Tscheiver vegl
Ina cronologia | |
1806 | Bagordas Was der Diamant unter den Kristallen und das Gold unter den Metallen, das ist der Mensch unter den lebenden Geschöpfen. In Rücksicht des menschlichen Geschlechtes kann ich von den Tavetschern, ohne ihnen schmeicheln zu wollen, sagen, dass sie unter die Klasse der schönsten Menschen der Alpen können gezählt werden. Die Tavetscher sind mit schönen Talenten begabt; man erblickt bei ihnen vielen Witz, Leutseligkeit, Biederkeit, Sanftmut und Mitleid. Uberhaupt lässt Sich von den Tavetschern sagen, dass sie noch eine von der boshaften Welt abgesonderte, gottesfürchtige, emsige, arbeitsame und unverfälschte Natur haben. Zum Spielen zeigen die Tavetscher eine sehr große Neigung. Es wird mit Karten, Kegeln und Platten gespielt. Dieses zeigt an, daß sie eines gesellschaftlichen und fröhlichen Gemütes sind. |
1832 | Pert. la suprastonza communala … e quei aschi savens sco els per necessitad absoluta ston vegnir ensemen, il qual s’extenda ina gada per onn il tscheiver ed ina gada per onn la primavera per castigiar |
1838 | Il plevon da Sedrun ha da dar mintga auter onn in gentar agl obercheit da vischnaunca ina gada il Tscheiver. |
1869 | La fin dil carneval passau ei vegniu dau en Surselva pliras producziuns da cant e declamatoricas. La societad da cant dil Badus ha Gliendisdis Tscheiver divertiu ils Tuatschins cun sias bialas canzuns e siu legher declamatori cungius cun bein enqual remarca sullas femnas ed il traffic d’ozildi. |
Onns 1870 |
D’ina tscheivrila recreaziun sai jeu far menziun …. Havend il ludeivel cussegl da scola, sco era buns geniturs lubiu in communabel divertiment, havein uns seprofitau da quella lubientscha per Gliendisdis Tscheiver. Suenter messa ein tuts scolars vegni en scola, per spitgar ils associai da tscheiver: revendissims signurs, farrer Desax e caplon sur Augustin, cussegl da scola, plirs babs e president communal Luregn Jacumet. Cantau ina canzun sil plaz, ei la cumpignia semessa sin viadi a Rueras, cantond e giubilond e menada dils dus pli pigns scolars sco capitani e portabandiera. A Rueras essan nus sereuni en baselgia e cantau ina canzun. Sin nies retuorn fatg il medem a Zarcuns ed a Camischolas. Ils vischins da scadin liug ein separticipai da quella affonila legria, sepustond sin finiastra, sper via per veser ed udir la legra societad. Arrivai a Sedrun circa allas 12, han 2 – 3 siets da buis beneventau la cumpignia. Spir appetit essan nus i ella Cruna per satisfar a quel cun in bien refrestg. Duront quel ein ils affons sediverti cun cantar e declamar. In pulit diember da vischins formavan igl auditori. Memia gleiti eis ei stau sera e la legra societad ha stuiu sesparter e sespatitschar. Notizia da Maria Caplazi, scolasta a Sedrun |
Avon onns | Tscheiver da famiglia Inaga ch’il temps da tscheiver era arrivaus, mavan ils menders la sera da tutta stgiraglia per las streglias entuorn a catischond, sch’ei fussi zanua stivas illuminadas, nua ch’ei savessi esser tscheiver. Da gliez temps era l’illuminaziun electrica en nos vitgs ualti munglusa ed ei duvrava saver bein la geografia da streglias e gassas, per buca curdar sur mirs giu u scarpitschar els lidimers ni forsa pugnar cun seivs e mugrins. Savens capitava ei che pliras partidas da mats mavan sin la medema tscherca. Magari envidava ina partida ora l’autra cun sblatschar ils mauns. Quei deva veta als menders e fineva cun beinenquala pugnada e secargada. Ils ferms e gagliards havevan secapescha igl emprem access en la casa da tscheiver. Forsa veva la partida fleivla zanua auter meglier cletg ni ch’els fagevan magari plans da vendetga per lur terrada. Eran ils mats sesluitai tochen avon esch-stiva, veva il pli versau da plidar sut vusch tras ina sdrema aviarta digl esch. Schi lunsch sco el pudeva tscharner ils hosps da tscheiver, deva el ad els enqual tecca. Cunzun mats