Tujetsch 1996

Impressiuns en Tujetsch     Impressiuns da Tujetsch 1996
da Vic Hendry, Schaffusa/Sedrun
Cumpariu el Calender Romontsch 1997, pag. 248

Zercladur 1996
Il meins da zercladur ei spir sentiment. Las tendenzas vegnan grondas e las caussas sesereinan, aschia en vesta dalla clarezia dil sulegl e dil funs en flur.
Jeu sun da retuorn; il meins da zercladur stoi jeu pil solit turnar e mirar suenter puspei inaga. Cura che la neiv ei dada si per ils aults e la safrauna da primavera ha mess ora ses batlinis. Enaquella ch’ins secaveglia giu sin il tschespet – leventa il suc dalla tiara. Il suttapei ei bufatgs ed il suer viventa. Ed enten enzatgei ston ins ver ragischs. Da temps en temps tucca ei da urentar, schebein las ragischs seigien aunc frestgas; ellas han da tener. En l’auter cass pendan ins orembora.
Ed jeu sun vegnius per mirar suenter. Mirar inaga dalla geografia e dils logs e dallas avdonzas dils avdonts. Dumandar in ni l’auter, co ei mondi. Damai che nus s’udin ensemen.
La sera mintgamai dun jeu cun mia dunna dalla val en – tocca si Milez. Ferton che las anemonas alvas fan ur dapertutanavon, drizzein nus ils egls anoragiu, ella ed jeu. E cheugiu – quels vitgs sin ils plumatschs loms dallas morenas! La geografia ei ton sco negliu pli biala. Ella ei pli biala, cura ch’ins ei da retuorn.
In’autra ga varghein nus vi Sumsassi. Entochen si l’alp Tschamut eis ei in pign tschancun. Giudem las plauncas Cuflegl stun jeu magari eri e bognel ils mauns ell’aua freida; els vegnan alvs. E duront che la colur alva surpren – daventel jeu leds. Con damaneivel ins ei cheu dallas tendas blauas.
Pli baul sun jeu ius sur munts e vals, bunamein sco ils dutgs che seglian sur la crappa ora. Oz perencunter stoi jeu trasora far diever digl auto. Jeu sai sepusar vidad el. Ferton ch’ils gleis dil dies fan ruina; ei stila dalla comba dretga giu tocca ella plontapei.

Ei scavan ils fundaments
Las tunas ein idas daditg. Ch’ins entscheivi per cass gleiti cun las lavurs preparatorias dalla NEAT.
Bunamein avon che las lodolas vegnien da seretrer ord ils Plauns. Il cucu dalla Val da Clis e quel vi Mulinets han astgau cantar onz pli ditg. – Jeu sun surprius.
Carrs mellens d’itschal scavan il suttapei. Dil buc dil trax anora ha il maschinist ina survesta. La tiara tschessa e l’entira ovra ei programmada – ed ils surprendiders quentan far rauba cun scavar la tiara. Ils vials e las punts vegnan a sefar entochen sin il plazzal Las Rueras.
Cheu s’ei da metter vitier.
Tut las vuschs da midar il trasse e da tener el afuns el vau dalla val (la via en da La Tscheppa), enstagl da traversar ils Plauns da Bugnei e silsuenter quels da Sedrun, lezzas vuschs han ins surudiu, il mument ch’ins ha eligiu la varianta la pli favoreivla per il patrun. Ed igl ei in pressapauc tuttina sco cun ils masts dalla ATEL da sias uras che traversan oz sco longhinis macorts dils pli bials logs permiez la val.
La sort ei fretga. Mo ei ha aunc buca calau da blughegiar.

