
Tujetsch ha ina historia unica ch'ei documentada fetg bein. Plirs documents naven dil 14avel tschentaner dattan perdetga. L'emprema descripziun historica dalla val savein nus engraziar a pader Placi a Spescha. Igl onn 1805 descriva el fetg detagliadamein l'entira Val Tujetsch cun tut sias atgnadads.
Jeu giavischel bien divertiment cun sfegliar ella historia dalla Val Tujetsch.
Cuort purtret dalla val
Geografia
La vischnaunca da Tujetsch ei la vischnaunca situada il pli el vest dil cantun Grischun. Ella cunfinescha el vest, nord e sid culs cantuns Tessin ed Uri ed egl ost cun las duas vischnauncas da Medel e Mustér. La vischnaunca fuorma ina val ch'ei la tgina dil Rein Anteriur. Ella ei largia, sulegliva e sesiara empau viers ost. La colligiaziun principala culla val ei quella egl ost viers Mustér, Glion e Cuera. Il Pass Alpsu ei l'autra direcziun fetg impurtonta per la val, ina direcziun che ha survegniu dapli muntada dapi la construcziun dalla via igl onn 1864 e dalla viafier igl onn 1926. Quella impurtonza ei carschida ils davos decennis muort il turissem d'unviern e la collaboraziun cun Ursera. La Svizra Centrala ei in dils gronds potenzials pil sport da skis. Duront tschentaners ha era il Pass La Crusch giu ina certa muntada en direcziun nord. La direcziun viers il sid, sur Stagias e Lucmagn, ei stada oravontut quella dil hanletg da stiarls e dalla cumpra da cauras. Cun l'avertura duront il temps d'unviern munta il Pass Lucmagn ina ulteriura resursa pil turissem d'unviern. La stad fuorma el ina communicaziun attractiva pils indigens viers il sid e pils Talians in emperneivel refugi dallas caliras si en nos cuolms.
Historia
La colonisaziun dalla val ha entschiet suenter la fundaziun dalla claustra a Mustér. Il territori dalla val apparteneva alla claustra. Entgins tschentaners han ils signurs de Putnengia administrau la val. Sia sedia han els giu el casti da Putnengia sut Dieni. Tochen el 19avel tschentaner ein las possessiuns dalla claustra semantenidas. La vischnaunca ei tec a tec sedeliberada da quellas grevezias. Las murias e pestilenzas han era purtau miserias e tristezia ella val. El 16 e 17avel tschentaner han quellas epidemias furiau ella val a caschunau bia mortoris. Il clima migeivel ch'ils emprems colonists savevan aunc guder cun uauls entochen sil Pass Alpsu ei semidaus. La veta ed il viver ella val ein daventai pli crius. Consequenzas veseivlas ein stadas la stuschada dil cunfin digl uaul pli a bass ed il sforz da bandunar pliras uclivas sillas spundas ed els aults dalla val. Igl onn 1749, igl onn dalla gronda lavina da Rueras, muossa la natira sia forza e las consequenzas dallas midadas climaticas dil temps denterglazial ch'ha entschiet el 16avel tschentaner e cuntinuau entochen el 19avel. Las lavinas daventan in prighel permanent per la populaziun e las stads bletschas ein bovas in prighel. Era gronds barschaments tuccan ils vischins dalla val.
