La votaziun da 1938
Romontsch – lungatg naziunal
Per la votaziun dils 20 da fevrer 1938 per la renconuschientsch dil romontsch sco lungatg naziunal ein duas persunas en Tujetsch s’engaschadas. Igl ei quei Sep Mudest Nay, scolast secundar a Camischolas, da Danis e Gion Felici Monn da Camischolas.
La „Illustrada Zürcher“ dils 11 da fevrer 1938 ha purtau ina contribuziun cul tetel: Stai si defenda Romontscha tiu vegl lungatg! Risguard pretenda per tiu patratg! (Giachen Hasper Muoth 1887) L’illustrada porta entginas fotografias cun persunas dalla val dalla Val Tujetsch. Cheu suondan las fotografias cul text original en versiun romontscha.
Um per um dei ir a votar. Ei stracta de daventar nazionals en plaid e fatg! Monn Gion Felici |
Cul deputau e poet en scola
Il scolast da quella scola secundara a Camischolas ei Sep Mudest Nay, in sensibel stilist, editur da cudischs da scola e litteratura romontscha per affons. El ei s’engaschaus cun success cun ina moziun el Cussegl Grond dil Grischun per la renconuschientscha dil romontsch sco lungatg svizzer.
Las duas Mariuschlas da Camischolas
Maria Ursula, la scolasta da scola da lavur da Camischolas e la numelina, feglia dil pur Gion Felici Monn en costum sursilvan. Schlappa senumna la la cuvrida dil tgau da quei sempel vestgiu. La schlappa vegn decorada cun pézs fins sidretg entuorn.
Dieus benedeschi nossa tschavera
Ils Romontschs dil Rein Anteriur cul dialect sursilvan ein la plipart catolics, il cuntrari dalla Engiadina agl En ch’ei pil pli reformada. Las famiglias sursilvanas ein pli grondas. Il pur Stiafen Cavegn a Sedrun ha siat affons, treis blonds e quarter ners. Cheu sesan tuts la damaun marvegl entuorn la scadiala pulenta. Els senumnan (da seniester a dretg): Stefania (1934), Gion Giachen (1929), Sigisbert (1930), Serafin (1931), Vigeli (1932), Sep Andriu (1935) e la poppa sil bab ei la Tresa (1936).
Il pur suveran
Cheu resgia il pur Gion Felici Monn ina buora el cauld sulegl dil schaner avon sia casa a Camischolas. En sia stiva penda ina fotografia dil Cussegl grond. Curonta onns ha el fatg part da quel. Sin ina meisetta schai il „Bauernspiegel“ da Jeremias Gotthelf. Ord quella ovra tila el in manuscret, ina translaziun en romontsch da „Elsi, die seltsame Magd“, screts a maun cun ina biala e clara scartira.
Sez filau e sez tessiu dat il meglier vestgiu
Tujetsch ei aunc ina dallas paucas valladas svizras, nua chils purs portan resti ord l’atgna producziun, sez filau e sez tessiu. Il glin, las veglias culturas, vegnan aunc semnadas e raccoltadas. Enschanuglias sil plantschiu stat la dunna dil cavacristallas Hitz a Rueras e spuola il glin filau sin ina plitguira. Ils vestgius e las camischas da glin fetg sanadeivlas che Hitz porta ein pli veglias ch’il termin da nozzas avon 34 onns. Quellas ha aunc sia onda tessiu pil cavacristallas ledi.
Gion Felici Monn, Tujetsch
Naschius ils 16 da mars 1876 a Zarcuns, fegl da statalter Martin Felici Monn e Marionna Catrina Hitz, ha il svegliau e frestg mattatsch frequentau la scola primara a Camischolas ed ei lu serendius 1890 en claustra a Mustér per far la preparanda ed ina classa reala. Igl onn suenter concluda el la scola reala a Sviz e tuorna mo nuidis a casa, perquei ch’el havess giu dun e talien d’emprender latin. Siu bab ei buca da siu meini. Lez haveva mo quei fegl (sper ina feglia) e quel leva el mantener per siu bi menaschi puril. Sch’il fegl tulenava, scheva il bab magari: „Dus di hai jeu era empriu latin“. Cun quei fuva la discussiun finida. Il Gion Felici ha obediu ed ei daventaus in pur da vaglia, che capeva e carezava sia clamada. Obedend a siu bab ha el era desistiu pli tard da far carriera militara, ch’el havess giu la pusseivladad da far.
Anno 1901 eis el maridaus cun la giuvna Maria Nesa Cavegn da Sedrun ed ei lu secasaus a Camischolas. Quella ha schenghegiau ad el 5 affons, mo gia il december 1908 eis ella morta. Ina greva frida. Dus onns pli tard marida el la vieua Anna Maria Riedi-Cavegn. Dieus benedescha el aunc ina ga cun 2 affons. Igl ei stau ina ventireivla lètg, mo era quella dunna e schizun entgins dils affons ha Niessegner clamau avon ch’el. Quellas uras da dolur e tristezia ha il car defunct purtau el spert da vera resignaziun cristiana.
Sper siu menaschi puril ha el fatg peda da survir da giuven ensi alla vischnaunca ed al cumin. Igl onn 1903, han ins elegiu el gerau e 1907 schizun president da vischnaunca (1907-15 e 1929-35). In tschuppel onns eis el staus derschader da cumin e derschader districtual ed entginas periodas era deputau dil Cussegl grond. La vischnaunca da Tujetsch ha d‘ engraziar in bienton a sia iniziativa e lavur.