Las Rueras
Sas ti exactamein, nua Las Rueras ein? Ed jeu quentel che ti sappies. Giudem sin la ravera dall’aua da Strem ei la Resgia. Ton che denter la Resgia e las Tgaglias sin la costa dil Drun – cheu s’ellas, Las Rueras. Da sias uras han las vaccas tratg pil pavel cuort e gustus e las raunas el vau han fatg quac. Aschia messas ora enamiez la spinatscha e la salischina. Secapescha – avon ch’ins hagi entschiet a tgirar sablun. La puorla dils carrs da sablun vai jeu adina giu nuidis. Damai che da mes amitgs han pigliau si la silicosa, ual en quei liug.

Ils 29 da matg 1996 han ils luvrers entschiet a far plat Las Rueras; ins resda da ver runcau. Ual vi da l’autra vart dil Rein, oragiusut la sbuccada dil Strem, han ins entschiet cun il portal, in portal cun ina dimensiun da siat meters e siatontatschun centimeters. Ina bucca aviarta che fa tut sgarschur. Ils umens dalla geometria fan quen; els dian da buca astgar far enzatgei falliu.
Tonca la gallaria horizontala viaden en las alas dil lom dil Tgom ei calculada cun 990 meters. La lantschada vegn ad arver dil tuttafatg dapart las pelletschas. Alla fin dalla lunghezia horizontala stat il botsch dil tumbin e sia lingia verticala sesbassa en ina profunditad da 796 meters tocca sil funs dil tunnel. Il punct precis seigi buca aunc eruius. La basa ei da num. Ils geometers han da tener en exactamein las mesiras; ed els vegnan a turnar a sfraccar en las costas sutterranas dad omisduas varts che vul dir ch’in vau vomi 1800 meters enviers mesanotg, il secund perencunter en la direcziun dil miezdi, e quei buca meins che 4600 meters lunghezia. Ed en quei liug vegn ei buca ad ir rucli.
Il dentermassiv da Tujetsch savess esser ina dètga spina. Ils pli serius geologs fan suspects. Il sediment ei in deposit da tiara e crappa manizzada, d’arschella e plattamorta, in maniclem clastic che vegn a siglir sin tuttas varts e che tegn negliu.
Dil reminent – a Bodio ella Leventina han ins fatg in’experienza. Il geolog Markus Weidmann ha dau in fegher griu en la «Weltwoche». Ins seigi ius dasperas ina veritabla catastrofa vi e mitschaus soliamein cun la veta enten schar agradgiu las maschinas che seigien aunc oz enamiez la massada empastada d’in dolomit sco frina.
Secapescha ch’ins hagi fatg tgutgu e vuliu tener tut tschelau. L’entira interpresa NEAT ei in ughetg ed ins tema dafertontier per mintga credit che ha da vegnir concedius.
Na, quei ei buca grond striegn da s’imaginar. Quels rollis che roclan e spuentan l’in l’auter pon maina satiuer, els en lur veta da tgaun, els rabetschan il material sin il binari, tschiensmellis tonnas (ins resda da quater milliuns) da tratsch e da crappa pisada neuadora dil best dil Tgom e dil Gannaretsch e neu dil vonn dalla Piora – tochen en las vals da deposit, sco per semeglia ella Val Bugnei ed ella Val da Clis, buca ella Val da Claus che meina l’aua da Nalps.
Las rodas dils rollis sgrezian e tgulan ton sco trasora. E tgei vulan ins tedlar, sch’ins auda nuot pli.
Segiramein – il tratsch ch’ei els peis sto neuadora. Ils spérts dil magma perencunter, ils ezs sezuppan e tegnan tschelau lur discus. Sco ils cristals en las rascheras dils fuorns. Meins in forsa ch’ins scuarcla vonzei! Podà.
Las fontaunas che surgeschan els seins dalla tiara san esser malreclias. Ellas sedostan vehementamein, per cass ch’enzatgi sforza ellas en direcziun cuntraria.
Ton ch’ils geometers han da vegnir perina cun la disciplina dalla tiara nativa; medemamein ils umens sin las maschinas ed ils miniers cun las tanvialas. Tschelluisa semettan ils spérts dil magma encunter; ei dat plagas e baras.

