Cronica da Giachen Antoni Venzin 1839 – 1918
nudau 1904
Cronica da Giachen Antoni Venzin

Raquintaziuns sur dils animals selvadis da pli da vegl enneu
Giusep Hetz (1820 – 1907) che viva aunc ozildi cun 84 onns raquenta, ch’el hagi viu in uors a Plaunmiez dadens il baghetg da Gion Flurin Riedi (1875 – 1908) sper la Fontauna Cavrera. Da gliez temps hevevi Tujetsch fetg bia cavals. Ina sera, essend pastur ed el havevi catschau viaden ils cavals encunter ils plauns Selva, vegnend anavos da quella via ora hagi el observau circa 15-20 pass in uors che schischevi cheu en via. El hagi fatg in tur entuorn en tema e seigi vegnius a casa.

Il bab raquenta, che sia tatta raquintavi enqualga co la glieud da gliez temps mavien dis ora per ils uauls entuorn cun sgaras, buis e schumbers, a grend e schulond, fagend canera per spuentar igl uors. Quei vegnevi concludiu suenter viaspras. En bia loghens, sco sil Tgom e Nual, hagi el scarpau bia animals, vadials, nuorsas e cauras. In onn havevi Gion Fidel Riedi, (1837 – 1908) bab da Gion Flurin Riedi, e sur Giachen Lurenz Riedi da Rueras (caplon a Rueras da 1847 – 1849 e 1877 – 1884) in fetg grond taur si l’alp da Mut dadens Nual. Ina sera havevien ils pasturs viult las vaccas giu ellas caglias in toc sut tegia. Els han observau ch’ils animals erien fetg malruasseivels ed il taur entschavevi a burlir e scavar tratsch. Tementai e savend ch’igl uors stoppi esser d’entuorn, ein els fugi si en tegia. Cura ch’els seigien stai en tegia, hagien ei udiu in terribel burlir dil taur e digl uors. La damaun sissu, cura ch’ei han stavlau las vaccas, han ei anflau tut deno il taur, lez era scarpaus e ventschius.

Igl onn 1830, il davos di da settember, hagien ils dus frars Tumaisch e Gion Clemens Riedi cun aunc Sep Loretz, tuts treis da Selva, vuliu far ina excursiun suenter igl uors. Udend pliras gadas entras il cavrer da Rueras, ch’ei setegni si in uors en la Val Mila, Caschlè e che havevi schon scarpau bia cauras. Quels treis catschadurs ein i igl entir di, tudi a raguidond ora las gondas e vallettas ed anflavan nuot. Per la sera tard, ch’ei vegnevi gleiti stgir, vegnend dallas gondas da Caschle giuado, segli ei cheu tuttenina avon els in terribel uors enagiu encunter Mila. Els plein curascha han fatg spert e tillau suenter tuts treis ina salvgia per in. Els ein lu dai suenter, denton igl uors ei buca staus. Els han encurschiu saung per la crappa entuorn. Vegnend stgir ein els vegni a casa.

Sinquei seigi ei vegniu malaura e neiv ch’els han buca saviu ira suenter ils fastitgs. Ei han lu schau vegnir neu dad Ursera in um cun in tgaun per far ira suenter ils fastitgs. Vegnend il tgaun sil plaz hagi el ferdau il saung, denton teniu la cua suten e staus sper il catschadur ch’igl ei stau da far nuot. Per la primavera suenter han ei udiu ch’ils Uranes hagien anflau in cadaver d’in uors a Reitiert. Quei um dad Ursera senumnava Moritz, el vegnevi neu bia atuns ora per ira alla catscha. Siu quartier havevi el tier statalter Duri Venzin, fravi a Rueras sur baselgia.

Aunc pli da vegl enneu stuevan ils animals scarponts esser in stermentus inimitg per ils habitonts. Ins vesa aunc ozildi las ruinas da mirs en mintga alp, nua ch’ils animals stuevan vegnir serrai en la notg. Ordentuorn stuevan ils pasturs far fiug per tener naven igl uors. A Nual sura e sut en Val Val eis ei aunc oz gronds mirs sco era en autras alps.

A Plaunmiez vegn ei raquintau dad in caputschiner che havevi stuiu vegnir per scungierar ils uors. Quel ha saviu far quei mo per in toc. El hagi mess en ossa da sogns en la cuscha sisum il prau Diratschs e Plaunmiez e benediu ed empermess che cheu sin quei intschess dueigi igl uors buca puder far donn.

Ussa ei quella miseria calada si en Tujetsch, pertgei ch’ei dat strusch pli animals selvadis. Enqual’uolp vesan ins a sghergnem. Il pli grond inimitg ein aunc las talpas. Schegie che la vischanunca ha mess bia mellis per pigliar ora ellas, sche gida ei mo empau da ragischar ora e diltut vul ei buca propi.