La pli gronda catastrofa ei la resistenza disgraziada encunter l'invasiun franzosa. Il resultat da quei ein las miserias suenter l'entschatta dil 19avel tschentaner. Cun il 19avel tschentaner entscheivan las grondas midadas. La populaziun crescha ad in crescher. La baselgia meina il pievel. La Confederaziun Svizra pren sia entschatta. Ei dat midadas politicas cun novas leschas e directivas. Il Grischun baghegia las vias ellas vals allontanadas, aschia era quella dil Pass Alpsu denter 1861 – 1864. Il grond diember d'habitonts, cun 1116 persunas igl onn 1835, pretenda da tschercar lavur ord la val. Quei e la paupradad che pren tier, meina ad in sforz d'emigraziun. Aunc pli grondas midadas caschuna il 20avel tschentaner. Malgrad l'emprema uiara sefan patratgs per la promoziun dil turissem e quel flurescha ils anno 1920. L'erecziun dalla viafier, oravontut previda sco attracziun pil turissem, ei in impuls essenzial per quella nova sparta. La secunda uiara mundiala freina e suenter quella drova ei entgins onns avon ch'il moviment mondi ensiviars. Ils onns 1960 entscheivan las grondas midadas ed il svilup enviers ina vallada cun ina gronda purschida turistica e petga principala economica dalla val. Tujetsch ha senza dubi giu cletg. Sia posiziun geografica cun sias bellezias naturalas ha purschiu ad ella in svilup ch'auters san mo semiar. Las ovras hidraulicas han tschentau il fundament essenzial per quei svilup.
Ils anno 1990 porta la construcziun dil tunnel da basa dil Gottard all'entira vallada novs aspects e la pusseivladad da tschentar novas vias pigl avegnir e per il futur dalla vischnaunca. Novissimamein sesarvan novas pusseivladas e vias pigl avegnir dalla val culla avertura communabla dil territori da skis Andermatt-Sedrun. Igl impuls che quella unificaziun dils territoris da skis sa purtar alla val ensiara grondas speronzas pigl avegnir.
Cheu ina survetsa dils documents en format PDF
ch'ein d'anflar sin la pagina da historia dalla Val Tujetsch.
Historia dalla val Tujetsch Purtret Spescha Spescha tudestg Documentaziun Putnengia Regurdientschas da Selva Selva da Giachen Martin Venzin de Putnengia Muoth Decurtins Descendents dils Aethuatiers? Damondas Fragen Tavetsch Bundi Leemann Geschichte der Val Tujetsch
Ils Franzos ella val Protocols dil Cussegl d'uiara 1798/1799 Der Krieg des Bündner Oberlandes L'Ujarra della Surselva encunter ils Franzos In document dell'uiara dils Franzos Die Kämpfe gegen die Franzosen in Graubünden im Jahre 1799 L'uiara della Surselva encunter ils Franzos Das Berchterische Tagebuch Ils Grischuns menai sco arrestants politics ad Innsbruck gl'onn 1799 Cantata Cronica dils principals fatgs historics duront ils onnn 1792 - 1804 Die Ereignisse im Bündner Oberland im Herbst 1798 bis zum Brande von Disentis am 6. Mai 1799 Speschas Deportation nach Innsbruck
Uordens Sarament dil salter Uordens da Tujetsch Camischolas 1877 Uorden co tener il s.v.taur Uorden de bucs soz. tratga da cauras Sedrun Gonda Uorden cauvitg Camischolas 1976 Surrein 1912 Uorden sur il far mundi Surrein 1905 Uorden de pinder Statuts della soc. de traga de s. pors fac. Sedrun-Gonda-Bugnei Regulativ pils cauvitgs da Gonda e Sedrun Statutas Societad de tratga de cauras Sedrun - Gonda Regulativ de bucs per soz. de tratga Sedrun-Gonda Cunvegnientscha Sedrun-Gonda Camischolas Cunvegnientscha co tener s.v. buc de Wischins Ils ufficials Statalters ed auters ufficials Ufficials da vischanunca Cuoz d'uffeci dils ufficials Presidents communals