e mattauns che havevan relaziuns amicablas stuevan udir admoniziuns e cussegls en abundonza. Suenter ver fatg empau il narr, selamentavan ils mats leuora ch’els hagien freid ed era fom e tulanavan, sch’els savessien buca vegnir silmeins in tec sper la pegna scaldada. Per far fin cun quei tulanem mulestus e per vegnir libers dall’aria freida che targeva en dil pierti, vegneva ei per ordinari lubiu d’entrar en stiva. Inaga mitschai el cauld dalla stiva, era ei si l’aura per ils mats e prest eran els era serevegni dalla schenadadad e cuninaga havevan els era fatg enconuschientscha culs hosps da tscheiver. Cun stuschar empau sutgas e bauns vi e neu dev’ei lu plaz per quella viseta nuncalculada. Quella scena haveva interrut empau la concentraziun dils giugadurs da troccas ed els eran vegni ord il giug. Gleiti mava ei denton puspei vinavon cun tut ardiment sin la catscha da retgs e bagat e quei duront in per uras. Cheu deva ei naturalmein dabia canera e febra, sch’ei mava buca sco calculau. Paupra quel che fageva in buc! El survegneva lu reprimandas savurusas da siu congiugadur. Denton veva la massera ensemen cun las feglias semtgau il puschegn e tgeinin! Las meglieras buccadas giu dalla combra da carn havevan stuiu svanir giu dalla festa ed eran vegnidas cavigliadas sin bialas plattas, sco sch’ei fuss fiasta gronda. Sper paun e pischada vegneva ei aunc surviu tuorta, barbaladas, creflis, nuschs e spagnolas e surengiu in bien caffè cun latg. Per il puschegn da tscheiver vegneva ei nuota striblau e schau muncar ni breigias ni cuosts. Malemperneivel era ei denton per la massera, sch’ina partida da menders haveva pudiu penetrar en cuschina u tgaminada. Lu eran els buca stai maufers da dar ina detga surlischada al puschegn preparau. Suenter quei buontad past envidavan ils umens lur pipas crutschas e gradas ch’ei deva en buca dito, ina fimera ch’ei vess tunschiu da «fimentar» las schettas carnpiertg. Perquei anflava la massera per bien dad arver la finiastra e schar ir giuadora quella vapur grischa e schar entrar aria frestga. Cun quei era la sera da tscheiver denton aunc buca alla fin. Ils trochists passiunai cuntinuavan da siglientar narr e bagat, ferton che la giuventetgna prefereva da far differents giugs e surtut da saltar. Per la musica da sault deva ei buca grondas cumplicaziuns. Inaga sunava in giuven melodias da sault cun ina suna da bucca, in’autra ga cun ina harmonia. Sch’ei deva musica da grammofon, era quei lu schon zatgei meglier e singular! Tras la stiva sgargnevan lu melodias da valzers, polcas e marschs en in tun stetg ed en ina ritmica senza regla. Legra e cuntenta saltava la pera dil bi e dil bein, da maniera ch’il plantschiu ballantschava. Aschia vargavan las uras sco in dultsch siemi. Affons da scola astgavan era prender part dil tscheiver. Per quels muntava il puschegn la part principala. Per ch’els sappien durmir ora empau l’auter di, vegneva il tscheiver da quellas famiglias fatgs per ordinari la sonda sera ni la vigelgia avon in firau, sco per exempel avon sontga Brida ni Nossadunna da candeilas. Duront ch’ils gronds devan troccas, sedivertevan ils pigns cun dar pischaletg ni muntafun. Ei schabegiava era ch’ils affons devan scenas humoristicas, sco per exempel ord la veta dils parlers che visitavan mintgaton nies vitg. Imitond las persunas tipicas dils parlers, sco per semeglia il cuntschacazzettas, il canistrer, il mulet, il peinaparisols e secapescha era la parlera cun ruogs, scadialas, pezs e pindels. La purschida fuva ina variaziun ed era el cass d’interrumper ils pli passiunai trochists en lur giugs. Aschia vegneva pign e grond tier siu divertiment. Suenter il puschegn che cuzzava pressapauc in’ura, devan ils affons la buna notg als carschi e mavan leds e cuntents a letg, semiond dalla biala sera da tscheiver. Vonzei bandunavan era ils ulteriurs hosps la stiva, priu