesanfla era aunc el Museum Retic ch’ei vegnida ton sco anflada igl unviern 2024, lu cul la pegna vegneva installada el Museum La Truaisch. Quella deriva d’ina casa da Sumvitg.
La fabrica da vischala da tiaracotga a Bugnei
da Guglielm Gadola, Mustér, tenor Pader Notker Curti
Vischala da Bugnei
Avon onns, lein dir aunc avon 50-60 onns regeva tut in auter spert en nossas vals romontschas. Pertenent l’economia mavan nos vegls adina suenter il principi dil grond minister da finanzas Colbert dalla Frontscha: „Cumprar dagl jester aschi pauc sco pusseivel e mirar ch’ils daners stettien ella tiara.“ Per viver economicamein suenter quei principi, fagevan nos perdavons tut sez quei che seschava per ils basegns da mintgadi. Paun, pieun, caschiel e carn havevan els dal siu; la vestgadira fagevan els era tut sez, ed aschia mavan veramein paucs daners ord la tiara. Bia autras caussas, che nus quitein da stuer cumprar ozildi duvravan els buc ed eran per quei tuttina pli cuntents che la generaziun dad oz, che cumpra e mo cumpra tut tgei che vegn endamen. Ord quei bi principi da spargnusadad miravan nos buns vegls era da fabricar sez tut quei che seschava; aschia era denter auter la vischala da lenn e tochen avon paucs onns era la vischala da tiaracotga per ils basegns da cuschina e stiva.
Lein pia dar cheu in’egliada en ina da quellas fabricas campestras, el laboratori dil „Sep Antoni Hafner“ sco el vegneva numnaus dals Tuatschins.
Il Sep Antoni Deragisch vegl, in intelligent e da sias uras curaschus giuven da Bugnei ei staus igl emprem, che ha menau en quella nova industria en Surselva. Per vegnir enzatgei en uorden ha il giuven fatg in di il fagot e marschaus dalla val giu entochen o a Wangen egl Allgäu, per emprender da vegnir „figulant“. El ha cumpatg giu anflau in bien patrun en Fidel Wölfle, nua ch’el ha fatg atras il temps d’emprendist. Las dumengias mava el a scola, ed emprendeva da scriver, da malegiar e dessignar. Pader Notker, che ha studiau la hafneria dil Sep Antoni di, ch’ils dessegns ch’el hagi priu cun el ord igl jester seigien in mussament, ch’el s’interessavi buca mo suenter siu mistregn, sundern era ch’el mussavi bia capacitad per las fuormas artisticas da gliez temps. El havevi surtut per las pegnas bien egl ed era gust e sespruavi da menar en pegnas pli pintgas cun fetg emperneivel ornament.
II Sep Antoni sto haver giu fatg atras siu temps d’emprendist en uorden, pertgei che cun 19 onns ha el gia survegniu siu diplom sco suonda:
„…..Obmann und Vorsteher der Maurer und Hafnerzunft dem ledigen 19 Jahre alten, Joseph Anton Deragis von Tavetsch Canton Chur beurkunden, dass er nach ordnungsgemäss erstandener Lehrzeit unterm 29. Merz 1834 sich der durch die Gewerbe-Ordnung vorgeschriebenen Prüfung unterworfen und dass er dabei solche Kenntnisse in seiner Profession bewiesen hat, dass er zum Gesellen befördert und ihm über diese Eigenschaft mit dem gegenwärtigen Lehrbrief Zeugniss zu geben beschlossen worden ist.“
Suttascrets ei quel diplom dil „Stadtschulheiss Weber,“ dil „Zunftvorsteher Ambrosi Wolf“ e dil „Werkmeister Almarz.“
Cun quei diplom en sac ei nies Sep Antoni staus in um fatg. El tuorna anavos en siu Bugnei, luvrer e fabricant en ina persuna. Quei pauc che sia hafneria duvrava ha el spert giu drizau en. Sut la cuschin’en da sia casa a Bugnei ha el igl emprem baghiau il fuorn e dasperas sut la stiv’en siu luvratori. Ina aschi numnada „Töpferscheibe“, models per garnituras ect., sco era tuts utensils da siu mistregn in mulin pign da glasura, ils pli necessaris uaffens’ein era spert stai en siu luvratori.
