Il vischinadi da Rueras

Cudisch da protocols dil vischinadi da Rueras
Nudau pagina per pagina tenor scripziun originala, il cudisch da 17×30 cm cuntegn 214 paginas screttas; la davosa impurtaziun datescha digl onn 1977 entras Paulin Berther, Rueras
Tarcisi Hendry, archivar communal

Il cudisch entscheiva cun ina gliesta dils vischins che han teniu buc dapi igl onn 1845.

Protocols dil Vischinadi Rueras

Igl onn 2013 ha giu liug la tschunavla fiasta dil vitg. Cun quella caschun ei vegniu publicau ina scartira cun tuts vischins e vischinas dil vischinadi che cumpeglia era ils vitgs da Selva e Tschamut. Il cudischet cuntegn era fatgs historics dils Dadens il Ditg Grond:

Entgins fastitgs ord la historia dil vischinadi
Dadens il Dutg Grond
Dapi igl onn 2013 fuorman ils vischinadis dadens il Dutg Grond, Tschamut, Selva, Dieni e Rueras, in vischinadi. Il Dutg Grond ei in tierm – in cunfin ella val. Ellas notizias dalla val cumpara el gia all’entschatta dil 19avel tschentaner. Ella politica ed el lungatg da mintgadi vegneva e vegn aunc oz duvrau stediamein l’expressiun: quels dadens il Dutg Grond e quels dado. Esser dadens ni dadora era – ni ei aunc oz – auter e quei dependeva e dependa aunc oz mintgamai ord tgei vesta. Enteifer il territori da dadens sedat aunc in ulteriur cunfin, numnadamein quel da Dadens gl’Uaul, manegiau gl’Uaul Tschuppina ed ils habitonts da Selva e Tschamut. Pli da vegl han els aunc retschiert il surnum Tarlepers. 

En tschentaners vargai formavan varga 25 vitgs, uclauns e beins quei tschancun dalla val ed oz ein da quels aunc treis restai. Il davos uclaun pli grond che s’udeva era tiel vischinadi da Rueras e Dieni ei stau Giuv, bandunaus cuort suenter igl onn 1800. Ils auters beins habitai sin quei intschess senumnavan, entschavend da sum la val: Palits, Müren, Platta, Mulinatsch, Planatsch, Caspausa, Giuv, Clavadi, Malamusa, Nurschai, Muschnatscha, Mila Sura, Cascharolas, Cadentschuns, Valliglia, Cresta, Mila Sut, Flurin e Flurin Sut.

Dadens gl’Uaul
Tschamut ei staus tochen 1866 in vischinadi per sesez cun bia dretgs specials ed ina atgna alp en siu possess, l’Alp Tschamut. Daco quella posiziun extraordinaria? Tschamut, sesviluppau ord il tudestg Z’Mut, ei ina dallas uclivas gualsras en nossa val, colonisada el decuors dil 13avel tschentaner neu d’Ursera. La claustra da Mustér, sco possessura da nies territori, ha beneventau tals colonists. Els han retschiert l’incumbensa da tgirar la via sul Cuolm d’Ursera e da procurar per suttetg al viandont e marcadont sul pass. Tschamut veva la funcziun d’in hospezi. Per quei engaschi, denton era per l’urbarisaziun dalla cuntrada, han els retschiert l’Alp Tschamut sco atgna alp per agen diever. Ir sul cuolm fuva avon tschentaners buca ina sempla caussa. Ils cuolms fagevan sgarschur e tema als pli biars viandonts ed ils prighels fuvan enconuschents, malauras, lavinas ed era glieud malvugliusa. Aschia ha Tschamut era gia baul retschiert ina caplutta en favur da S.Clau pil rinforz spirtal d’ir sul culom e pigl engraziament da ver fatg saunamein igl access sul pass.
Tschamut ha piars sia alp ils onns 1860. La claustra ha vendiu ad els l’alp. Il vischinadi ei staus sfurzaus da far deivets. Plinavon ha ei dau carplinas pertuccont la pasculaziun dalla pastira da casa ed alp. Las miserias han sfurzau els da vender l’alp alla vischnaunca e cun quei ein els lu era daventai commembers da vischanunca cun tuts dretgs ed obligaziuns.
Igl onn 1867 survegn Tschamut siu hotel – el remplazza carteivel in sempel hospezi che veva surviu sur decennis ora sco liug da serecuvrar e durmir avon che far il culom. La Cecilia Riedi vegn documentada onns avon sco ustiera.