Pader Baseli Berther Ovras Tom I Ovras Tom II Ovras Tom I e II Diversas da pader Baseli Berther Scartiras biograficas Spazzatgamin - ina cumedia
La Cadi Ils mistrals dil cumin dalla Cadi Ils Bannerherrs dalla Cadi Il cumin da 1656 Avon onns ella Cadi Processiuns ella Cadi
Emigraziun America 1a part America 2a part Emigraziun La Quotidiana Emigraziun La Quotidiana Emigraziun La Tuatschina Emigraziun tuatschina ell'America Sils fastitgs americans Prominents emigrants americans Giachen Martin Hendry Loretz ell'America Gion Valentin Cavegn Giossis bavarès Tuatschins en autras parts dil mund Rodel dils emigrants americans
Disgrazias Cronica da disgrazias Malaura 1834 Lavinas 1975 Lavinas ed ustonza da Rueras
Igl aspect sacral Baselgias e capluttas 300 onns baselgia da s.Vigeli Baselgia da Rueras Processiun sil Gottard La davosa processiun dil Gottard Processiuns ella Cadi Spirituals e muniessas Avats e paders tuatschins Maighels Maletg da s.Gieri Igl artist Gion Ritz Cartas religiusas Pietad populara Pleiv da Surrein/Sumvitg Reglas ed isonzas per nies survetsch divin a Rueras Extra notizias Cronica da Rueras digl onn 1972 Eine St. Jakobspfarrei im Bündner Oberland Renovaziuns vid la baselgia da Rueras dapi 1924 Quei e tschei 1970 Program dils dis da Rogaziuns Reminiscenzas dil baghegiar tuor e teschamber Il clutger-baselgia a Rueras Cuntegn dil document ella rucla dil clutger In per notizias pert. ils zenns da Rueras
La scola tuatschina Historia dalla scola tuatschina Scola 1962
Persunalitads Persunalitads tuatschinas Prominents da Selva e Tschamut Vic Hendry Burgheis d'honur tuatschins
Geografia Vitgs ed uclauns Derischsweiler - Dil Lucmagn al Cadlimo Excursiun Nums locals Tujetsch Nums locals Selva Num slocals Bugnei Nums locals per Strem Nums locals tenor Schorta Nums Giuv e Nalps Nums locals Nums locals tabella Nums locals LQ 19-09-11 Nums locals LQ Orts und Flurnamen La Val Maighels Führer durch Tujetsch Pez Badus Dallas rivas dil Rein Wanderung im Tujetsch Dörfer und Weiler Krüzli - Pass Las Cruschs Visiun Tgina dil Rein Plan business ed inscenaziun
Tradiziuns e cultura Detgas e praulas Sagen La detga ella Val Tujetsch Selva Giusep Steiner Suenter visapras Il barschar caltschina Kalkbrennen Il teisser en Tujetsch Usits Canzun dils Sogns Retgs Cavar fier en Tujetsch Bergbau in Tujetsch Erzmine in der Val Nalps/Tujetsch Discuors Reglas da troccas Crusch a Zarcuns Tscheiver e cureisma Nodas casa Cudisch da Tujetsch pag. 437 Nodas casa Nodas casa 1900 - Cudisch da nodas 1938 Cudisch da nodas 1956 Nodas da Sedrun Cuviarta-brev Nodas da Surrein 1912 Remarca pert. il cudisch da nodas da 1900 Nodas Camischolas e duas autras notizias Survesta dallas nodas Nodas da Selva Nodas Rueras Nodas Cavorgia Nodas Tschamut Diversas nodas Mulins e rodas-mulin Chor viril Cavacrappa e cavar crappa Cristals e cavacrappa Dils cavacristallas Discuors sur mistregns Daco ei il cavar cristallas per entgins pli bia che mo in hobi? Wanderungen durch Berg und Gestein im Tujetsch La gronda anflada da quarz brin el syenit dalla Val Giuv
