La tgina dil Rein
Project Tgina dil Rein – visiun ed idea
La vendita dalla Tgina dil Rein sco product turistic ei adina puspei stada in tema per la promoziun dil turissem da stad en nossa val e regiun. Entginas acziuns da far la tgina pli enconuschenta ein gia vegnidas instradadas.
Ina dallas empremas sendas da viandar ch’ins ha erigiu sin territori tuatschin ei quella che meina al Lag da Tuma. Quei ei succediu ils onns 1920. Ella ei vegnida construida dalla Viafier retica e surdau l’obligaziun da mantener alla Viafier Furca Alpsu, oz Viafier Matterhorn Gottard.
Igl onn 1984 ei vegniu transportau, sin iniziativa dil marcau da Cologna, crappa dalla tgina dil Rein a Cologna per ereger leu ina fontauna.
Entochen oz eis ei denton buca reussiu da svegliar tier ils 50 milliuns habitonts, che vivan per liung dil flum, il desideri da visitar la Tgina dil Rein.
Visiun Tgina dil Rein Plan business ed inscenaziun
En treis artechels cumpari ella Tuatschina sefatschenta Toni Berther, Cuera/Camischolas cun la Tgina dil Rein.
La concessiun da 1955 all’NOK
da Toni Berther, TU nr. 3, 02-02-1995
……..Tgi che va naven dall’Alpsu viers Tschamut ni sil trutg tras Plauncas Cuflegl encunter Tgatlems per arrivar al lag da Tuma ni enta Maighels, sa selegrar d’ina cuntrada muntagnarda surveseivla. El vegn denton a mirar adumbatten viers ils Tirs per veser la cascada dil giuven Rein denter Plidutscha e Plaun Pardatsch. Il giuven Rein svanescha gest leu en turbinas sutterranas ed anavos restan platius schetgs e morts dalla seit amiez ina natira alpina da muntada naziunala. Il fevrer 1995 eis ei gest 40 onns che Tujetsch ed autras vischnauncas han dau la concessiun per l’explotaziun dallas auas all’NOK. La concessiun ha in cuoz d’80 onns. Sco pastur sill’Alp Tschamut hai jeu giu caschun da contemplar la cascada. Pli tard hai jeu giu la pusseivladad da persequitar empauet il svilup da quella grond’ovra d’electricitad, dapi 1959 sco emploiau cantunal tier la polizia d’jasters ed auters fatgs polizials. Jeu sun dapi circa 8 onns savens en Tujetsch la stad. Cheu hai jeu fatg stem pli intensivamein dalla plaga el best dil giuven Rein da Tuma el territori denter Plidutscha e Pardatsch. Tgi ch’ins entaupa di il medem da quella plaga macorta. A mi par’ei ch’ins stuess empruar da medegar quella disfatga en in territori talmein exponiu. Il mument che la caussa dalla Neat ei sin buna via en Tujetsch, savessen las instanzas cumpetentas s’engaschar per dismetter quella noda nauscha il temps da terrein: schar ir il Rein da Tuma sur la greppaglia denter Plidutscha e Pardatsch. Ei fuss ina sminuaziun d’entradas, denton segiramein supportablas en in temps che communitads, fatschentas e privats ein sensiblisai per haver in ambient intact ton sco pusseivel. Quei fuss in’ovra unica per la natira, per la Val Tujetsch e lunsch sur quell’ora. Il sustegn da biaras varts fuss segiramein avon mann. Igl ei in territori da muntada naziunala alla Tgina dil Rein, in dils pli enconuschents flums dall’Europa sche buca dil mund. En mintga cass duessen las instanzas cumpetentas preveder ad uras che quella plaga svaneschi sil pli tard tier il „Heimfall“ dalla concessiun dada 1955.
Senda al Lag da Tuma
da Toni Berther, TU nr. 6,15-03-1996
Ord protocol dalla radunonza da vischnaunca dils 26 da fenadur 1926:
«Sin iniziativa della direcziun della viafier Rhätica e della direcziun della viafier della Furca tschenta sgr. ingeneur Bernasconi la damonda a nossa lud. wisch‘ ad’astgiar bagigiar ina via ne senda da circa 80 cm. ladezia dil Quolm Alpsura e de Cuflegl viasi tochen tier il laghet da Thoma».
La lubientscha ei vegnida dada cun tener ora: «che la via vegni bagigiada e mantenida endretg e ch’ei vegni duvrau tut risguard de schanegiar la pastira enten bagigiar la via e tier la finiziun della via era schubergiau la pastira devastada». La senda exista pia dapi 70 onns. Ella ei vegnida meglierada tras il militer ils onns d’uiara.
«La Tuatschina» nr. 26 dils 22-12-1995 hai jeu legiu dalla migliur dalla senda Alpsu-Tuma (sut Nurschalas) entras luvrers CHB da Tujetsch. In’ovra ch’astga vegnir imitada, buca perquei ch’ella ei sensaziunala ni historica, mobein perquei ch’ella muossa voluntad solidaria e fuola via ella dretga direcziun. En in territori muntagnard sco Tujetsch eis ei essenzial che la natira porschi als avdonts la basa d’existenza tras schurmetg per tuts (prighels da lavinas, bovas ed auas grondas) e porschi recreaziun ad indigens e hosps. Ils carstgauns serecreeschan oravontut en ina natira intacta e plagada aschi pauc sco necessari per in progress andant.