Ch’ei seigi vegniu sittau uors dils catschadurs en Tujetsch eisi mai stau raschieni ni tradiziun. Danunder mistral Gion Cristian Venzin (1793 – 1848) havevi las duas toppas d’uors, che eran catschadas si sura siu esch casa, vi jeu buca dir. Denter quellas duas toppas era ei aunc ina grefla d’in tschess. Sur igl esch casa da mistral Hans Giachen Gieriet (1795 – 1853) steva ei quater toppas uors. Ina fuvi aparti gronda. Ei vegn raquintau che il cumin havevi mess si in daner da 100 renschs per mintga uors che vegni fatgs giu. Cura ch’il mistral regent stuevi pagar ora quels 100 renschs ord cassa dil cumin, sche stueva il catschadur schenghegiar la toppa davon al mistral.

Igl uors da Crestpigniel/Malamusa
Luis Cavegn, naschius 1803, frar da Giachen Fidel (1811 – 1872) ch’ei vegnius per la veta enasi Val Giuv da cavar cristallas, ha raquintau inagada a miu bab: El fagevi da stiarner igl atun si Plaun Tgatschas. Cheu hagi el cattau adagur in uors che vegnevi da Culmatsch giuadora. El seigi vegnius tochen el fop osum fil, hagi mirau empau entuorn ed ius entuorn e ferdau suenter la crappa. Silsuenter eis el schius giu. Sinquei seigi el ius giu Rueras e clamau il vegl catschadur Gion Antoni Hitz, bab da Sep Antoni Hitz (1821 – 1891) ed hagien cargau ina buis perin e dai da Malamusa si tochen sin il crest da Val Gronda. Seruschnond pli a pli datier hagien els observau ch’igl uors durmevi. Il catschadur Gion Antoni Hitz hagi priu en mira igl uors e laghegiau. El eri denton plein tema el il cor battevi. Cheu dil el si per Luis Cavegn: „Jeu astgel buca sittar. Sche jeu gartegel buc grad il tgau ni il cor, sche savein nus omisdus esser ventschi ni per la veta. Igl uors seglia encunter a nus.“ Luis plein curascha ha vuliu brattar la buis e sch’el gartegi buc sche sieti el. Hitz ha buca sefidau sin la buis da Luis Cavegn ed enten quella seglia igl uors si e detschi ina egliada neu sin els e segi fugius da leu si. Ils catschadurs seigien sinquei turnai a casa.

La processiun sil S. Gottard
Davart la processiun dil S. Gottard, saiel jeu dar ina ualti positiva risposta. Il bab raquintava, che siu bab, il statalter Paul, tschintschavi bia sur da quella; pertgei ch’el eri staus il davos onn statalter, che quella processiun mavi. Il signur statalter stueva sco usitau pagar ord cassa da vischnaunca il cuost e loschia per il segnerfarrer e la minestra per la glieud, che vegneva dada la sera leusi. Era cun ina gronda purziun neghels stuevi el esser provedius, per quels che survegnevan mal. Dapli haveva il signur statalter aunc l’obligaziun da tener uorden ni esser sco polizist duront la processiun.

La processiun fuva fixada sin la vigelgia s.Gion Battesta, ils 23 da zercladur. Ella entschaveva la damaun en la faria. Visitond las capluttas, mavi ella tochen a Surpalits. Cheu vegneva ei fatg ina pausa. Il signur statalter fageva cheu igl appel, mirond suenter che mintga famiglia ni fiug hagi dau in commember, sco ei era obligaziun e quei sut castitg.

Suenter quei mavi la processiun puspei vinavon senza dir rusari, tochen in toc orasi sur Ursera/Andermatt. Leu entschavevan ei l’oraziun. Ad Ursera visitavan ei puspei la baselgia e lu mavan ei tochen a Hospental, nua ch’ei fagevan ina pausa. Per tgi che leva far dar enzatgei en ustrias ni casas, fuva ei liber. Ida la processiun in toc naven da Hospental, vegneva ei dau liber. Mintgin saveva ira sco el levi, paterlar u marendar suenter plascher. Encunter sera arrivava la processiun en il liug, nua ch’ei vegneva fatg viaspras ed autras oraziuns. Suenter vegneva ei fatg la tscheina, ina minestra cun ris e fava. Per munconza da plaz, devan ei quella en pliras gadas. Ils buobs ecurevien dad ira ensi las guotas dils cavals per metter quellas en la suppa la sera. Quei eri adina, sco sch’ei fuss fatg.

La notg saveva mo il segnerfarrer semetter a ruaus. L’autra glieud stueva star l’entira notg u en baselgia ni en stiva, nua ch’ei mava tier sco en la casa dad Annas e Caifas cun Niessegner. Tgi rieva, tgi sgargneva etc.