Ussa ha el saviu entscheiver cun siu mistregn, il qual el praticava sper sias lavurs dil funs e dis da malaura. Lu deva el la fuorma a ses ruogs da tuttas categorias e mesiras, a sias scadiolas e miolas; barschava e pinava tier da temps en temps ina carga vischala nova, cun la quala el cursava lu da Tujetsch entochen Glion e per ils vitgs dad omisduas varts dil Rein si e giu. Nossas schliatas vias da paucs strapazadas vegnevan dad ussa naven percuridas dad in da pli che mava culla rata casa per casa. Questa nova industria vegneva aber era sustenida exemplaricamein da siu temps. „Igl amitg della Religiun e della Patria“ ina dallas pli bia legidas gasettas da gliez temps scriva gia en siu secund numer dils 10 da schaner 1838:
Tujetsch – En nossa cuminonza entscheiva a flurir i na nova frastga d’industria e commerci. Schon dis ed onns ha la patria grischuna tarmess naven grevas summas daners per vischala ed autras faturas de tiaracotga. Ussa aber havessen nus ina fabrica da semeglionts artechels denter nus. Passa in onn ei tscheu in figulant (luvrer da tiaracotga), che ha baghegiau si fuorn e luvratori, e producescha da tuttas sorts faturas da tiaracotga sco vischalas, quadrels per pegnas etc. Sche sias lavurs tegnien la prova vinavon sco in sa ver speronza e buontad e qualitad da ses artichels arrivan adual allas manufacturas jastras: sche per ton pli fuss ei da cuir il gudogn a nossa glieud ton per patriotismus sco era per motiv, ch’ils daners restassen en la tiara e l’industria, la quala ei schiglioc tier nus zun magra, vigness destadada si ed alzada. Ei fuss per quella fin bein ludeivel, sche buns patriots e sez la regenza encuressen da sustener quella e semigliontas interpresas cun ina ni l’autra favur, ed aschia fagessen anim e bien spert tier novas interpresas d’industria; sinaquei che ferton, che novas vias da commerci vegnan planisadas e menadas ora, era commerci ed industria; fluressien en nies interiur. Ei muncass a nus buca la situaziun, buca ils duns e buca las materialas tier diversas manufacturas; aber ei maunca per bia loghens gl’emprem impuls ed il ver spert industrial! Quel deigien gia savieivels e buns patriots encurir da vivificar e flanzegiar denter nus per promover il beinstar puplic.“
(Il sura artechel muossa, co la pressa romontscha d’avon tschien onns s’interessava e luvrava per il niev rom d’industria e co ella muossa tutta premura da gidar vinavon.)
Plirs onns vegn Sep Antoni Deragisch entuorn persuls, sco patrun, luvrer, e marcadont da ses products. Plaunsiu ha il meister-figulant survegniu agid d’in pign Sep Antoni, il qual ha entschiet ad emprender il mistregn dil bab. Per era schar guder siu successur ils avantatgs digl jester, ha il bab tarmess, „il bueb“ o Flülen, sinaquei ch’el emprendi tudestg e seperfecziuneschi el mistregn. Leu en in luvratori ualti primitiv, sco a Bugnei, nua ch’in vegl ed ina veglia luvravan uras ora senza dir in vierv, ha il Sep Antoni buc empriu bia caussas novas, sil pli engulau giu enqual flur sco pader Notker di, dalla matta veglia, sora dil patrun, che deva colur ils ruogs. Aschia eis el vegnius a casa e menau vinavon la fabrica dil bab, senza menar en in sistem da caussas novas.
