Ella pressa

(text)
Patua tuatschin el focus
Documentaziun scientifica dil dialect tuatschin
Da Martin Cabalzar

Tarcisi Hendry ei s’occupaus da rudien dalla historia, dil lungatg e dalla cultura da Tujetsch. mad

«La cultura viventa en Tujetsch semanifestescha il pli fetg en nies patua tuatschin. El ei nies pli grond scazi cultural, nossa singularitad e nossa luschezia.» Quei di il igl archivar communal e meriteivel perscrutader dalla historia e cultura dalla Val Tujetsch Tarcisi Hendry. El rom d’in project scientific finanziaus dil fondo naziunal perscruteschan scienziats sut l’egida da Michele Loporcaro da rudien il dialect tuatschin. Hendry ei perschuadius che quella cuida che seigi da gronda muntada culturala per la Val Tujetsch vegni a promover la schientscha e rinforzar la sensibilitad ed il quitau per quei patua singular, il tuatschin. Il tuaschin ei numnadamein la varianta locala che sedifferenziescha il pli fetg dil lungatg da scartira sursilvan. Las atgnadads dialectalas principalas semuossan sco quei che Kuno Widmer menziuna en sia contribuziun en La Quotidiana dad oz ton ella fonetica sco ella morfologia ed ella lexicologia.

Il patua tuatschin vegn perscrutaus scientificamein
In project scientific dalla Universitad da Turitg
da Martin Cabalzar