Il mender haveva il statalter, che dueva tener uorden. La damaun schi baul sco l’alva pareva, vegneva ei celebrau la s.messa ed il farrer prendevi lu enzatgei solver. Ils auters tut gigins cun il farrer, marschavien lu dal cuolm giu entochen ad Ursera. Cheu, suenter haver visitau la baselgia, saveva mintgin far dar solver en las ustrias ni casas cun ses bluzchers. Dal cuolm orasi saveva mintgin encurir neunavon ord la valischa las davosas crustas ch’eran aunc vanzadas dalla marenda da casa.

La processiun dil S. Gottard ha calau si igl onn 1827. Il davos onn nua ch’igl ei stau processiun, fuvi leu in spitalier, in Talianer, in um malidi e rubiesti. Quel ha avisau ch’el detschi negin albiert pli da cheu naven a quella bargada. Il signur statalter ha pagau quei onn treis talers dapli ch’igl usit per calmar igl um. Denton adumbatten. Il segnerfarrer, sur decan Giusep Antoni Hitz, (plevon a Sedrun da 1810 – 1846 ) ha cun signur statalter ed auters umens sil retuorn concludiu da buca far pli quella processiun e da far ella en vischnaunca. Ei han concludiu e mess si perencunter las processiuns: ina la processiun da s.Pieder e s.Paul a Tschamut, la vigelgia da s.Gion Battesta a Segnas ed il di da s.Antoni a Surrein. La processiun ad Ursera sco ei vegn detg seigi mai vegnida tenida pli, era buca ad Ursera.

Schabetgs ord l’uiara franzosa da 1799
Ils sis da mars 1799 seigi la gronda armada franzosa, muort ina buna samada, marschada naven dad Ursera encunter nies Tujetsch. Ils umens da Tujetsch eran vegni avisai da cumparer a Muster per tener cumin. Mintgin stueva esser armaus. Las armas saveva mintgin scaffir sez.

Gl’emprem han las femnas da Tschamut viu a vegnend l’armada franzosa en a Surpalits. Cun gronda tema ein quellas seretratgas giu a Sut Crestas ed ora si Rusas. Giu a Selva han ei tuccau da stuornas, vesend l’armada dado il vitg da Tschamut. La glieud che sesanflava cheu el vitg ei fugida spert a Rueras. La glieud veglia ei seretratga vi Surrein/Selva els baghetgs. La davosa persuna che seigi ida ord il vitg, fuvi Onna Catrina Riedi, maridada Deplaz, mumma dil sur Deplaz. Quella havevi il plan da vegnir a Rueras e da leu fugir enta Mila en il mises cun sia quinada. Ella ei denton stada bia memia tard ed a Selva seigien ils Franzos seteni si nuot. Sulettamein ina ruosna han ei sittau el zenn, la quala exista aunc ozildi. Quella dunna ei arrivada tochen oragiu Funs, enagiu sut Carmihut giu sper l’aua. Cheu eis ella fugida en in clavau e sezuppada en stubla. Ella hagi aunc giu la gagliardia da mirar tras las remas, mond l’armada si surora. Ella hagi perfin dumbrau l’armada, circa 1000 umens.

Ses treis buobs, in da siat, tschun e quater onns, havevi ella fatg fugir ora a Rueras, tier sia onda Barla Turte Condrau. Da leu naven ein quels treis vegni tarmess giu Surrein tier siu aug Carli per fugir enta Nacla. Arrivond quels treis a Sedrun, seigien els i dal Run giu. Strusch fuvien els giu tier la punt, sche schulavien las ballas dils Franzos sper els giu e scavavien ella neiv e tratsch. Gl’emprem strusch savend tgei che quei seigi, essend els vid la marenda dalla onda Turte, seigien els tuttina i suenter empau pli spert. Arrivond ventireivlamein a S. Antoni, han ses parents tarmess els cun autra glieud enta Nacla en ina casa. Leu fuvi ei serabitschau bia glieud. La sera hagien ei magliau ensemen ina suppa e mani seigien ei sut letg en. Il vegl da quels treis buobs ei stau sur Gion Giusep Deplaz. Ils dus auters eran Flurin Venzin e l’auter Paul Giusep Venzin, nies tat. Quei sur Deplaz eis staus plevon e caplon en Val s. Pieder, suenter plevon a Dardin e lura setratgs enta Selva, nua ch’el ei vivius 40 onns e lura morts leu.

Ils Franzos eran arrivai tochen a Carmihut. Cheu era igl aschi numnau „Jägerchor“ sepustaus si en igl uaul. Entgins catschadurs cun enzacons schuldaus dil Kaiser han entschiet a sittar giu sin ils Franzos e derschiu beinenqual mond els vinavon cun l’armada tochen a Sumsassi. Quels morts ein vegni satrai enagiu la Foppa Tschuppina en ina paliu, ch’ei aunc ussa da veser. In han ei runau giu els ruvens da Funs. Nies tat, in buob empau gagliard, udend quei, seigi el ius giu inagada dasperas per encurir ed anflar el. Anflond l’ossa hagi el spert cattau adagur in bi e grond nuv mellen. La schuldada franzosa purtava mintgin ina terscholla dil dies giu e giudem quella in nuv mellen.