Selva, els documents vegls meinsvart era Selvaningen ni Im Holz, tradeschan la derivonza gualsra. L’historia da Selva ei primarmein enconuschenta entras sias numerusas disgrazias ed ils cumbats encunter la natira. Cheu ein da numnar ils dus barschaments dil vitg, quel da 1785 e lu 1949. Tragedias e miserias han las lavinas caschunau a Selva. La retscha da disgrazias ei liunga. La surpopulaziun ha sfurzau ad ina sururbarisaziun dil terren ella vischinonza dil vitg. Ils uauls decimai, per procurar per prau e pastira, han giu grondas consequenzas. Oravontut il 19avel tschentaner ha mussau a moda gravionta las consequenzas e sfurzau ils habitonts da Selva a mesiras rigurusas per prevegnir ad ulteriuras disgrazias e dar segirtad da viver a Selva. Ils onns 1850 han els procurau a Sut Crestas per in vitg d’unviern. Quels onns leu ha il cantun entschiet cun rigurusas directivas pil schurmetg digl uaul. Aschia succedan plaunet, e quei mo sfurzadamein, la plontaziun da Selva, igl Uaul da Rusas e gl’Uaul da s.Brida
Ton Tschamut sco Selva ein stai evidentamein el process d’ina depopulaziun, pressapauc sco a sias uras biars dils auters beins ed uclauns dalla val, ein els vegni bandunai dalla populaziun indigena. Sco sulet mudest sfrein ei il turissem semussaus. Glieud dalla Bassa ein s’empitschai dallas casas el solitari da Dadens gl’Uaul e Selva ha tier quei lu aunc giu la preferenza, ni la schanza d’existenta e quei grazia a sia cuntrada, da retscheiver la plazza da golf – in golf en in ambient alpin da tut special gener.