Ovras hidraulicas 50 onns Installaziun electrica Sedrun 1918 - 1968 75 onns Ovra electrica Tujetsch 1918 - 1993 Ovra electrica Tschamut Mira els pauc documents archivai Carta e Documents Documents Document; Carta 1; Carta 2; Carta 3 Concessiun da dretgs d'aua denter la vischnaunca Tujetsch e l'Interpresa Svizra Centrala SA, Lucerna Wasserrechtsverleihung zw. der Gemeinde Tujetsch und der Centralschweizerischen Kraftwerke AG, Luzern Vereinbarung zu Art. 14 der Wasserrechtsverleihung Contract da fundaziun dalla ORA
|
Tradiziuns e cultura
Historia dil "far" teater en Tujetsch Ed il Gambun va aunc adina per il sontg Ieli Uniun da catschadurs Badus Cronica 100 onns Societad da musica Sedrun.pdf Regurdientschas da S. M. Nay, original Fiasta districtuala a Mustér 1920 Fiasta districtuala a Glion 1923 Program 1929 Carta da E.Huonder Carta da G.A.Pally Brev da Barclamiu Coray Commemebrs 1914 - 1930 Chor viril baselgia Sedrun Cronica 75 onns Chor mischedau Sedrun Cronica 100 onns Chor mischedau Sedrun Chor da vallada - Statutas Chor da vallada - Commembers Ils protocols dil chor da 1959 - 1970 Chor da vallada - Rapports annuals dils presidents Chor da vallada - Gasetta Romontscha 1960, 1962 e program dil concert 1962 Chor da vallada - Concert Placat Rueras 1962 Chor da vallada - Rapport dalla Fiasta da cant a Rueun 1964 Program d'in concert Chor da vallada - Concert 1968 Chor da vallada Concert a Sedrun 1968 Protocols dellas Societads Reunidas Tujetsch 1962 - 1970 Protocol da 1966 Uorden dallas Societads reunidas 1964 Cassa da teater 1963 - 1970 Quen 1963 Cuntinuaziun dalla uniun suenter 2 onns 1963 Teater Inescadin 1963 Teater Lumpazivagabundus 1963/64 Tenda amiez la tribuna 1964 Quen d'in film 1966 Surdada 1970 Il cant da baselgia a Rueras Emprema e secunda part, nudau 1915 Tiarza part, nudau 1930 Statutas digl onn 1929 Canzun La notg da Hans Erni Cudischet da quen 1929 - 1965 Cudisch da quen 1966 - 1990 Quen dil fondo per renovaziun orgla 1933
Agricultura ed alps Las alps da Tujetsch Alps e mises en Tujetsch La sera da pustretsch Pustretsch da Cuolm Cavorgia 1938 Tratga da cauras Gonda Sedrun Stialas da latg Protocols dalla Societad da nuorsas Rueras Protocols dalla Societad da tratga da biestga Sedrun-Tujetsch 1919 Protocols 1935 - 1997 Statuts dalla Societad tratga da biestga Sedrun 1978 Declaronza Cudisch da protocols dalla Societad da tratga Cavorgia-Surrein fundada 1946/47 Cudisch de protocols per Societad da tratga da s. pors Statutas Cunvegnientscha Sedrun-Gonda Statuts della soc. de traga de s. pors fac. Sedrun-Gonda-Bugnei Lavurs dils purs e puras avon onns Elavuraziun dil glin
Turissem Turissem en Tujetsch Protocols dalla Uniun de traffic e cura Sedrun 15 onns Societad da runals, Sedrun/Rueras SA 25 onns Societad da runals Sedrun/Rueras SA 25 Jahre Skilifte Sedrun/Rueras SA 50 onns Sedrun Pendicularas SA 50 Jahre Sedrun Bergbahnen AG Ein Zeitzeuge berichtet Protocols digl onn dalla fundaziun 1962 La historia da sutgeras e runals La historia dil Cungieri da R.Cavegn 50 onns Club da skis Sedrun 75 onns Club da skis Sedrun/Tujetsch Colonna d'agid Tujetsch Scola da skis Sedrun/Skischule Sedrun 1929-1979
