Project Tuatschin

Documentaziun linguistica e digitala dil tuatschin
(th) La cultura viventa en Tujetsch semanifestescha il pli fetg en nies pdialect tuatschin. El ei nies pli grond scazi cultural, nossa singularitad e nossa luschezia. Persunas dil fatg perscruteschan da rudien il lungatg tuatschin. Quei fatg ei legreivels e da gronda muntada culturala per nossa val. Segiramein vegn quella quida a promover la schientscha e la sensibilitad e quitau pil dialect unic, il tuatschin.
Pader Baseli Berther ha en sias scartiras fatg attents sin la differenza enteifer la val, quella Dadens gl’Uaul enviers quella dil vonn Dieni-Bugnei. – Igl onn 1930 presenta Guglielm Gadola el Glogn: Ina remarcabladad linguistica ord la Val Tujetsch. – Las duas sulettas perscrutaziun da basa dil Tuatschin dateschan digl onn 1952, ina cul tetel Essai sur la phonétique du parler rhétoroman de la Vallée de Tavetsch da Léonard Caduff e l’autra da Robert Loriot: Les caracteres originaux du dialecte du Val Tavetsch dans la famille des parles sursilvans. – Cul tetel „Il dialect da Tujetsch“ vegn quel era tractaus e presentaus el cudisch da Tujetsch, cumparius 1987. – Ina lavur che tracta il Tuatschin ord in’autra vesta, ei quella da Sandra Nay, Mustér, Il dialect local dalla Val Tujetsch e sia influenza sin l’acquisaziun dil lungatg da scartira sursilvan, 2007.
Il suandont text declara empau il Tuatschin ed ei cumpigliaus da Kuno Widmer, anteriur collaboratur tiel DRG.

Il project dall’Universitad da Turitg ei ina schanzuna per perscrutar detagliadamein il dialect tuatschin. Sco aunc mai vegness nies artadi cultural perscrutaus e documentaus. Las suandontas explicaziuns dattan ina survesta davart il project e la lavur che vegn fatga.
Bia lungatgs e tardiziuns culturalas ein periclitadas entras la globalisaziun. Ina iniziativa ei naschida da documentar ils lungatgs periclitai e disfavorisai sigl entir mund. A quella documentaziun han ils iniziants dil present project priu part vid documentaziuns ella cuntrada dil Himalaya. Ussa vulan els s’engaschar per in lungatg en Svizra e sedecidi per la perscrutaziun dil tuatschin. Il Fondo naziunal Svizzer ha sin fundament dalla proposta digl Institut per la scienzia da lungatgs dalla Universitad da Turitg lubiu il project. Aschia ha il project priu sia entschatta cun primavera 2016.

Finamiras dil project
Documentaziun dil lungatg da mintgadi
– Co funcziunescha il lungatg e diever a bucca e spontan?
– Co vegn el tschintschaus da glieud giuvna e veglia? Dat ei differenzas?
– Co ein las differenzas en cumparegliaziun cun autras versiuns dialectalas?
– Co funcziuna la bilinguitad?
Documentaziun davart igl emprender il lungatg
– Co emprendan ils affons il lungatg? Co ei quei pusseivel ch’els emprendan quasi senza problems in grev lungatg?
– Co vegnan els a frida cun la bilinguitad? E tgei schabeiga sch’adina dapli auters lungatgs vegnan tschintschai (tudestg)?
– Tgei savein nus emprender ordlunder pil svilup e la politica da lungatg? Tgei savein nus risguardar meglier ella scoletta ed en scola?
Idea fundamentala per projects da documetaziun
Registraziuns e transcripziuns
Segirar igl artadi cultural
Perscrutazuiun
Dimensiun e moda dil project planisau
– Registraziuns duront 12 meins
– Circa 100 uras persunas carschidas
– 6 affons da differenta vegliadetgna mintgamai 4 uras per meins (total 300 uras)
– Tuttas registraziuns dueien succeder senza squetsch en situaziuns spontanas
– Diever natural dalla tschontscha
Tgi e nua?
– Assistents cun enconuschientscha dil tuatschin ni in auter idiom parentau sco lungatg mumma, en tut 400 % plazzas
– Registraziun e transcripziun sche pusseivel entras las mummas
– Locals da lavur en Tujetsch
– Students assitstents e doctorants
– Analisa dalla grammatica
– Per gronda part ella universitad a Turitg, denton era en Tujetsch
– Menader dil project
– Tgira da tuttas activitads, analisas specificas
– Per gronda part ella universitad a Turitg, denton era en Tujetsch
Tgei schabegia cun las datas?
– Protecziun dallas datas e manteniment dalla ierta culturala
– Diever dallas datas per motivs da perscrutaziun
– Archivaziun digitala egl archiv da fonogrametria dall’Universitad da Turitg tenor standards moderns dalla documentaziun internaziunala da lungatgs.
– Manteniment dalla sfera privata: negina publicaziun dallas datas senza la lubientscha dallas persunas registradas.
– Contracts che reglan a liunga vesta ils dretgs da diever dallas datas (p.ex. en 100 onns).