La squadra da Rueras – Dieni
Rueras
El decuors dalla colonisaziun dalla val ein vitgs ed uclauns carschi, sco emprem el vonn dalla val, e lu sin las spundas preferidas. Tgunschamein ein Sedrun e Rueras stai dils emprems, suandai da Camischolas e Zarcuns. La val s’udeva alla claustra da Mustér e perquei ha era la tgira e cultivaziun dalla religiun giu sia preferenza e prioritad. Sto esser che la val veva gia el 12avel tschentaner numerus habitadis ed ina tschecca populaziun. Per buca preferir in dils loghens gronds han ins eregiu ina baselgia dalla val – ina per tuts – la parochiala cul patrun S.Vigeli agl ur dil vitg da Sedrun. Successivamein han, matai muort lur grondezia, era ils vitgs retschiert baselgias ni capluttas. Igl onn 1368 ei documentau ina caplutta a Flurin Sura. Dapli dad ella raquenta la historia dalla val nuot. Ella ei svanida e quei tgunschamein entras la destrucziun entras ina bova ni lavina. Rueras retscheiva sia emprema caplutta igl onn 1491. Sin in agen caplon spetgan els entochen igl onn 1643. Igl ir dumengia per dumengia e firaus a Sedrun ella parochiala cuoza entochen viaden el 20avel tschentaner. Cun igl onn 1971 daventa Rueras pli autonom cun il plevon rectur. Il temps e svilup sforza al retuorn d’ina pleiv cun in sulet plevon per Tujetsch e quei igl onn 1993.
La val fuva en possess territorial dalla claustra e quella drova in administratur dalla vasta vallada. En emprema lingia va ei per la survigilonza dils passadis atras la val – sul Cuolm d’Ursera e sur Tiarms e tras la Val Strem sul Krüzli. Avon l’avertura dalla Val Scalina fuva quel fetg bein frequentaus enviers nord e sid. Las sendas da sauma ston vegnir mantenidas. Sco liug adattau per far la survigilonza vegn construiu a Putnengia in casti. La famiglia de Putnengia surpren igl uffeci d’administratura. Igl onn 1252 vegn quella schlatta menziunada l’emprema gada ed il casti cumpara per l’emprema gada en in document da 1300. Secapescha ch’ils subdits ein era obligai alla dieschma. Ils Tuatschins han buca giu da far cun castellans e rampuns neu dil casti – scadin cass relata la historia nuotzun da tals eveniments. Ils temps semidan ed ils cumins neschan – la democrazia sesviluppescha era en nossa regiun. Gl’emprem mistral dalla Cadi ei documentaus igl onn 1368 en in document tuatschin. Il casti piarda sia funcziun e la natira surpren la lavur da destrucziun sustenida entras il carstgaun. Grazia alla iniziativa dil forum cultural Tujetsch ei la ruina renaschida el decuors dils davos onns.
Duas annadas ein tagliadas marcantamein ella historia da Rueras, dus orsals ella histora dil vitg e quei ein ils onns 1749 e 1817. Omisdus onns destrueschan las lavinas dalla Pulanera e Val Mila ina part dil vitg e caschuna la mort a 64 persunas e 1817 a 28 persunas. Suenter l’emprema disgrazia vegn il vitg, che fuva per gronda part construius sin las rivas dil Rein dalla Val Mila ed el vest dalla baselgia, eregius egl ost da quella.
La via veglia tras la val passava atras tuts ils vitgs, quei documentescha in plan cantunal digl onn 1837. Ei fuva ina via da sauma e per menadiras che seteneva alla lingia naschida duront tschentaners. L’emprema via carrabla, eregida da 1861 – 1864 tras la val e sul pass, meina spel vitg ora. Ils vischins ein sedustai e buca stai fetg incantai da quei; ins veseva schizun la via da bass en – gest sut il vitg. Grazia alla via surora – ei in ton dil caracter vegl dil vitg semantenius tochen oz. Culla viafier succeda il medem. Al giavisch da sbassar la staziun encunter il vitg, vegn buca dau suatientscha.
Il caracter puril semantegn per gronda part tochen ils onns 1980. Lu, e quei grazia al svilup ella val ed en special il turissem d’unviern e stad, ei era Rueras suttaposts al svilup general. Il vitg crescha cun l’erecziun da numerusas casas e novs edifecis.
Culla caplania ha la scola entschiet el vischinadi. Quella obligaziun s’udeva avon al plevon dalla val ni ad in da ses gidonters, numnai primissaris. Casa caplania ni casas privatas ein stadas ils loghens d’instrucziun. Scriver, leger e zatgei quen, sper l’instrucziun religiusa, vevan la preferenza. L’èra dils caplons ha calau cun la mesadad dil 19avel tschentaner. Igl onn 1863 retscheiva Rueras l’emprema scola, 1918 vegn quei baghetg engrondius e survescha entochen 1959. La scola nova siara sias portas muort la decimaziun massiva d’affons da scola e fusiunescha cun Sedrun igl onn 2008.