Ei dat strusch ina cuntrada situada talmein bein amiez las Alps sco Tujetsch cun la fontauna dil Rein. E per attrer l’attractivitad da tals loghens drova ei gest «lavur cumina» (survetsch voluntari dil singul alla cuminonza) sco quella dils luvrers dil CHB, che levgescha la tura e promova il plascher al viandont alla fontauna dil Rein, al Lag da Tuma e contuorn. Da talas ovras en Tujetsch hai jeu udiu ni legiu 1995 pliras gadas: Aschia dall’Uniun da viandonts Tujetsch, ch’ei gia vegnida detg activa, dalla cuminonza da lavur per sendas e trutgs ch’ha fatg veseivels progress en la signalisaziun en Tujetsch e digl «Oekowanderweg Sedrun» cun 14 tablas instructivas en differents loghens. Talas intervenziuns prendan andantamein risguard sin la natira e segidan cun il viandont e turist en favur d’in «turissem migeivel». Talas ovras da valeta solidaria prestadas onn per onn ein d’engrau per mantener intacta la cuntrada. Pli baul (ed oz) vegneva ei fatg «lavur cumina» per exempel cun schubergiar pastiras e meglierar ils trutgs per levgiar la pasculaziun, oz pia per mantener la basa dil turissem cun cultivar la natira en maniera migeivla ed informar indigens e jasters, sinaquei ch’els survegnien ina relaziun positiva cun la vallada alla fontauna dil Rein ed ils menaschis dallas uisas en Tujetsch. Attrer hosps la stad entras la singularitad europea dalla fontauna dil Rein. Mo co? Davart la cascada dil Rein denter«Plidutscha e Plaun Pardatsch» hai jeu scret en la Tuatschina dils dus da fevrer 1995 en connex cun «La concessiun da 1955 all’NOK».
Lein tedlar il pareri da Alfred E. Urfer, Präsident SHV, en Touring nr. 15 vom 24. 8. 1995. «wir verkaufen uns unter unserm Wert». Beispiel! In den USA werde jeder kleine Wasserfall als nationales und deshalb sehenswertes Ereignis verkauft. In der Schweiz könnte man da mit wenig Geld Aufholarbeit leisten – und zwar jede noch so kleine Region.
Dalla tgina dil Rein
En la Quotidiana dils 18 da mars 1997 hai jeu legiu da hotelier Reiner Seves: «En Tiaratudestga s’identifichescha la glieud pli fetg cul Rein che tier nus. Denton han biars l’impressiun ch’il Rein neschi al Lag da Constanza. Nus stuein far attents nos hosps sin la Tgina dil Rein. Quella ei per nossa regiun in scazi che sto vegnir nezegiaus meglier egl avegnir.»
Quella constataziun d’ina persuna setratga neutier en Tujetsch ha legrau mei e danovamein svegliau l’attenziun per la tgina dil Rein. En quei connex selubeschel d’avisar a mes artechels en la Tuatschina dils davos onns:
«Senda al lag da Tuma (nr. 6,15-03-1996)» e
La concessiun da 1955 all’NOK (nr. 3, 02-02-1995)».
La tgina dil Rein anteriur ei veramein in scazi che negin auter en l’Europa sa propagar. Biaras e biars jasters vegnessen intimai d’emprender d’enconuscher il territori sisum la Surselva e d’eventualmein far vacanzas en Tujetsch, sch’els fussen sil current davart la natira da muntada naziunala – da l’impurtonza dalla tgina dil Rein en l’Europa.
Glieud dil fatg e viandonts han da vegl enneu scret sur dalla fontauna dil Rein da Tujetsch. Mo talas scartiras e schatgs ord cudischs da viadi atras Tujetsch vegnan ad esser enconuschents a pauca glieud. Aschia ha biara glieud digl exteriur en mintgacass l’idea ch’il Rein neschi al Lag da Constanza e biars auters denton vegnevan instrui en tiaras jastras ch’il Rein «Vorderrhein» vegni dal Gotthard. Lein tedlar entgins pareris, per regla ein els screts en tudestg ed aschia d’engrau per la propaganda anoviars.
Matthias Bogner: (Wo der Rhein raus kommt, 1989 S. 41)
«Dass der Rhein am Sankt Gotthard entspringt, ist Schulwissen. Tatsächlich entspringt er, der halb, der Vorderrhein, im Tujetsch-Zwischenmassiv, östlich davon.»
P. Flurin Maissen: (Ausflug ins Quellgebiet des Rheins, Bündner Schulblatt, April 1970). «Ausländische Beschreibungen lassen ihn am St. Gotthard beginnen, was insofern richtig ist, als der St. Gotthard kein Gipfel, sondern ein Gebiet ist, mit einem berühmten Alpenübergang und Alpendurchstich. Der nächste Gipfel im St.Gotthardberg (Pass) ist der P. Centrale (3001 m. ü. Meer). Berühmter aber ist sein östlicher Nachbar, der Piz Badus (2928 m), und zwar eben, weil der Rhein an ihm entspringt.»
Fombleson: (Ein Engländer an den Quellen des Vorderrheins, 1854, Terra Grischuna 1984 S.104).
„Nun stiegen wir nach und nach, auf zickzackigen Felsenpfaden, in das interessante Tavetscherthal hinab, es erstreckt sich vom St. Gotthardsberge bis nach Chur, und wird in seiner ganzen Länge durch die muntern und kristallhellen Fluten des jungen Rheins bewässert und erfrischt.»
Toni Berther, Cuera/Tujetsch; TU nr. 9, 1997