Diversa Il catschadur Clemens Riedi Uors Cronica da Giachen Antoni Venzin Protocols dil Vischinadi Rueras Rueras 2013 Maurus Berther Ovra electrica Tschamut Protocols dil Vischinadi Rueras Uoppen da Tujetsch Ils Stens da Tujetsch Document davart Londadusa Londadusa - document original da pader Baseli Paolo Romano Vitg utopic Il dialect tuatschin Raquintaziuns da Battesta Soliva Acla Plaun Miez Il Drun da Sedrun Felix Diogg Felix Maria Diogg Diogg da Imholz Diogg Las muneidas da Rueras Plontaziun dils Neidis Capitanis dalla Cumpignia Fegliet 1949 Antropologia Fastitgs gualsers Vischinadi Gonda Inscripziuns Baumberger Pegnas scalegl tuatschinas Il taglia crappa Giusep Berther Il Vischinadi da Cavorgia Scola e scolasts da Cavorgia Mulin da Cavorgia/Tujetsch Mulin da Cavorgia/Tujetsch 75 onns Consum liber 100 onns Consum liber Reminiscenzas d'in administratur da consum Cudisch da protocols per il vischinadi Sedrun 3 d'avrel 1945 - 28 d'october 1955 Cudisch da protocols "Vischins Sedrun" naven dils 3 da december 1953 - 5 da fenadur 1997 Gliesta da vischins, luvrers e mistergners Sedrun 1975 Il cauvitg sia lavur ed obligaziuns visavi la vischnaunca 1971 Regulativ dil vischinadi Sedrun 1954 A Camischolas da pader Baseli Berther Protocols dil vischinadi da Camischolas 1911 - 1942 Protocols dil vischinadi da Camischolas 1955 - 1962 Protocols dil vischinadi da Camischolas 1963 - 1978 Gliestas, cauvitgs, pindrers, uordens ... Extract d'in protocol da mediaziun pervia da tener s.v. bucs entirs Nums dils proprietaris da casas e praus (onn ??) e cuosts da construcziun d'in begl Camischolas 1877 Uorden co tener il s.v.taur Camischolas Cunvegnientscha co tener s.v. buc de Wischins Uorden cauvitg Camischolas 1976 Cudisch da vischins da Surrein 1899 - 1974 Surrein 1905 Uorden de pinder Surrein 1912 Uorden sur il far mundi Protocol dils mats da Rueras 20 da november 1932 - 30 da november 1943 Protocols dallas tractandas dils mats da Rueras 4 da december 1942 - 27 da november 1949 Protocols dils giuvens da Rueras, 5 da december 1949 - 26 d'october 1959 Protocols, 30 da november 1959 - 1. da december 1963 Protocols dils mats da Rueras, 4 da december 1963 - 25 da november 1967 Protocols, 5 da december 1967 - 7 da november 1974 Protocols dalla Giuventetgna da Rueras, 30 da november 1974 - 5 da december 1981 Protocols, 1982 - 10 da mars 1991 Reglas per ils cranzs da nozzadurs per las giuvnas da Rueras 1952 Quen, notizias e protocols dalla Cumpignia da mats 1879 - 1930 Protocols dalla Cumpignia da mats 1930 - 1973 CMT Quen 1921 - 1950 Protocols Cumissiun Cumpignia da mats 1927 - 1955 Protocols Cumissiun Cumpignia da mats 1955 - 1978 Statuts CMT 1929 Statuts CMT 1953 Statuts CMT 1961 Commembers CMT Survesta dils capitanis da mats Secziun da gimnastica dalla Cumpignia da mats Protocols Uniun da gimnastica Sedrun 1962 - 1967 Statutas Uniun da gimnastica Sedrun Divers documents Uniun da gimnastica Sedrun Memorias da Vigeli Giusep Beer
Register dalla Tuatschina Register La Tuatschina 1973 - 2019
Fontaunas Cudischs archiv communal Tujetsch
|