L’Universitad da Turitg perscrutescha il dialect tuatschin cun la finamira da survegnir resultats che lubeschan da trer conclusiuns per la promoziun ed il svilup dil lungatg sco era per la politica da lungatg. Per il premurau archivar communal e perscrutader nunstunclenteivel dalla historia e cultura tuatschina Tarcisi Hendry eis ei in fatg ordvart legreivel che persunas dil fatg perscruteschan da rudien il dialect tuatschin. El ei numnadamein perschuadius che la cultura viventa da Tujetsch semanifesteschi il pli fetg el patua indigen: «El ei nies pli grond scazi cultural, nossa singularitad e nossa luschezia.» Sco Hendry s’exprima enviers La Quotidiana eis el era perschuadius che quei project dil fondo naziunal vegn a promover la schientscha e rinforzar la sensibilitad ed il quitau per il patuà indigen.
Grondas differenzas denter tuatschin e lungatg da scartira sursilvan
Il dialect da Tujetsch ei la varianta locala che sedifferenziescha il pli fetg dil lungatg da scartira sursilvan. Las atgnadads dialectalas da Tujetsch seigien d’anflar ton ella pronunzia sco ellas fuormas ed els plaids. Ellas seigien pia ton foneticas sco morfologicas e lexicalas.
Bein ein las atgnadads per propi limitadadas sin Tujetsch, ei detti denton era bia plaids tuatschins che cumparien ell’ulteriura Romontschia, principalmein enta Medel, denton era el Grischun central ed ell’Engiadina. Sco quei che Hendry constatescha seigien las atgnadads tuatschinas meins fermas sisum la Val. Il lungatg plidau da Selva e Tschamut s’accordi in techet pli fetg cul dialect da Mustér.
In tal project ha ei aunc mai dau en Svizra
Tenor Sabine Stoll, la professoressa da psicolinguistica alla Universitad da Turitg, ha ei aunc mai dau in tal project en Svizra. En vesta al fatg che bia lungatgs e tradiziuns culturalas seigien periclitadas entras la globalisaziun seigi naschiu l’iniziativa da documentar ils lungatgs periclitai e smanatschai sigl entir mund. Per quei intent hagien ils iniziants da quei project gia priu part da documentaziuns linguisticas ella cuntrada dil Himalaya ed hagien saviu recaltgar leu custeivlas experienzas che sappien ussa vegnir applicadas el project svizzer. Suenter che il fondo naziunal hagi approbau il project digl Institut per la sicenzia da lungatgs dalla Universitad da Turitg hagien ins saviu entscheiver gia questa primavera culla preparaziun dil project en Val Tujetsch.
Finamiras dil project
La finamira dil project ei da documentar il lungatg da mintga di, eruir las differenzas da lungatg denter las generaziuns, persequitar l’acquisiziun dil lungatg tiels affons ed observar co la bilinguitad funcziuna. Ordlunder san ins allura trer conclusiuns per la politica da lungatg ni per l’instrucziun da lungatg en scola. L’idea fundamentala da quei project da documentaziun ei denton era da segirar igl artadi cultural. La documentaziun succeda sin fundament d’ina rimnada extendida da tun e maletg, accumpignada d’ina transcripziun detagliada dil lungatg plidau. Vitier vegnan studis dalla grammatica, dil scazi da plaids e dallas reglas da diever dil lungag. Perscrutadas vegnan era las variaziuns localas e la relaziun tiel sursilvan sco lungatg da scartira. Las experienzas fatgs cul rumantsch grischun han demonstrau ch’ina promoziun da lungatg che duei haver success sa mo funcziunar sch’ins sa co il lungatg vegn percepius ed applicaus el mintgadi, di Stoll.
Dimensiun dil project
La lavur ha entschiet l’entschatta matg. «Grazia alla beinvulientscha, mo era grazia alla perschuasiun pil project han sis famiglias surpriu l’incarica da persequitar il svilup d’emprender da lur affons», di Hendry cun satisfacziun. Quei engaschi cuoza numnadamein in onn e pretenda ina registraziun visuala da rodund tschun uras per meins. Las registraziuns duein succeder en in ambient natural, adina denton era cun risguardar la sfera privata. Senza la lubientscha dils geniturs astgan las datas buca vegnir surdadas a tiarzas persunas. Per las registraziuns e transcripziuns han ins engaschau persunas che plaidan il patua tuatschin ni in dialect parentau. Per l’evaluaziun dalla grammatica ein students ed assistents dalla Universitad da Turitg incumbensai.
Lavurs davart il patua da Tujetsch
El decuors dils onns ein plirs auturs s’occupai cul dialect da Tujetsch. Aschia ha pader Baseli Berther fatg attents sillas differenzas localas enteifer la Val e Guglielm Gadola ha presentau el «Glogn» da 1930 «Ina remarcabladad linguistica ord la Val Tujetsch». Las duas sulettas perscrutaziuns da basa dateschan da 1952 ed ein schizun screttas en franzos. La lavur da Leonard Caduff porta il tetel «Essai sur la phonétique de parler rhétoroman de la Vallée da Tavetsch», la lavur da Robert Loriot senumna «Les caracters originaux du dialecte du Val Tavetsch dans la famille des parles sursilvans». Era el Cudisch da Tujetsch, cumparius 1987, ei il patuà da Tujetsch tractaus en in capetel. Sandra Nay ei sefatschentada 2007 cul patuà tuatschin e sia influenza sill’acquisiziun dil lungatg da scartira sursilvan. En La Quotidiana dad oz dedichescha igl anteriur redactur dil Dicziunari Rumatsch Grischun Kuno Widmer ina contribuziun pli extendida allas atgnadads dil dialect tuatschin. (Mira part suandonta!)

Las atgnadads dil patua da Tujetsch
Il dialect tuatschin sedifferenziescha foneticamein, morfologicamein e lexicalmein dil sursilvan da scartira
da Kuno Widmer

