Il dialect da Tujetsch
Il dialect da Tujetsch ei la varianta regiunala che sedifferenziescha il pli fetg dil lungatg da scartira sursilvan. Las atgnadads dialectalas principalas schain ella pronunzia, ellas fuormas ed els plaids, ein pia foneticas, morfologicas e lexicalas. Las atgnadads per propi ein exclusivas e limitadas sin Tujetsch, mo bia fuormas tuatschinas cumparan era en l’ulteriura Romontschia, seigi enta Medel ni el Grischun central ed ell’Engiadina. Las atgnadads tuatschinas ein meins fermas sisum la Val Tujetsch, damai che Selva e Tschamut s’accordan pli fetg cul dialect da Mustér.
Il dialect tuatschin
Tuatschin – ella Wikipedia:
Vocabularis tuatschins
Il dialect da Selva/Tschamut
Project Tuatschin
Ella pressa
Il dialect tuatschin el cudisch da Tujetsch
Presentaziun dil project „Tuatschin“ (program)
Pintga grammatica tuatschina NIEV
![]() |
Tedlar il dialect tuatschin Registraziun 1926 da Baseli Berther, Dieni (1887-1970), pur ed anteriur president communal. |
![]() |
Al stariegn dal calgè – ina historia en dialect tuatschin
Quella tgaussa tga ju raquenta co è vaira. Mia mumma o raquintau ella. Quai era aun dal tiams tga nos mastargnès: maisters, maridurs, calgès e schnadrinas mavan aun a dis. Scu ins scheva da gliez tiams ain Tujetsch sel stèr. Ai setracta dad in schabetg ualti hanau, capitaus cun in calgè. Al Sep Antoni Geriet, ne scul vagneva numnaus ain Tujetsch al Geriet pot, veva fatg atras ina veta empau da dira e criua. Parfin schuldau eral staus anzacuns onns – ain tiaras jastras. Staus maridaus trais jèdas e trais jèdas eran sias dunnas mortas, scu el schevi. Schagliuc eral in um spir humor e da bien cur. Turnaus a tgèsa fagev’el al pot naven da Mustair a Rueras, aun senza tgar a tgavai. Cul o calau cun gliez, fagevi el aun al calgè, a lura nueta schi mal. Uscheia vev’el amparmez dad i a cuser giun Cavorgia, a quai sen Cavorgia-sura tiellas Venerandas. Begn marvegl, i er’atun, o’l priu siu abersac cun uaffens e laischs, samez sen vièdi pr savai antschaiver ad uras sia lavur. Solver, genta, marianda a tschaina devi sacapescha tiella famiglia nuc’el luvrava. A gliez stun ins di, als mastargnès fuvan huslis tocca tard viadain alla sèra. Avaun ch’ira vagnev’ai aun tschanau ansiamen culla familia, api eri da sametter sen vièdi ancunter tgèsa cun uaffens ad abersac. Uscheia ol angraziau palla lavur dada, dau pietigot a samez sen vièdi. – I era atun a pulitamain stgir. La via giu da Cavorgia-sura è taissa a stretga; giu spel fallun stuevan ins lu vai quitau da betga passa spella pun giu. Al Geriet è dantaun sarabitschaus giu saunamain. Da lo naven eri lu ina pulita vietta atras la paliu ain ancunter al Plaun sogn Leci. El mavi in dètg pass, per era aun vagni in tec ad uras a tgèsa. Vidainagiu tragl uaut, sulla pun dall’aua da Nalps api dalla tassaglia plaunca dalla Ravera sedo, ina via pagadusa, bunamain ina via dalla crusch. Dantaun – tge stuev’ins betga fa pal paun da mintga de, ben è da gliez tiams.