Presentaziun dil project en detagl
Finamira ed idea fundamentala dil project
La finamira dil project ei la documentaziun dil lungatg tschintschau da mintgadi dil dialect da Tujetsch sco era il svilup dil lungatg e l’acquisiziun dil lungatg tier affons. La documentaziun succeda cun ina rimnada extendida da registraziuns da tun e maletg, accumpignada d’ina transcripziun detagliada dil lungatg tschintschau. Vitier vegnan studis dalla grammatica, il scazi da plaids e las reglas da diever dil lungatg.
Leutier interessescha igl ambient cumplex ed unics dil tuatschin: la bilinguitad, variaziuns localas, la relaziun tiel sursilvan sco lungatg da scartira.
Finamiras dil sutproject dil lungatg dils carschi ei la perscrutaziun dalla grammatica dil tuatschin e da documentar il tuatschin dil mintgadi.
Igl interess special per l’acquisiziun dil lungatg ha dus motivs. Igl emprem deriva dalla perscrutaziun da basa: igl ei ina tochen oz nunsligiada, denton ina fetg perscrutada damonda co igl ei pusseivel ch’affons da tuts lungatgs dil mund san emprender in lungatg apparentamein senza problems e quei senza risguard sin la grevezia e cumplexitad.
Igl ei semussau ch’il progress en quella perscrutaziun ei mo pusseivels, sch’ins enconuscha e sa dapli co l’acquisiziun sesviluppescha concret e quei di per di, jamna per jamna, meins per meins e quei tiels differents lungatgs e sut differentas cundiziuns.
Quellas damondas ei ina part dil project da perscrutaziun che vegn menaus atras actualmein all’univesitad da Turitg (http://www.acqdiv.uzh.ch). La grammatica cumplexa dil tuatschin e sia speciala situaziun ei ina dallas cundiziuns dall’acquisiziun dil lungatg, dallas qualas ei dat aunc pauc enconuschientscha e perquei ei il dialact tuatschin da special interess per la perscrutaziun.
Il secund motiv ei orientaus a l’applicaziun: las exprientschas cul Rumantsch Grischun han fatg ressortir ch’igl ein per ina promoziun dil lungatg cun success e cun senn in avantatg essenzial, sch’ins persequitescha gl’emprem ed emprova da capir, co il lungatg vegn per propi emprendius el mintgadi e co el vegn applicaus.

Grondezia dil project
Las registraziuns succedan sur 12 meins. La registraziun totala cumpeglia el pressapauc 100 uras lungatg da carschi sco era il svilup dil lungatg da sis affons cun circa 5 uras per meins (3 affons ella vegliadetgna exacta da 2 e 3 onns all’entschatta dil project). Las registraziuns dueien succeder en in ambient natural, adina risguardond la sfera privata e mo cun lubientscha dallas persunas pertuccadas. (Neginas registraziuns duein curdar en mauns da tiarzas persunas senza la lubientscha ch’ei francada en ina entelgientscha culs geniturs).
Per las transcripziuns e registraziuns vegnan persunas cul dialect tuatschin ni d’in dialect parentau sco lungatg mumma encuretgas ed engaschadas en rama dil project (cun engaschi flexibel en procents, tut tenor pusseivladad e necessitad).
Per la evaluaziun dalla grammatica vegnan engaschai students assistents dall’Universitad da Turitg, tenor pusseivladad tals cun enconuschientschas dil romontsch.
Per saver elavurar las lavurs da transcripziuns stat in biro en Tgèsa communala a disposiziun. Plinavon prevedan ils responabels, il team dad assistents ed assistentas, da prender per in temps parzial dimora en ina habitaziun ella val.

Archivaziun ed evaluaziun dallas datas
Tuttas datas dil project vegnan elavuradas tenor ils standards tecnics ils pli moderns ed archivadas egl archiv da fonogrametria dall’Universitad da Turitg, en segirtad ed a disposiziun per las generaziuns futuras. L’anonimitad vegn garantida. Las datas vegnan gia evaluadas duront il project, oravontut scientificamein directamein suenter.