Dalla Val Tujetsch ha enzatgi scret dabia prosa e schizun enqual poesia. Praulas e detgas e nums locals dian ed il dialect tuatschin ei apartis. Era scribents dalla Val muossan ora con rehs e variaus ch’il patua da Tujetsch ei en sesez. Forsa che ual quella fontauna ei in muossadet ed influenzescha il rumantsch grischun dad ozildi. Ils Tuatschins sezs ein pertscharts da lur dialect e fan era valer el el discuors da mintga di, schebi ch’els scrivan il lungatg sursilvan. En mintga cass han ils creaders dil rumantsch grischun fatg persenn: en lur Pledari sefa e viva l’expressiun da Tujetsch buca mal.
Perfin eifer las scheinas dalla Val Tujetsch sezza dat ei remarcabladads. Denter ils avdonts da dadens il Dutg grond e dadora (l’aua giud la Londadusa sparta ils vischins da Rueras da quels da Zarcuns e Camischolas e Sedrun) dat ei struschamein variaziuns, forsa foneticamein enqual plaid u l’auter. Ils vischins da Cavorgia perencunter ein onz pli singulars (ins patratgi a Vic Hendry). Essend ch’els ein tschentaners ora stai da lur persei e da negin ein singularitads linguisticas sefatgas, tuttavia denter la glieud pli passada. Eis ei stau l’influenza dils uauls ni il contact culs vischins entasi dallas Cavorgias (mises da Mustér) u sulla cresta da Stagias e la sentupada culs pasturs da Mumpe Medel ella Val Gierm. Buca sclaussa ei schizun la fruntada culs pigurers neuasi dil miezdi (Cuolm Cavorgia e Nalps). – In bienton pli gronda denton ei la differenza da «dadains gl’uaut», dils avdonts da Selva e Tschamut; la stretga da Sumsassi ei ina stagia scosauda. Ed ins numna quei pievelet da dadains la siara era ils Tarleps e ch’ins declari il surnum sco ins vegli; els han en mintga cass nuidis, fetg nuidis da vegnir bullai cun la tezla da Tarleps.
Las semeglias suandontas dattan perdetga:

La differenza lai, silmeins per part, era motivar:
– la isolaziun
(ins patratgi vid il liung unviern)
– caplons e scolasts da sutensi
(d’ordeifer la Val Tujetsch)
– in’ulteriura raschun stat osum la bucca.
Aunc el sedischavel e gissiatavel tschentaner han ins detg per Selva «im Holz» e per Tschamut «Zmut». Ton ch’ils Gualsers han giu ina gronda influenza sin quels da «Dadains gl’uaut». Stat bein siper la detta, sch’ins patratga dallas colonias da num els plats da Caspausa e Scangleras, Planatsch e Mulinatsch.
En scadin cass ei la Val Tujetsch aviarta da tuttas quater varts:
encunter sera: Cuolm d’Ursera
encunter miezdi:
Lucmagn, Nalps e Curnera
encunter damaun:
il funs dalla val e l’aua dil Rein
encunter mesanotg:
il Pass dallas Cruschs e viagiu ella Val da Fier.
Eifer il Cuolm d’Ursera e Garmischeras ein ils svaris dil lungatg semantunai e sestagnai; la isolaziun ei stada gronda.
S’entelli ch’era las ulteriuras vischnauncas dalla Cadi e dalla Surselva han lur atgnadads linguisticas, mo schi da num sco ellas vals da Medel e Tujetsch ein ellas negliu. Matei che la geografia dalla Val ei stada impurtonta.