Cheu anflein nus il Gion Felici sco iniziant dall‘ Ovra electrica da Sedrun, ch’el ha presidiau buca meins che 27 onns (1918-1945). Biars onns ha el era luvrau en la suprastonza dil consum liber ed en autras societads.
Mo tut quei dat buc in maletg cumplein dil defunct. Sper il quitau per sia carezada famiglia e sper la nunstunclenteivla lavur sociala per quei e tschei intent, ha el impundiu biaras e bunas uras per caussas puramein idealas. Tgi less descriver con temps ch’el ha sacrificau per las differentas uniuns, sco commember d’honur dil chor viril e dalla societad da musica e cun mussar teater. Cheu fuv’el propi en siu element.
Aunc en ses vegls dis s’interessava el passionadamein dil teater ed insumma dalla cultura romontscha. Da giuven ensi eis el s’occupaus reguladamein dil lungatg, tradiziun e cultura da nies pievel, ha translatau teaters, raquintaziuns e novellas, ch’ein per part comparidas en nos organs (Pelegrin, Calender Romontsch, Gasetta Romontscha) e ch’ein per part restadas manuscret. Entiras notgs ora pudeva el leger e scriver da quellas caussas senza negligir sia lavur quotidiana. Perquei anflein nus forsa strusch in secund, ch’enconuscheva la tradiziun ed il lungatg tuatschin meglier ch’il deputau Gion Felici Monn. El scriveva e plidava in lungatg genuin, marcant e sonor e seturpegiava mai da sia viarva ni avon jasters ni dumiastis. La mumma romontscha ha piars cun el in da ses megliers amitgs, in ver idealist e fideivel combatant.
Tgi che ha enconuschiu il car defunct sa era, che quel ei staus in um da profunda cardientscha e religiusadad, in um gest e sincer, ch’era promts da defender la giustia avon mintgin ed in um da bien cor, che ha gidau biars cun ovras e buns cussegls. In tal um mereta, ch’ins mantegni el en buna regurdientscha. Ils 11 d‘ october 1954 ha il Segner clamau siu fideivel survient tier l’armada gronda, nua ch’el ha segiramein anflau in buntadeivel derschader, pertgei ils davos onns da sia veta ein stai umbrivai d’ina greva e lungurusa malsogna. Possi il carezau amitg guder ussa la glisch dils beai per pagaglia da tut quei, ch’el ha prestau e suffriu duront siu liung e fritgeivel viadi terrester!
Giusep Durschei
Scolast secundar Sep Mudest Nay (1892-1945)
Sep Mudest Nay ei naschius ils 11 d’october 1892 a Danis. Ses buns geniturs Mathias e Mariuschla Friberg han dau al svegliau Mudest, il quart en la retscha dad otg fargliuns, ina buna educaziun. Frequentau las scolas da Danis e la scola reala a Trun, ha Mudest la fortuna d’astgar entrar el seminari da scolasts a Cuera. Senza breigia absolva il talentau giuven las classas, mussond gia lu interess special per lungatgs e poesia. Igl atun 1913 surpren il giuven scolast la scola pintga a Zignau.
Bugen scheva Sep Mudest, ils quater onns a Zignau seigien stai ils pli bials da sia veta. Duront treis onns instruescha Nay lu en la scola superiura da Danis per lu vegnir clamaus sco scolast dalla scola secundara dalla Val Tujetsch (1920-1944). Cheu ei stau il camp principal da lavur digl excellent scolast ed educatur.
Mo l’eminenta forza da lavur da scolast Nay tunscheva sur ils confins dalla Val Tujetsch ora. Vegni pertscharts dils gronds talents linguistics e metodics da Nay, han las autoritads da scola beingleiti clamau el en las commissiuns da redacziun pils cudischs da scola romontschs sursilvans, nua che Nay ha giu gronda e buna influenza. Sche nossas scolas romontschas sursilvanas possedan oz mieds d’instrucziun, che valan per exemplarics, ei quei per gronda part il meret da Nay. Quellas ovras han dau a Nay grond renum. El valeva sco um da scola, um da scola romontsch. Denter ils scolasts vegneva el senza scuidonza renconuschius per il primus inter pares. Gronda ei stada sia lavur en las conferenzas scolasticas, meriteivels siu operar en favur dall’uniun cantonala catolica d’umens da scola ch’el ha gidau a fundar 1919 e dalla quala el ei vegnius proclamaus commember d’honur.
En il combat per il manteniment diI lungatg romontsch ha il permiert priu en in posiziun dominonta. Sco deputau dil Cussegl grond (1931-37 e 1943-45) ha el giu caschun d’intressar nossas supremas autoritads per nossa viarva. La renconuschientscha dil romontsch sco lungatg nazional ei stau l’encorunaziun dallas stentas da Nay sco exponent dalla Ligia Romontscha.
Quei che Sep Mudest Nay ha prestau sco poet e scribent romontsch, selai paregliar cun las ovras da nos megliers umens da tuts temps. Nay dominava siu lungatg mumma en prosa e poesia ed oralmein sco strusch in auter.
Il batter, luvrar e barhar per il menteniment e la prosperitad da nossa cara viarva materna fuva per aschia da dir igl intent dalla veta da Sep Mudest Nay. Tut siu far ed operar s’accordava atgnamein a quella sia gronda e nobla finamira. En quei risguard pudeva Sep Mudest – per il qual il pievel romontsch vegn aunc ditg a schar encrescher – mai far avunda.
G.V.