Il Sep Antoni vegl ei ussa schon daditg morts ed il giuven ei era in um els 80. La tiarza generaziun vul saver nuot de „quei mistregn da pauc“. A Bugnei eis ei schon daditg buca pli vegniu barschau, drov’ei gie per emplenir il fuorn buca meins che melli tocs vischala. Il mistregn da figulant ei morts ora, avon che la secunda generaziun. Quella industria rendess matei era buca pli. Per ina ei l’arschella buca prima. La glasura e las colurs ein vegnidas caras e la lenna per scaldar il fuorn, san ins era buc’ira pli sigl uaul e prender per nuot u per pauc!
Partenent la qualitad dalla rauba da tiaracotga da Tujetsch, di pader Notker il bein versau ed enconuschent criticher da quellas varts: „Dil stil empir, ch’il bab Deragisch ha purtau sin
ses dessegns ord il schuobalan eis ei buca bia d’enconuscher sin ses products da tiaracotga. Sulettamein las butschidas ein menadas ora en uorden. Cullas pegnas da quadrels da tiaracotga, vid las qualas el veva il pli grond tschaffen d’introducir tier nus eis ei buc iu; ils nos eran endisai cun la buna pegna scalegl, che vegneva era pli bienmarcau. En sia atgna casa ha el empruau cun la pegna da tiaracotga, la quala ei reussida ad el stupent. Davart la fuorma ha el midau pauc; sia pegna consista en duas parts ed ei pauc pli aulta, che las autras pegnas ordinarias. Ils quadrels da tiaracotga ein verds e mellens cun sempels ornaments en ziczac; las curnischs ein stgirbrinas. En general ein las paucas pegnas ch’el ha mess en, luvradas ora en in gustus art popular; las colurs ein messas ensemen accordantamein.“
Propi la rauba da marcanzia, cun la quala el mava tras nossas vischnauncas era fetg sempla e senza bia decoraziuns e biala fuorma. Sia rauba san ins parter en duas categorias. Tier l’emprema auda la rauba da mintgadi: ruogs, scadiolas e „naschors“, sco ins di sin bien romontsch, e tut quei, dal ruog da matgs senza glasura e decoraziun entochen tier la caffetaria. Ils tocs gronds ein stgirs, bunamein ners, ils auters pli pigns, alv, cuts ni brin-mellens; ils ruogs da matgs ein il bia verds. Quei ch’appartegn garnituras era la fabrica de Bugnei ualti spargnusa, la vischala nera ei senza ornament, la clara vegn decorada cun in tschupi da feglia verda, che fa endamen il stil empir dil Sep Antoni Deragisch, ni era cun ina decoraziun da puncts. Las caussas pli originalas ein las broccas, ch’el fabricava e ahe vegnevan il bia duvradas per metter en caffè.(Da quellas ves’ins aunc tscheu e leu en casas da purs.)
Tier la secunda categoria san ins quintar ina partida caussas da garnitura, sco parlets d’aua benedida, crucifix, ch’ein aber luvrai ora plitost magher, partenent ornamentica e finezia. Per finas lavurs er’el buca drizzaus en. Pli bein vesan ses „tentaschors“ ora ch’ein la pli part stgirs ed ornai entuorn entuorn cun ruosnas rodundas. Era las „ramas“ da maletgs fabricadas ord cordas turnadas en colur blau-violet ed alv, ein buca mal.
Cuortamein detg: La rauba che vegneva fabricada a Tujetsch, era quintada per glieud, che leva rauba sempla da bienmarcau, survetscheivla e duvreivla per mintga basegns e perquei duvrav’ei era buca pli bia ornaments e firlefanzas. Clar eis ei che la rauba da tiaracotga, che vegneva fabricada a Bugnei avon gleiti tschien onns era per bia megliera che quella ch’ils parlers brattan en oz per lump’ed ossa.
Da deplorar eis ei tuttina, che quella firma, che furneva la vischala da Glion entochen Tschamut ha fatg negin progress, e ch’ella ei era buca sesviluppada e s’engrondida. Ozildi havess il Sep Antoni hafner, per in bienton pli cumadeivel da spedir sia rauba, va gie la viafier sur tut on entochen Sedrun!