ora la giuventetgna che teneva ora tochen la damaun. Avon che ir dapart, vegneva ei aunc discussiunau dil proxim tscheiver e fatg las invitaziuns envi ed enneu. Aschia veva la giuventetgna caschun da far tscheiver seras en e seras o, cun ni senza invitaziuns, inaga tier la vischina, l’autra ga tier l’onda u tier l’amitga ed aschia vinavon. Quei deva plaunsiu cundiziun el vegliar. La giuventetgna schava buca bugen encorscher lur geniturs ch’ella piteschi d’ina sien sgarscheivla. Ins fageva tscheiver tier mintga caschun che sepurscheva, manegiond che durmir ora sappien ins lu la cureisma. Tscheiver general |
Avon onns |
Il tscheiver d’avon onns Nadal e Daniev ein atgnamein per mintga carstgaun in tierm sin la fin digl onn. Cheu fa ins patratgs sur il curriu e passau in onn ora e magari era en sia veta vargada. Igl ei sco in viadi viadora en la natira. Mintgaton fa ei bein da far in paus zanua en in englar d’in uaul ni en in liug surveseivel, solitari e bi . Quei paus dat beinduras temps da patertgar anavos e prender en egl igl avegnir. Cun quellas lingias less jeu tener in techet en memoria ils usits da tscheiver, che entschavevan da miu temps, suenter haver fatg Daniev tier parents e vischins, cun il firau da Buania. Buania, gie Buania veva num tier ils giuvens: „Buania mintgin tier la sia“, e quel che ha negin ell’ustria. E Buania vegnenva da miu temps da giuventetgna fatg stedi stem, sche buca quasi controllau nua che in giuven fuva lezza sera. Per ordinari mavan lu gest quels dalla ustria per las eschas e fagevan beinduras enqual cattavegna cul giuven amurau ed eventual era cun las giuvnas. En quei grau vevan cunzun mats dad ordeifer beinduras da pitir e vegnevan persequitai buca mal. Gie, quei fageva magari mal da stuer schar sura nossas bialas a quels smaledets da tschels vitgs. Dapli baul hai jeu aunc udiu ch’ei vevan perfin fatg bogn cun tals e quei da tuttas ferdaglias da miez unviern. Naturalmein buca per lavar giu quels, na, na segir ord spir schalusia, ni forsa era ord carezia buca exaudida. Duront il temps da tscheiver vegneva ei era ina sera ni l’autra fatg seras da Tscheiver denter vischins. Propi il divertiment da quellas bialas seras denter vischins fuvan bein il dar troccas, Lu forsa mintgaton in pign sault suenter la musica d’ina suna da bucca, ni pli tard in ni l’auter che saveva sunar sin ina harmonia. Silsuenter naturalmein in flot puschegn cun in per glasins vinars leutier. Quei sto ins dir, tier tutta sempladad, per buca dir paupradad, che regeva, ei fuva fiastas cordialas denter vischins e giuventetgna che ins appreziava. Aunc en vegls dis fa ei plascher da seregurdar da quella cordialitad da dis vargai. Dalla famiglia hospitonta vegnevan quellas seras per ordinari plitost tenidas tschelladas. Ei deva denton adina da quels preferi che vegnevan stediamein sissu nua. Forsa existeva gia lu il survetsch secret! Denton fischas creiel jeu buca ch’ei devi gia! Vessas vus era cartiu che negin vegni sissu? Segir, gia lu deva ei da quels che savevan tut. Beinduras mavan lu quels era beinsavens, e sche las bialas vevan il plascher giudlunder vegnevan ei envidai en. Buca paucas amicezias ein aschia vegnidas en mongia e forsa ein gest quellas pintgas fiastas da divertiment stadas la cuolpa da novas letgs e famiglias. En Tujetsch fuva propi il giug da troccas il giug da tscheiver. Igl jass ei vegnius enconuschents cheu tier nus, tenor miu saver, per suenter l’emprema uiara mundiala e quei entras il survetsch militar da nos giuvens. Troccas, gliez giug ei bia pli vegls cheu tier nus. Eis el, quei giug preferiu dils Tujetschins, forsa vegnius importaus dals umens dils survetschs jasters tier nus? Ch’ei vegneva dau stedi troccas, gliez hai jeu udiu a raquintond da biars vegls. Dil temps da mistral Venzin, il qual fuva mistral ed ustier, ei vegniu raquintau il suandont: Per