Da scalins e bransinas
Ils scalins eran d'engrau per nus pasturs, tuttavia dis bletschs da nebla ed en las caglias e draussa. Lu eran ins leds d'udir silmeins il tun dils scalins. Jeu sai buca seregurdar ch'in pur laschava ir in tier si mises senza scalin. Dapli havevan ils scalins era muntada sco mieds encunter nauschaspérts e maluras, pia la cardientscha egl agid d'ina pussonza pli aulta ed ils scalins eran ornaments per caschuns specialas.
Ei deva strusch muments pli legreivels che la primavera entuorn miez matg, cu il bab ni in frar pli vegl mava si surcombras. Ils scalins tunavan e spuentavan definitivamein gl'unviern. Lu savevan nus buobs ch'il bi temps seigi sin esch: Il temps da mises (circa naven dils 20 da matg entochen entuorn sogn Placi, ils 11 da fenadur). Mirar che las curregias seigien en uorden, unscher ellas, dar ina scalinada per esser segirs ch'ils battagls seigien intacts ed ils scalins buca fess. Normalmein havevan ils purs mintg'onn ils medems scalins. Ei deva darar novs. Quei saveva capitar tier in pur giuven gest maridau. Scalins jasters savevan era vegnir en mises, sch'il pur haveva maridau ina giuvna d'in auter liug. Ils scalins novs vegnevan cumprai a caschun dallas fieras dalla regiun. Da miu temps setractava ei oravontut da scalins d'ina colur sularada. "Scalin" era la denominaziun generala, ferton ch'els purtavan differents nums tenor la fuorma.
Il capo scalin era senza dubi la plumpa, quei scalin oval cun venter ed ina bucca strusch schi gronda, aschia ch'il tun marcava il bass ella musica dalla muntanera. Las plumpas grondas cun curregias ladas vevan era ina funcziun speciala. Ina detga plumpa fageva impressiun al pievel tier la scargada, ni sin fiera ni ad in'exposiziun. Ed aunc oz vegnevan talas plumpas cun curregias ornadas e fibialas tarlischontas exponidas en ustrias ed auters locals publics. D'ina primavera sai jeu ch'igl Anton Monn da Sedrun era vegnius si Maises cul muvel ed el haveva ina vacca da stupenta paréta e quella purtava ina plumpa d'ina colur melna sc'in aur che nus auters buobs eran tut scui sin igl Isidor .... cun sia pugniera da tschupi.
Suenter la plumpa vegneva segiramein la platiala sil podest. Ell'era tratga sisum a traviers. Pigl auter haveva ella enzaco ina furoma ovala ed in tun pli clar e sonor. Quei scalin saveva haver differentas grondezias, ordador eri scret si 3, 4 ni 5. Ina platiala da grondezia 5 pretendeva schon ina vacca da premi. Las platialas eran fabricadas ord in auter metal (itschal) ch'ils auters scalins usitai. A scalins pigns cun la fuorma da platiala schevan nus buobs zampugns.
Dasperas dev'ei las stgellas, in scalin da dem si encunter la curregia pli stretgs che sesarveva giu viers la bucca e veva aschia la fuorma d'in rectanghel. Era stgellas deva ei pli grondas e pli pintgas. Ed jeu sai ch'ins scheva ad in ni l'auter quei ei in asen da stgellas, sch'el veva bugen gronds scalins.
La pli enconuschenta fuorma da scalin ch'jeu hai en memoria ei il plec (en auters loghens forsa pletg), forsa era la pli veglia. Quei scalin sesarveva da sum engiu enzaco senza denton seserrar giudem. El miez entuorn haveva el sco ornament in tschupi engravau ni bugliu vidlunder. In scalin en fetg differentas variaziuns, ch'ins pudeva duvrar per tut ils tiers. Il tun era aschia era magari differents e fageva il survetsch.
Ils scalins pli pigns ch'ins duvrava per stiarlas e vadials e magari per tiers manedels (specialmein cauras) havevan era differentas fuormas, denton distinguevan nus buobs strusch quei.
Tier ils scalins gronds savevan ils pasturs dir nua che tgei vacca ni genetscha seigi e quei ord ina entira muaglia pasculonta. E cu la muntanera vegneva catschada dals trutgs enagiu era quei ina musica da dissonanzas, segiramein gia da lezzas uras in concert modern. E sin fundament dils scalins savevan ins exact da tgi ch'ina vacca ni genetscha seigi. Ils tiers vevan darar nums. En memoria hai jeu aunc in num "Marga" d'ina vacca dil Sep Antoni Schmid e nus vevan ina gada pli tard ina cul num "Schitta". Per ir ad alp denton vegnevan ils tiers marcai. Ei vegneva fatg la noda casa culla forsch sin il calun dretg e sin la spatla ina pintga crusch.
Sin l'Alp Tschamut 1942 cun ina massaria tiers dil Turgau er'ei bunamein il mender per ils pasturs ch'ina part dallas mugias haveva buca si scalin, tonpli ch'igl era grev d'emprender d'enconuscher tut quella muaglia da tiers jasters, forsa en tut encunter 300 tocs. Cheu er'ei d'engrau da ver in bien aunghel pertgirader, sco ins scheva pli baul, pia la fidonza ei ina forza pli gronda.
Oz remplazzan las seivs d'electricitad ils scalins e bunamein ils pasturs.
Las bransinas eran per nus buobs buca da tala impurtonza. Sin pastira er'ei darar ina vacca che veva si bransina. Las bransinas ein sco zenns pigns e carteivel ord il medem material. Il tun ei pli festivs che quei dils scalins. Jeu seregordel che nus vevan duas bransinas, ina pli pintga ch'ina vacca purtava gl'unviern en nuegl ed ina empau pli da gatti per occasiuns specialas sco fieras ed exposiziuns. La bransina en nuegl dueva pertgirar da maluras e tener naven las misteilas.
Si Maises tunavan ils scalins da quei ruasseivel, sch'ils tiers eran en nuegl la sera. Mintgaton ina vacca ni in vadi che scurlava il tgau ed ils tuns tunavan entochen si en stiva dil clavau nua che nus durmevan prest stagn e bein e schavan dar l'aura pils larischs.
Toni Berther, Camischolas/Cuera; TUA nr. 23 / 12-11-1993
Nums da scalins
plumpas
platialas
zampugns
stgellas
plecs
bransinas
bransins