Igl „Jägerchor“ era seretratgs empau ordavon tochen vi sur ils baghetgs da Putnengia e ders leu enzacons Franzos. Els ein seretratgs vinavon tras la Rufna, tochen orasin Crestas davos quei crap gries sur la casa dalla Filomena e sittau da leu enagiun Curtin da Dieni. Ils morts che ein stai sittai tochen cheu, han ei satrau enagiu sut casa da Giohen Deflorin. A Putnengia han ils Franzos giu tuccau in en in calun. Quei era in frar da statalter Gion Andriu Berther da Camischolas. Ils camerats havevan purtau el vi sper ils buntades da Putnengia davos in crest. Ils Franzos han denton cattau adagur el, ein dai vitier e mazzau el malamein. Igl „Jägerchor“ era seretratgs vinavon e serendi a Muster. Quella notg ein ils Franzos stai en Tujetsch. A Rueras sesanflava ei aunc leu in um, numnaus il muline Gion Bibian Giossi. Quel era staus da giuven en survetschs franzos e saveva bein il lungatg. Probablamein ha quel raquintau ora tut tgei ch’el saveva, pertgei ei havevan fatg ad el nuot dil mal. Autra glieud eran fugi en ils mises.

L’auter di ein ils Franzos serendi a Muster. La glieud ein turnai en ses vitgs anflond grond disuorden. A Rueras havevan dus vischins cavau si ina ruosna egl iert e zuppau en leu preuls e cazzettas per en cass ch’ei vessi da barschar giu las casa. Ils Franzoos han denton dubitau quei e sittau atras duas ballas.

Ils siat da mars, suenter l’uiara a Muster, seigien ina roscha da circa 200 umens fugi anavos en tutta prescha encunter Ursera. Mond quels atras il vitg da Selva, erien ei fetg calirai ed hagien buiu aua ord ils begls sco ils animals. Statalter Sep Flurin Riedi, in um miez schirau, il qual eri sezuppaus en in tschaler sut ina bagnera, cu ils Franzos erien i anno; quel stevi sin finiastra grad sura e miravi tier nunschenadamein, nunsavend capir la prescha da quels Franzos. In denter quels umens, numnadamein il pec dad Ursera, che enconuschevi el, hagi dau ina enzenna da fugir en cun il tgau. Quei seigi stau il menader dils Franzos sur il cuolm d‘ Ursera.

Quei ei enqual tradiziun ch’il bab ha raquintau entras il tat statalter Paul Venzin.

Ussa vi jeu dar entginas notizias sur nies car augsegner sur Giachen Antoni Condrau, che era frar da mia basatta. Quel era serendius a Sedrun tier il plevon, in um vegl, per viver e murir cun el. Gleiti seigi ina roscha Franzos dai dad esch en. Sur Condrau hagi entschiet a tschintschar franzos, savend el bein il lungatg. Ils Franzos han allura sfurzau el da vegnir a Camischolas tier lur cumandant; mattei per cavar ora ils plans dil pievel. Nunvulend bandunar el la casa, han ei buca schau patertgar el. Ei han cargau el e runau giuadora cun gronda canera e rueida. Biara schuldada erien serimnai. Havend quels Giacubiners a mauns in prer, havevien ei gronda fiasta. Tgi stuschavi e tgi pitgavi el culs peis ni cun lur buis. Nunpudend el ira dabot, muort las fridas, han ei runau el in toc. Dadens il baghetg dil Dulezi han ei lura mazzau el. Ils da Surrein han viu co ei mavien dalla punt vi cun il prer ed udevien co el grevi. L’auter di han ei purtau la bara giu en pierti baselgia e satrau el. Ina zun gronda frida haveva el survegniu en ina vesta e sur ina ureglia orasi ina cun in sabel.