Il team

Da seniester: Philippe Maurer, Géraldine Walther, Jekaterina Mazara, Sabine Stoll, Michele Loporcaro

Michele Loporcaro,
dapi 1995 professer per la scienza da lungatgs romans all’Universitad da Turitg. El ei il menader dil project e responsabels per l’analisa dil lungatg dils carschi. Tier ses accents principals da perscrutaziuns dumbran la sciencia linguistica romana e cumparegliabla e la dialectologia. Sias pli impurtontas publicaziuns ein: Sintassi comparata dell’accordo participiale romanzo, Torino: Rosenberg & Sellier 1998; Profilo linguistico dei dialetti italiani, Roma-Bari: Laterza 2009 [2. ed. 2013]; Vowel length from Latin to Romance, Oxford: Oxford University Press 2015. En preparaziun: Gender from Latin to Romance: history, geography, typology. Oxford: Oxford University Press.

Sabine Stoll
ei professura per la scienza generala da lungatgs all’Universitad da Turitg e meina il labor psicolinguistic agl Institut per la scienza da lungatgs cumparegliabla. En sia perscrutaziun interquera ella, co igl ei pusseivel ad affons, d’enteifer ils emprems onns d’emprender tgei ch’igl ei per in lungatg mundial. Quei ei ina gronda sfida, damai ch’ils lungatgs sedifferenzieschan grondamein. Per saver intercurir quella damonda ha ella rimnau en differents loghens dil mund datas da lungatg dad affons. Quei lubescha ad ella ed a siu team d’intercurir tgei rolla differentas structuras singulas linguisticas giogan pigl emprender il lungatg. El project tuatschin meina ella la partiziun per l’acquisaziun dil lungatg dils affons.

Géraldine Walther,
ella ei ina colluvrera scientifica cun ina promoziun ella scienza generala da lungatg a Paris. Avon ha ella luvrau vid differents lungatgs (franzos, latin, maltesisch, curdisch, persisch, khaling ed akawaio). Ella ei responsabla pil svilup dalla rimnada da datas digitalas e pil lexicon digital, sco era per l’analisa dil lungatg dils carschi.

Jekaterina Mazara
En quei project eis ella la coordinatura e responsabla pil process d’elavuraziun dalla rimnada dallas datas lingusiticas dils carschi ed affons. Sia funcziun ei da mirar per ina registraziun regulara e silsuenter procurar per la cuntinuaziun dall’evaluaziun ed archivaziun. La damonda, co affons emprendan il lungatg mumma, persequitescha ella era ordeifer il project. Il mument lavura ella vid siu doctorat ariguard l’acquisiziun dil lungatg tier affons da diversas culturas mundialas.

Philippe Maurer
Duront bia onns ha el instruiu franzos e spagnol al gimnasi da Küsnacht sper Turitg, mo dasperas eis el era staus activs sil camp dalla linguistica, sco specialist da lungatgs creols derivai dil portughes e dil spagnol. Avon quater onns ha el entschiet ad emprender sursilvan ed en nies project eis el responsabels per l’analisa dil tuatschin dils carschi, ensemen cun Michele Loporcaro e Géraldine Walther.

Contact
Culla suandonta adressa d’email: projecttuatschin@gmail.com

Actual
Ils 7 da zercladur ei gl’entir team dil project sepresentaus a Sedrun. Nies president communal Beat Röschlin, ensemen cul gerau Mario Hitz, responsabel per la cultura, ein stai presents. Il president communal ha beneventau cun plascher ed accentuau l’impurtonza da quei project. Quel munti bia per la cuminonza dalla val e confirmi l’atgnadad ed impurtonza dil dialect tuatschin. L’identificaziun cun quel seigi impurtonts per la cuminonza dalla val, seigi quel gie la „singularitad“ dalla val. Il project anfli medemamein sustegn cumplein davart las autoritads communalas.

La lavur ha gia entschiet cun l’entschatta matg 2016. Grazia alla beinvulientscha, mo era grazia alla perschuasiun pil project, han sis famiglias surpriu da persequitar il svilup d’emprender lungatg da lur affons. Quei engaschi cuoza in onn e pretenda ina registraziun visuala da rodund 5 uras per meins. Igl ein quei ils affonets da 3 e 4 onns da: Olivia Hitz-Christen, Carla Hitz, Tanja e Rafael Loretz, Ramona Loretz, Katrin ed Ivan Bearth-Wyss ed Angela e Pieder Hendry-Hitz. Senza lur engaschi fuss il project buca staus pusseivels – quella permissa fuva la cundiziun fundamentala. Perquei meretan els en quest liug in nundetg exprimiu engraziament.

En vesta stat ina orientaziun publica davart il project che duei ver liug igl atun 2016.