Gliendisdis-tscheiver vegneva igl Oberkeit ensemen. Quei di vegnevan tuts falliments succedi en vischnaunca e purtai en tgisa, tractai en da quel. Sai buca sch’ei han aunc manteniu quei tochen oz? Mintga accusau veva da cumparer persunalmein. Ils tgisaders vevan il previlegi ch’ei astgavan buca vegnir enconuschents. Tenor protocols da vischnaunca vesa ins ch’ei deva schizun in „cleger“, in tgisader ufficial. Quel veva l’incarica da tgisar, cunzun schabetgs amorals denter ils giuvens. La suprastonza astgava buca schar vegnir ora, tgi fuva mess per quella incarica. Da miu temps denton existeva quei uffeci buca pli. Purtar tgisa astgavan, ni fuva tenor serrament public sin vischnaunca obligaus mintgin. Ins ha il sentiment che per caussas da pli impurtonza, vegneva ei buca tgisau bia. Leu fuva la dertgira cumpetenta; denton fetg savens per piculezzas. Quei Gliendisdis-tscheiver, fuva pia, per aschia da di, il di da dertgira. Cheu vegnevan quels fatgs tractai dalla suprastonza. Ils treis suprastonts ed in mess egl Oberkeit da mintga vischinadi vevan da funcziunar sco dertgira. Ils vischinadis fuvan representai aschia: Dadens gl’uaul 1; Rueras 1; Sedrun 1; da Maunsut 1 ed aunc il salter. Finida la dertgira gudeva igl entir Oberkeit in bien gentar ell’ustria. Sco ei vegneva raquintau, era schizun enqual fallond malcuntent. Ei deva schizun da quels che tgisavan in l’auter mo per saver, tuttavia vischins da Selva e Tschamut, serender oragiu e lu suenter far ina detga fiasta entochen Mardis-tscheiver. Dals Dadens gl’uaul, ei fuva da quels da Tschamut, fuvan entgins stai tgisai e puni e lu serabitschai finalmein entochen Rueras tiel mistral Venzin ell’ustria. En legra cumpignia fuvan ei aunc leu la mesjamna dalla tschendra. Cheu seigi ina femna da Tschamut arrivada tiel mistral e purtau ina camischa schubra per ch’igl um sappi e dueigi era ira ora a Sedrun a messa. Cheu vegneva celebrau da gliez temps per quei di a s.Vigeli allas 10 uras messa. Ch’ei vegneva dau troccas ei era enconuschent entras sur Vigeli Venzin il vegl. El ei vegnius visaus publicamein sin vischanunca. Leu el protocol stat ei scret il sequent: Vegniu priu si farrer e caplons per dus onns, tenor uorden da 1838. Confirmau tuts, cun la cundiziun che sur Vigeli Venzin paghi las spesas fatgas vid sia casa e detti si tuts giugs ect. ect. Era mess caluster quei di Giachen Fidel Beer e Rest Schmed. Protocol pervia dils mats: 1839 vegn schau sura als commembers digl Oberkeit da mintga vitg da numnar en siu vitg in „cleger“ dils mats. Ei vegniu scharfamein cummandau da tener tschellau sut strof digl Oberkeit. Il cleger duei haver salari per mintga tgisa 30 x. Suonda ina nota da castitgs. 23 ein vegni clamai ed admoni e strufegiai pervia da giugar ed era ira entuorn la notg. Denter quels sur Venzin, sur Camenisch, mistral Venzin, mistral Beer e mistral Gieriet. Tgei historias! Segir ein tuts vegni salvs e beai gest tuttina. Lein sperar! Dau las dudisch il Mardis-tscheiver, vegneva tuccau a Sedrun il zenn grond duront in quart d’ura. Quei vegneva numnau: tuccar ora il tscheiver, ni schizun tuccau da miert per il prenci Tscheiver. |
1954 | Oz, che nus fagein nies tscheiver, Less jeu cuortamein entscheiver Cun beinvegnis e salids A nos mats schi fins e schits: Als Vigelis ed ils Tins, Als Giuseps ed Augustins, Al Rudolf, che ha tschaveras De buc ir oz a Rueras, Al Gion Giachen e Christian, Thomas, Testa, Cassian, Che laghegia cun inschign Suenter «Kelnras» dil vischin; Gions e Lucas ed Ignazis Sco aunc auters vers lumpazis, Sep Andrius, Tumaisch Aluis Cun e senza si barbis Ed al Stanis e Meinrad, Che siglientan il bagat. Ed ei fuss bein malperdert D’emblidar igl Adalbert, Ch’ei schiglioc tut bandunaus, Schend encrescher ch’el vegn blaus. Num ch’ei seigi in gerau, Che savess dar sclariment Dil snueivel falliment. Nus mattauns, nus essan bunas, Amen |