La scienzia sezza ei tuttavia buca dapertut dil medem meini. – Leonard Caduff ha per exempel en siu «Essai sur la phonetique du parler rhetoroman de la Vallee de Tujetsch» cumparegliau la fonetica dils patuas da Tujetsch e Medel. El scriva ch’il patua da Tujetsch e quel da Medel s’audien senza dubi alla famiglia dil retoroman sursilvan.
Fenomens fonetics e grammaticals muossien denton principalmein en Tujetsch ina fuorma fetg spontana e pli veglia che las ulteriuras vischnauncas dalla Cadi. Leonard Caduff anfla parallelas ell’Engiadina, el Grischun central sco era en la Val dil Blegn ed ella Leventina.
Il commers e la marcanzia sur il Pass dil Lucmagn, pia encunter miezdi (ual sco la Giadina ed il Grischun central) ein stai da gronda purtada. E quei sur la cresta da Stagias, atras l’entira Val Medel epi encunter la vart meridiunala. Ensemblamein culs marenghins pils bos ed ils mutgs han ils purs da Medel e Tujetsch era rabitschau enqual expressiun si dil miezdi – e buca mo cauras e pulenta.
Il transit neu sul Cuolm d’Ursera ei semegliontamein buca staus maneivels ed ils vischins digl Uri e dil Valleis han giu da dir enzatgei, el lungatg era. Schebi ch’ils raps ed ils praus ed ils ers han muntau ad els dapli.
Robert Loriot ha intercuretg originalitads da nies dialect ed ha cumparegliau el cun ulteriurs idioms. El ha denton buc anflau ina scienzia precisa dil daco e dil dacum dil patua da Tujetsch. Igl ei ludeivel che Arnold Büchli ha rimnau e nudau praulas e detgas da Tujetsch, e quei el lungatg original.
Milsanavon ei Karl Hägler sedaus giu culs Tuatschins; el ha fatg studis antropologics ed ei vegnius all’idea ch’il pievel da Tujetsch seigi plitost in raz dil mesanotg, dils habitonts dinars. Gnanc diesch pertschien muossien ora atgnadads meridiunalas.
Ton che la razza tuatschina ei singulara; igl ies dil frunt ha ina cusadira permiezgiu ed il mesiratgaus Karl Hägler stat sissu.
Ina caussa stat sidavon: students dalla romanistica vessen in stupent intschess per ulteriurs studis ella Val Tujetsch, essend ch’in bienton ei aunc adina curclau. Alluscha gliez bein, il vegl lungatg retic ed il latin vulgar, ual sco l’influenza da tuttas quater varts e la stagnaziun ella isolaziun, quei tut ensemen ha dau ina tschecca summa, numnadamein il dialect da Tujetsch.
Ch’ins volvi e meini sco ins vegli: ei vala en mintga cass la peina da mantener il patua da Tujetsch, da tschintschar el bein ed endretg, tuttavia duront il discuors da mintga di, senza scumbigliar el cul lungatg da scartira e tschintschar mo ina mistira. S’entelli ch’il lungatg da scartira duei esser e restar il lungatg dalla Surselva che fa tscheu e leu enqual difficultad (tuttavia la fonetica) al pievel tuatschin.
Enzacontas differenzas denter il lungatg da scartira ed il patua da Tujetsch:

Detagl dil dialect/patua tuatschin
Atgnadads foneticas
Ina dallas principalas atgnadads consista ella diftongaziun dils vocals. Ils diftongs ni vocals dubels ein el tuatschin pli numerus ni differents da quels el sursilvan da scartira.
• Il diftong -ái- enstagl dil sempel -e- cunzun en finiziuns ni suffixs:
– els infinitivs da verbs sco duair, plaschair, schair, vulair enstagl da duer, plascher (pronunzia plischer) , scher, vuler (-r final generalmein met),
– en plaids sco nair, vair enstagl da ner, ver ed el num local Mustair enstagl da Mustér,
– en substantivs sco bastimain, leghermain, piemain enstagl da bastiment, legherment, pigiament (-t final generalmein met),
– en plaids sco ain, ainta, dadains, aindadains enstagl da en, enta, dadens, endadens,
• il diftong -iá- enstagl dil sempel -e- en plaids sco ansiamen , cuntianz, dianter e dianterain, marianda, miasa, sianter enstagl da ensemen, cuntenz (cuntent), denter e denteren, marenda, mesa, suenter,
• il diftong -ué- enstagl da -úo- en plaids sco buép, nuét, uést enstagl da buob, nuot, uost,
• il diftong -éi- enstagl da -e-, -ie- en plaids sco cascheil, eir, greiv, neiv, peida, reiven enstagl da caschiel, ier, grev, niev, peda, rieven,
• il difton g -áu- enstagl dil sempel -o- avon -n- en plaids sco avaun, pardanaunza, taun, uffaun, vaunza enstagl da avon, perdanonza, ton, affon, vonza.
In’autra impurtonta atgnadad consista ella palatalisaziun, vul dir ella pronunzia che aulza la lieunga e strocla ella encunter il palat ni tschiel dalla bucca, producend aschia ils suns palatals . Ella pertucca vocals e consonants e mida -a- tier -e- (aviert, sco tudestg mähen, Fräse), ed en contact cun lez -c- tier -tg-, -g- tier -gi- ni -j-:
• -e- aviert enstagl dad -a- en contact cun consonant palatal:
– els infinitivs dils verbs dalla emprema conjugaziun sco bugner, carger, magler, pazier enstagl da bugnar, cargar, magliar, piztgar,
– en plaids sco bie (plural biers, feminin biera), cugleda, jeda, tgesa, viedi enstagl da bia (biars, biara), cugliada, gada, casa, viadi,
– el num da cultira Valtgeva che tunass en sursilvan da scartira Valcava,
• perencunter agl intern da verbs da treis silbas savens -a- enstagl dad -i- avon palatal, per exempel gartager, ramagler, schurmager, surlascher enstagl da gartegiar (pronunzia gartigiar, gartiar), remegliar (pronunzia ramigliar), schurmegiar (pronunzia schurmigiar, schurmiar), surlischar,
• – tga- ni -tge- enstagl da -ca- en plaids sco martgau, tga, tgaura, tgesa enstagl da marcau, che, caura, casa,
• era tgo- per co- en plaids sco tgomba, tgombra enstagl da comba, combra,
• gia-, -ge-, gio- enstagl da ga-, go- en giassa, varger, gionda enstagl da gassa, vargar, gonda,
• -j- enstagl da -g- en plaids sco lai, pier (3. persuna paia
• nagin -gi- en plaids sco l ier, liom, liongia enstagl da ligiar, ligiom, ligiongia .
Ultra dalla diftongaziun e palatalisaziun eisi ulteriurs tratgs fonetics che dattan la tempra speciala al dialect tuatschin:
• fuormas pleinas sco ora, sedora, sura enstagl dallas scursanidas o, siado, su,
• consonant sempel en aut, fautsch, tgautschas, uaut, uzar (3. persuna auza) enstagl da ault, faultsch, caultschas, uaul, alzar (3. aulza),
• dameins vocals ni miezvocals en ju, gliud, liur enstagl da jeu, glieud, lieur,
• la 3. persuna singular e plural dils verbs far, havair (per haver), ir, savair (per saver) tuna fo, ho, vo, so e f on, hon, von, son enstagl da fa, ha, va, sa e fan, han, van, san,
• semegliontamein ils adverbs locals co, lo, tscho enstagl da cheu, leu, tscheu,
• ils nums da cultira Bugnai, Urschai (Nurschai) cun finiziun -ai enstagl da -eu , cumpareglia Badigneu a Sagogn e Urscheu a Vuorz,
• cass singuls sco betg (betga), brui, ple, se ed anse, ugen, uschia enstagl da buc (bu, buca), brutg, pli, si ed ensi, bugen, aschia.
Atgnadads morfologicas
• la 3. persuna dad esser tuna sè enstagl dad ei, per exempel gevia sè ‚l Toni sesfardantaus ni uschea sè ‚l mitschaus enstagl da gievgia ei il Toni sesferdentaus, aschia eis el mitschaus,
• il dativ formaus cun li ni sco il genitiv cun da e buca cun a, pia la femna ho engraziau li el, ju ha detg li Paul enstagl da la femna ha engraziau ad el, jeu hai detg al Paul, ni ju dun da Vus il cunti enstagl da jeu dun a Vus il cunti.
Atgnadads lexicalas
• curschauna enstagl da crutscha da miez (part dalla faultsch),
• rasdar (3. persuna reisda) enstagl da tschintschar, il verb da diever pli general che risdar (3. resda) el sursilvan da scartira.

Ina detga en tuatschin
El cazè ded aur
In dé èra ‚l tgavrèe sel crap de buna véglia sut Siala. I èer‘ in artg sul Rain via. E lu ò ‚l tgavrèe viu la dunna véglia, tge stèeva sut el crap ain, ed ell‘ ò detg li el: sche ‚l pussi trâ in cazè sugl artg sédòora, schè végni anavuus in ded aur. Mu ‚l tgavrèe ò tertgau: sche ‚l tili in cazè sédòora, sche vagi el mu in cazè plé, ad el ò betga tratg.