Ina autra tradiziun dat ei dil temps ch’ils Franzos erien parti ora per las vischnauncas entuorn. La vischnaunca da Tujetsch stueva mantener ina roscha da circa 30-35 umens. Quels consumavien ina vacca per jamna. Las frinas vegnevien purtadas en da Muster da lavur cumina. Gia bia vaccas ed auter havevien quels magliau ed ils purs erien empau unfis. Cheu ei vegniu fatg in cumplot da scatschar quels ord la tiara. Gl’emprem seigi staus statalter Duri Venzin, quinau da sur Condrau, quel hagi confidau ad in um da Camischolas ed ad in da Sedrun, da vuler vegnir ensemen tut discus ed haver endamen il fatg. A Mila seigein ei seradunai la sera suenter serrar notg e concludiu da trer neutier plirs umens en lur vischinadi, sco era a Selva e da Maun Sut e fixar la revoluziun sin calonda matg. Duri Venzin seigi allura cun Giusep Biscuolm serendius en casa pervenda a Sedrun tier il cumandant franzos. Els havevien l’ordra da far sesurdar il cumandant sco perschunier e dar en scret ch’el vegni buca a duvrar la forza cun sia schuldada e ch’el detti giu las armas. En cass cuntrari vegni ei duvrau la forza. Quei cumandant fuvi bien amitg dil plevon. Calonda matg havevi il plevon l’obligaziun, sco per il di da s.Giachen, da vegnir en a Rueras cun la messa. Ils purs savevan ualti franc ch’il cumandant cumpignassi en il plevon ed aschia nezegiar da quella caschun. Nunsavend il cumandant sedustar eis el staus sfurzaus da turnar a Sedrun e cumandar alla schuldada da dar giu las buis. Quellas ein vegnidas dadas ad in per umens da Sedrun. Il cumanadant hagi lura confessau, ch’il castitg da Diu hagi satuiu el cun sia schuldada. Il medem cumandant havevi igl onn vargau, per il medem di, mazzau ina entira baselgia glieud ora en il cantun Unterwalden. Il plevon ha allura empermess, ch’ei vegni fatg ad els nuot dil mal. Els vegnien menai ord la tiara.

Notizias sur entgins vegls spirituals da Tujetsch
Sur Gion Antoni Gieriet fuva da Rueras. El derivava dalla famiglia dils mistrals Gieriets. El ei biars onns staus plevon enta Medel. Il davos eis el vegnius a Sedrun caplon e morts leu. Sur canoni Giachen Francestg Gieriet era da Rueras. Ses vegls stevan ella casa, nua che stat ussa Lucas Cavegn. Quel ei staus plevon a Trun. Sur Vigeli Venzin vegl e giuven fuvan da Gonda. Sur Gion Antoni Beer staus plevon a Razen e Breil era morts a Camischolas. Sur Giachen Biart vegnius ella lavina dadens il vitg Zarcuns igl onn 1749 era da Sedrun. Quel ha benediu la platta dil barlot si Caschle sin la quala il num da Jesus ei tagliaus en. Ils dus frars canonis Castelbergs, Gion Cristian e Gion Giusep, quels fuvan da Zarcuns.

Entginas notizias sur las scolas da Rueras
La nova casa da scola dad ussa a Rueras ei vegnida baghegiada igl onn 1856. Ils emprems onns ha signur president Gion Antoni Soliva dau scola en quella. Avon quella fuva ei negina casa da scola.

Dapi da vegl enneu ha la scola da Rueras entschiet entras sur Vigeli Venzin. Quel ei staus caplon a Rueras varga 40 onns. Igl unviern deva el scola sut la medema taxa da 30 renschs (51 francs). Quei sur caplon ha baghegiau si la casa sper baselgia, che auda a Gion Mattias Monn. Quella hagi el baghegiau per spargnar la lenna, la quala el procurava sez. Avon duvrava el duas pegnas. Ils vischins stuevan dar ina vaulta lenna ni miez rensch.

En quella hagi el dau biars onns scola. Ei vegneva mussau empau da leger e scriver ed il quen las quater specias. Allas buobas vegneva ei mussau plitost mo da leger. Ils davos onns, nua ch’el ei vegnius empau fleivels, ha Gion Fidel Berther, cantadur, surpriu da dar scola. Quel mussavi da scriver ils bustabs gronds avon ch’ils pigns. Il sur decan Hitz hagi inagada visitau la scola sut quel ed hagi detg, ch’ins stoppi mussar ils pigns bustabs avon ch’ils gronds.

Suenter ha assissten Muggli fatg scola in unviern en stiva da Gion Ludivc Pally, nossa casa en stiva dadens. Suenter ha pader Martin Andrioli fatg la scola en casa pervenda, schiditg sco el ei staus caplon. Suenter ha sur Lurenz Riedi surpriu era en casa pervenda. Il vegnentsuenter ei staus sur Gion Bistgaun Beer. La taxa dalla paga era da quels onns sur 80 renschs. Allura ei la casa nova vegnida baghegiada. En quella ha scolast Soliva dau scola gl’emprem, sco gia detg avon.

Aschiditg sco sur Stiefenhofer, morts buca daditg a Cavardiras, ei staus inspectur da scola, era ei buca gest stregn cun la scola. Als buobs vegneva ei mussau empau quen e da miserar fein e prau. Gl’unviern teneva el aunc ualti exact vitier ils dis da scola.

Suenter quel ei stau professer Condrau inspectur, il qual teneva pli stregn las scolas. Suenter che scolast Soliva ha giu calau la scola a Rueras ha professer Berther da Disla dau quella. Dus scolast da Segnas, in ei morts duront il temps da scola, Sep Bigliel da Mompe Tujetsch, duront 12 onns, la giuvna Barla Pally setratga a Medel, Gion Battesta Derungs da Breil, Baseli Hosang da Segnas, president Anselm Capeder e Giachen Antoni Pally da Camischolas.