La cuntrada sacrala da Dadens il Dutg Grond
Denter pleiv e vischnaunca deva ei negina differenza – quei fuva ina cuminonza ch’administrava tuts fatgs enteifer ils cunfins dalla val. La baselgia cul plevon e caplons veva ina pulita pussonza. Insumma ins ei staus religius atras atras. La luschezia d’haver prers e muniessas en famiglia ei era stada marcanta a Rueras. Pil pli ina vera cuntrada religiusa e sacrala.
Dadens il Dutg Grond dumbra la cuntrada aunc oz tschun sanctuaris. Tschamut ha sia caplutta dapi entuorn 1500, Selva dapi 1630. A S.Brida vegn la caplutta eregida 1736 ed a Giuv entuorn 1650. Rueras baghegia sia emprema 1491, engrondescha ella 1731, prolunghescha quella igl onn 1938 suenter ch’ella veva igl onn 1929 retschiert in imposant clutger che ha remplazzau quel sil tetg.

Cefras digl onn 2013

Cudischet Rueras 2013

Il vitg da Rueras e da vegl enneu staus in vitg da purs. Staus! ussa denton ves’el buca ora pli aschi purils. Buca da gliez fatg lessel scriver. Miu intent ei da scriver e tener en memoria co nies vitg vegneva regius e tgi e co il fatg puplic vegneva tenius en uorden. Ei fuva necessari che las fatschentas currentas vegnien liquidadas en uorden per saver volver e vischinar endretg denter vischins.

Aschia introducescha Franzestg Berther, Rueras (1906-2000) sia lavur davart il vischinadi da Rueras e ses funcziunaris (nudau 1992).
El declara a nus: il cauvitg, il cavrer, il vischander, il reteneder, il purtger, il nurser dalla primavera, il paster da casa, il pindrer, la guardia da fiug ed igl uorden dalla guardia; ils usits: la curtauna dumiec, il paun per tuccar da miert.
Dapli mira: Rueras e ses funcziunaris

Vus vuleis saver dapli? – Cheu ina schelta da differentas lavurs historicas.
La Val da Selva Giusep Steiner
Baselgias, capluttas e spiritualesser da Tujetsch Studi historic – Berther pader Baseli 1924
Regurdientschas de Selva (Avon 50 onns) da scolast Tumaisch Venzin – Pelegrin 56 / 1955 nr. 12 1955
Historia della scola rurala dalla Val Tujetsch Guglielm Gadola – Ischi annada XLIII 1957 pagina 89 – 120
Selva avon 100 onns Notizias cultur-historicas ord la Val Tujetsch
Baselgias e capluttas da Tujetsch Hendry Tarcisi/Cathomas Ervin 1983
Umens prominents da Selva e Tschamut Ischi semestril, annada 70 nr. 25/1985 pag. 69 – Widmer, pader Ambros
Tujetsch Igl andament da sia historia – Differents auturs Vischnaunca – Tujetsch 1987
Sutcrestas Lavur da patenta el seminari – Berther Pius 1988
Societad da tratga Rueras Giubileum da 75 onns – Notizias da Duri Battesta Venzin 1989
Empau historia da Selva da Giachen Martin Venzin en Calender Romontsch 1992 / pag. 252
Rueras – ses avdonts e sias casas denter 1750 ed oz da Francestg Berther, Rueras 1992
Rueras e ses funcziunaris da Francestg Berther, Rueras 1992
Tschamut Erinnerungen an ein Schweizer Tal – Carla von Branca-Bernasconi 1994
Der Kälberhirt vom Val Mila Il vadler dalla Val Mila Jugenderinnerungen von Francestg Berther 1996
Da dis vargai La lavina gronda a Rueras 1749 Il barschament da Selva 1949 – Ivo Berther 1999
Selva ier ed oz Lavur d’enconuschientscha dalla patria – direcziun historica da Anja Hitz, Rueras 2003

Fontaunas
Text: Tarcisi Hendry
Archiv communal Tujetsch
Administraziun communala Tujetsch, datas
Fotos:
Archiv communal: frontispezi, ord collecziun da J.J Deplaz, Regensburg
www.geolocation.ws
www.hikr.org
Tarcisi Hendry, Sedrun