Uscheia s’el Sep Antoni vagnius se al Plaun da Claus, giusut al vitg da Surrain. La glina deva ina brausla glisch nogiu dal Cuélm Cavorgia, ina biala farcla. Viase ancunter la spunda cuérta, séper ina muschna, steva tut agradse in hazer buc nair – tut parsuls. Cul buc o viu al calgè, ol dau se in tec in beschel. Al Geriet o lu clumau: «Tit, tit, tit … » Dantaun ol nuéta fatg ple biè stem ad è ius se tral vitg da Surrain, da giassa se, spella baselgia da sontg Antoni ora, betga senza aun seregurda da quai sogn dallas tgaussas piarsas. – Dallas Traviarsas ain, la via tga maina dagl uaut Surrain ainta Rueras, è ampau ple cumadaivla ad el vagneva bein vinavaun. Tuttainina vezal tg’al buc nair vagneva sianter el. Quai leva el nuéta vai. Ad el o priu se in crap a spuantau al nair anorase. Mu quel leva nungrazia turna anora. Al Geriet, in um spir cunzienzia, leva nuét esser la cuélpa, tga autra gliut stuppien ancuri seis tiers parvia dad el. Tocca orase nuc’al grep dallas Traviarsas ol spuantau el, a lu s’el buc ius da sez anora. Al calgè è samez sen vièdi ad e ius vinavaun. Ainagiu ain la largia sulla pun-baselgia, nuc’als da Sadrun catschan se las tgauras, cullas von ainta Pardatsch, ol aun mirau giu sel Rain tga tarlischava sc’in argen. Ussa veva el aun da traversa gl’uaut tocca ain la fantauna sogn Martin ad am Plaun da pors, nuca la pun mava da lezzas uras vi Mila. Cul è propi staus ain agl uaut spess, eri bien a stgir ed el o staviu mira bein da sta sen via. Tuttainina survegn al vidainagiu ina frida ain in calcogn. In mumen s’el staus tut stuius airi, in mumen – api ol cuntinuau siu vièdi. Forsa pudeval esser ius otgonta tocca tschien pass tg’al survegn puspè ina ainagiu ailas tgombas. Quagl jèda ol magari pagliau tema a betga saviu tge tartgè. Uscheia ol, avaunca tg’al saigi al Lai, aun survagniu quater tschun jèdas vi d’ails vantrels a spir tema a furia s’el ius sc’in sturn tragl uaut.
Cul è staus aila fantauna sogn Martin, ol aun survagniu la davusa scadanada. La curascha da mira anavus ol betga giu ple. El o giu tga mava schnavurs dad i sulla pun dal Rain; culla dètga prescha s’el ius da Mila se a vidain dad esch dalla amprema tgèsa dal vitg, tiel scarvon Grisch, mu gliez miez morts. Lezs èn sagli tut agradse ad on dumandau: «Mu nun da Diu, tge sai è schabagiau?»
Al Sep Antoni o mez siu abersac giun plaun ad o raquintau al schabetg li scarvon ad a sia gliut. «Ju a viu questa sera al giavel – ad ju a tratg crappa sen el. Parsianter ol parsaquitau me tragl antir uaut Surrain ad è tratg crappa sianter me … »
Als cussadents tadlavan ad eran scu sturni. Tuttainina mir’al Geriet sen siu abersac ad antschaiva a ri a ri. El veva viu tg’al veva piars tut seis laischs o dalla corda – ad el è spertamain sefatgs ain tg’al stariegn eran seis laischs stai. El tga veva piars tut seis laischs ad als ezs eran dai li el giu pallas tgombas. O – cu tuts en stai leids, tga la tgaussa era ida o ain begn.
Quai co vai ju raquintau par angraziamain a nos mastargnès da tschels onns, a nos calgès, maridurs, schnadrinas e maisters tg’on luvrau pruamain par nos vegls par ina paupra piaglia, cunzun ain regurdientscha da meis aucs, als calgès Luis a Leci Hendry ad e als conluvrès.
Luis calgè, Gion Antoni Aluis Hendry-Soliva, Gonda
Dessegn: Linus Flepp, Mustér