Notizias sur la cumedia menada si a Rueras 1836
Quella ei vegnida menada si en casa pervenda si encunter la baselgia e iert en la stiva dadora. Ei fuva menau si ina gronda laupia sin petgas avon las finiastras sisu. Ils comediants mavien ni vegnevien orda talas finiastras silla tribuna.

La producziun teatrala representava in signur malsaun che manegiava dad haver da tuttas uisas malsognas: sco negina appetit, mal il magun, il tgau etc, sco era mo empau quets.

Cheu seigi ei vegniu si quater miedis in suenter l’auter. Mintgin emprava ora aschi manedlamein sco el saveva sur la malsogna. Mintgin encureva da blasfemar las medischinas da l’auter e che quel sappi ni capeschi pauc e tergevi lu las medischinas da l’auter da finiastra ora e garanteva sin las sias medischinas la sanadad. Las medischinas dad in fuva l’aua dalla Pulanera, l’auter scheva che quei seigi ina frina da sem guilas etc.

In da quels miedis hagi emparau il survient dil malsaun, sch’il signur malsaun pazient hagi oz endamaun era priu enzatgei solver, el detschi ch’el ni beibi ni magli. Sinquei ha il survient rispundiu, ch’il malsaun hagi magliau oz in purschi cun pellegna e tut. Da quellas tuppadads seigi ei stau biaras. In buob fuva tarmess per las medischinas e cura ch’el ei staus anavos haveva el emblidau las ordinaziuns dil miedi co prender en quellas. Havend il malsaun sevilau empau cun quei buob, hagi el detg ina gronda uriala suenter: dus tschaduns pleins per ura. La finala seigi ei vegniu in signur, in bien amitg dil malsaun per visitar quel. Vegnend quel ella ustria leu damaneivel da quei vitg, ha quel enderschiu la malezia dils miedis e la malsogna dil malsaun, co quels tilien ora ils raps. Quei amitg ei lu vegnius tochen avon il letg dil malsaun e raquintau, tgei ch’el hagi udiu e mussau si ch’el seigi totalmein sauns e co el vegni mo cuglienaus. El ha saviu far levar si el ed ei era en verdad vegnius sauns.

Quella cumedia ei vegnida studiada ora dad assissten Schmed, il qual hagi serrau la cumedia cun in plaid cun metter ora il senn da quella representaziun.

Tras quels acts hagi el vuliu mussar co la Svizra stetti ussa sillas combas suenter esser numnada confederaziun partida giu en 22 cantuns. Da quei temps, ni siu temps vegneva ei adina studegiau el cussegl naziunal e cussegl grond e proponiu co ranschar en in bien uorden en tuttas caussas, sco militar, scolas e vias etc. Quels signurs quetien che la Svizra seigi fetg malsauna e tonaton sesanfli ella fetg sauna. Ina persuna da quella cumedia era Giachen Antoni Muggli, ch’ei ius suenter ell’America. Quel fuvi il malsaun.

Ils quater miedis fuvan: lur aug, Sep Schmid, Stoffel Riedi, Giachen Fidel Cavegn. Sep Antoni Riedi fuvi igl amitg dil malsaun. Sep Antoni Caduff era denter en mo per far pli biala la cumedia. Quel havevi entuorn el ina massa rollas e clamavi las gaglinas e bettevi ora dumiec en in cantun dalla tribuna. Quei ein enzacontas lingias, raquintadas da miu tat e Hans Giachen Caduff.

Il barlot dadens il vitg da Tschamut
Ei fuva il meins settember entuorn igl onn 1750. Quei onn fuva in cert Gion Mudest Monn da Rueras signun en l’alp Val Val. Sco buob e giuven era el staus biars onns giul Schuob en Baviera a fadigias. El era savanzaus sco pulit e brav giuven, ton en la buorsa sco era cun la malezia. Denter auter haveva el era empriu da sunar gegia ed haveva schizun acquistau ina tala. Vegnend el unfis da fadigiar egl jester eis el turnaus a casa. Sco mat vegl fuva el adina da buna luna e raquintavi savens da sias anectodas dil Schuob ed autras.

In onn haveva ei plaschiu ad el dad ir sco signun e vegnir empau grass. Ei fuva entuorn miez settember e las vaccas devan mo pauc latg e la fumeglia haveva pintga fuola da mulscher e caschar. Aschia fuvan tuts da buna luna. La bialaura gidava era aunc empau a legrar quels schanis d’alp.

In di vegn il paster grond en quella societad neunavon cun in pareri che ha plaschiu a tuts. „Jeu hai cattau adagur, che giun Tschamut dadens il vitg, hagi enzatgi pinau e purtau si dals Ruvens in pluna draussa. Sin quei eis ei dau a mi el tgau da far in spass culs vischins da Tschamut. Tgi sa sche nus massen ina sera fetg stgira giu e purtassen quella empau pli ensi. Lu fagessen si en sis siat loghens en fuorma da rudi magliacs draussa per dar fiug. Nos purtgers savessen aunc spelar empau brui sec da prender engiu cun nus per ch’ei ardi pli spert e meglier. Vus Gion Giusep saveis lura sunar la gegia e per quella laschein nus ira oragiu nies Hans en in sac tut discus. Nus auters havein aunc duas sunas da bucca. Cura ch’ei entscheiva ad arder, sche entschevein nus a sunar e saltein entuorn ils fiugs e siglin suren vi e neu e dein aunc denteren enqual griu. Lein mirar tgei ch’ils da Tschamut peglian a mauns?“

Sinquei dian tuts: „Bravo, gest quei fagein nus!“ Il paster pign ha lu aunc detg sin quei: „Nus stuein aunc tschentar ina guardia in toc oragiu sut nus, en cass ch’ils da Tschamut vessen da levar. Lu savessen nus aunc fugir a dretgas uras“.

La finala han ei concludiu e fixau sin surdamaunasera aschiditg sco ei seigi aunc bialaura. Vesend ils Tschamuters la clarezia ed udend il sunar, ha ei dau grond alarm el vitg, secartend ch’ei seigi striegn. Sin quei ein tuts seradunai ella caplutta da s.Clau e priu la particla dalla s.crusch ed il parlet d’aua benedida ed ein marschai encunter il barlot. Cura ch’els ein stai vitier han ei viu nuot auter ch’in magliac cotgla. Ei han bess l’aua benedida sin quella e turnai a casa.

Il stecli era gartegiaus e la bargada ha ris detgavunda. Denton, els ein buca stai cuntents mo cun quei. In’autra sera suenter, tuts vischins fuvan gia i a ruaus, han entgins puspei priu la gagliardia e turnai giun Tschamut. Els havevan priu cun els enzacontas stgellas dallas vaccas. Cu els ein stai el vitg han ei entschiet a scalinar e siglir per las gassas entuorn. Ils umens seigien sinquei levai, tertgond, che quei seigi puspei striegn. Els ein dai suenter ed han pudiu tier in da quels schanis. Sia tupadad ha lu era raquintau il schabetg dalla notg vargada, co els hagien fatg ils fiugs eav..

Quei fatg ei lu vegnius rapportaus agl Oberkeit da cumin, il qual ha fatg ora e castigiau quels cherlis cun la quarta part dalla pagaglia.

Entgins schabetgs sur l’armada russa, unida culs Austriacs
Sco nus savein ei quella armada passada tras la Val Tujetsch sco nos amitgs e gidonters. Els gidavan a catschar ils Franzos ord la tiara. Nus havevan lu aunc il num Rets. Quella schuldada erien vera paupra glieud, che stuevan endirar fom ed havevi negin uorden. Perquei erien els sfurzai dad engular. Quels Kosacs russ, la cavallaria, han sfurzau il fravi da Rueras, statalter Duri Venzin da rugalar ils fiars d’ina massa cavals. Quels vegnevien derschi entuorn ed enferrai sut sura. La fravia fuva da gliez temps el liug, nua che secatta ussa il reservuar e la hetta. Quels Russ erien fetg tafra glieud. Els cargavien in grond salvanori mond sperasvi e furavien cun ina lontscha tras las costas ed alzavien neuavisi sil cavagl. Suenter esser sesi sin quella dus tochen treis dis, magliavien ei quella cun bien gust.

A Selva, havevi Gion Fidel Venzin ligiau tut sia carn secca en in blah per zuppar quei custeivel buordi a Carmihut davos ina pluna lenna enagiu. Denton ils Russ han cattau adagur ed han priu ed i cun tut. Vesend quei siu fegl jester, Gion Giusep Deplaz, ch’ei plitard daventaus plevon, il qual pertgirava animals gest sura sin il Pastg, ha el ruclau giu ina gronda massa crappa per vendetga encunter quels laders. Entras quella crappa ha el disturbau e fatg grond donn vid dus cavals. Mirond els danunder la crappa vegni, han els cattau adagur il buob e seigien stai eri. Ei han tarmess si treis quater schuldaus e pudiu tier il buob. Quels han menau el enagiu Selva. Siu padraster ha stuiu castigiar el bravamein cun bastunar e dar la torta avon ses agens egls tochen ch’els ein stai cuntents.

En a Surpalits e Cuflegl seigi ei vegniu battiu in per uras e lu hagien il Russ catschau ils Franzos sul cuolm vi. Enzacons umens da Tujetsch e Mustér purtavien suenter il paun per furnir quel alla armada. In ton da quels umens hagien purtau quels buordis tochen ad Ursera. Auters seigien era vegni mo tochen Selva. Leu havevien ei mess quei paun en in ladretsch, che seigi restaus leu. Quei seigi stau per ils da Selva in grond avantatg. Ei havessi giu dau fomaz, sch’els havessien buca giu da ruir empau da quei paun.

Tradiziuns sur entgins uclauns che existevan pli da vegl
Il bab raquintava che siu bab seregurdavi aunc dad ina casa a Carmihut. El fuvi aunc in buob, ch’el hagi fatg inagada ina tuppadad en quella casa. Vesend ch’ei vegneva duas femnas neuaden encunter quella casa, seigi el siglius siaden essend negins eschs ni finiastras. Ei eri gia empau brin ed el hagi entschiet a grir e far da tuttas uisas vergnas e tementau si quellas, ch’ellas seigien idas tut en tema a Selva e raquintau, ch’ei seigi stau striegn en quella casa. Aunc pli da vegl ei la tradiziun, ch’ei fuvi stau en quella casa ina ustria. Ils da Caspausa vegnevien giu notgs ora e sedivertevien en quella casa.

Ina tradiziun raquenta ch’ei seigi stau ina baselgia a Flurin. Signur president Cristian Muggli raquenta, ch’els hagien possediu ina scartira che fuvi scretta sin ina purgameina, che schevi che l’aua dil Dutg grond udevi dador la baselgia giu. Denton nua che quella seigi vegnida naven, sappi el buca.

Ina casa eisi stau dadens il begl da Mila oragiusut il vitg da Rueras sur il prau dils paupers. Aunc ozildi vegn legiu ina messa perpetna a Sedrun per in cert Hans Giachen da Mila che possedevi quella casa.

Ei vegn raquintau, ch’ei stoppi esser stau casas a Flurin Sut, pertgei ch’ei dat aunc ozildi vias e grondas ristainas dalla plauncas da Mila oragiu, che menavien ora giun cumin. Dapli daditg seigi ei stau cheu pastrira giu Las Rueras suenter il Rein. Ussa eisi carschiu si in uaul che plirs pursanavels possedan.

Pliras casas seigien stadas a Canadal e Sacs. Leu raquenta ina femna, che viva aunc ozildi, che siu bab schevi e fagevi rir bia pervia dils buobs da quellas casas che tergevien en rassa tochen vegn onns. Cura ch’els mavien cun cavals cun rauba enta Nalps, sche vegnevien quels buobs giu sper via e spuentavien ils cavals.

Ei vegn raquintau dad in cert Josef Getza, che seigi vegnius mazzaus sper la casa da Luis Cavegn. Quel seigi vegnius sittaus giu tras malprecauziun. Nies tat eri gest capitani ed havevi cumandau da descargar las buis. Denton in um da Gonda, in Venzin, hagi buca suandau il camond e pigliau en il tgiet e la disgrazia ei stada schabegiada. Quei ei schabegiau il di che signur mistral Gieriet eri vegnius elegius. El eis staus il davos mistral; circa avon otgonta onns. Il bab ed il tat dil sura ein medemamein stai mistrals.

Enaztgei sur digl uclaun Sut Crestas, Maria Hilf
Signur cauderschader Condrau eri in um fetg patriotic. El hagi cun ils signurs dil cumin, spirituals e vischins da Selva cussegliau co ins savessi transloccar il vitg da Selva ord il prighel da lavinas. Els han concludiu da transportar quel a Sut Crestas e gl’emprem transportar ni baghegiar ina caplutta cun la casa pervenda suren. Suenter vegni mintgin sez a stuer setrer viaden suenter il caplon. Quei ei lu daventau, aschia ch’ei existeva siat casas a Sut Crestas. Deton ussa ei quei semidau Dapi ch’igl uaul da Rusas ei plantaus, han ei calau dad ir igl unviern a Sut Crestas. Ina casa ei barschada giu, in’autra han ei fatg giu e transportau a Zarcuns, la casa da Gion Flurin Riedi. Da quei temps era sur Deplaz caplon a Selva.

Ils treis capos dils vischinadis da Selva e Tschamut, che havevien surpriu da prender a mauns quella lavur e menar ora, ein stai statalter Vigeli Venzin, statalter Gion Antoni Peder e statalter Stiafen Schmed. Ils vischins havevien surpriu da metter il material sil plaz. La lenna e caltschina hagi la vischnaunca dau per nuot. Ils cuosts ha signur cauderschader Condrau procurau ch’ei vegnien pagai entras schenghetgs e stirs. Ils dus zenns han custau 600 francs. Quels dus hagien ils vischins pagau, il restont dils biemauns da padrins e madretschas. Quella caplutta ei vegnida baghegiada circa igl onn 1850.

Aunc inagada suenter hagi cauderschader Condrau empruau da transloccar igl entir vitg. Denton nunplaschend a tuts vischins, hagi el calau cun quei, pertgei ei havevien baghegiau bugen, denton cun negin cuost e lavur.

Elavurau da Tarcisi Hendry, Sedrun