Lur dacasa
Tonca 1633 persunas ein secasadas en la Val Tujetsch.
Era sch’il liug ei zun amureivels – san ins auncallura buca mo semplamein magliar giud il pel dall’amabladad. Plitost tucca ei ad in e scadin da gudignar il paun. Priu ch’ins vegli propi, dat ei fadigia e bia gudogn dasperas, tuttavia entras l’infrastructura ch’ei baghegiada ora e cumpletada rendeivlamein. Epi buca il davos il turissem – empau silmeins duront tut las stagiuns! Las habitaziuns da vacanzas ein ina fontauna d’entradas.
Ins vesa da mirar sin ils affons ed ils carschi; la glieud ei tratga en bein – e bein mantenida.

Il stan puril
La plipart dils avdonts dalla val derivan da purs; il fretg dalla tiara scarsa ha gidau pulitamein a metter maguol ell’ossa. E la derivonza san ins buca snegar. Era buca, sch’ins stat vonzeivi cumadeivlamein sin in plumatsch fatgs cun ragla.
Igl ei succediu ils 14 da zercadur 1996. La corporaziun da meglieraziun Tujetsch ha schau clamar ils possessurs da funs ad ina radunonza generala. La suprastonza sut il presidi d’inschignier forestal Alexi Sialm ha dau in rapport fetg clar e detagliau. Buca meins che ventgatschun onns ei Alexi Sialm staus vid il tgamun. Ed ina bilanza da francs 19’750’930.30 milliuns ei ina summa da num. Cun sias relaziuns da valeta e sia maniera savieivla ha Alexi Sialm contonschiu ina stupenta liquidaziun dallas fatschentas ed ina dissoluziun fetg cuntenteivla. E cheu s’ei da metter vitier ch’ils consuprastonts dalla corporaziun seigien segidai excellentamein cun il president. Ch’ins mo patratgi inaga dils 254 protocols che Stanislaus Berther ha scret e dalla sviulta plein responsabladad da milliuns e milliuns ch’ei ida tras la detta dil cassier Simon Cavegn.
Dils defuncts suprastonts s’auda ei da seregurdar cun pietad. Ultra dalla reducziun da parcellas da 6080 sin 1363 – ha la corporaziun era procurau per igl access allas parcellas; la reit da vias da 41.220 km (12 kilometers asfaltai) ed in drenadi da 5940 meters currents ein augments considerabels.
Igl intschess da Tujetsch cumpeglia 13 391 hectaras, il funs privat munta sin 894 ha. Las ulteriuras parts da 12 497 hectaras secumponan da:
– alps
– pastiras da nuorsas e cauras
– pastira da casa
– uaul
– terren nunproductiv
Cheu s’ei da retener ch’ils vischins da Tujetsch hagien arrundau 862 hectaras; ils purs dalla val fan ozildi diever d’ina surfatscha da prau cultivau da 457.72 hectaras. Quei pudess esser singular, il mument ch’ins ha mess ensemen il funs, ha la Val Tujetsch giu treitschien purs. En quels davos ventgatschun onns ha ei dau ina midada radicala, taluisa che nus vein oz:
29 purs da professiun che serepartan sin
22 possessurs da biestga armentiva
7 purs da nuorsas
Ulteriurs sedisch vischins tilan nuorsas per plascher (hobi). Tratg ensemen tut las categorias munta il diember a 45 agricolans. Ei tucca dad allegar ch’era ina entira partida purs da biestga gronda hagien el medem temps in migliac nuorsas.
La tendenza ei dada; il numer dils purs tuorna ad ir en digren. Tondanavon che nus vein en Tujetsch enteifer diesch onns pressapauc 20 per tschien pli paucs purs cun biestga armentiva.
Quei fatg ei displascheivels.
Enaquella ch’ins ha fatg ina meglieraziun semeglionta, cun bials tocs prau fetg accessibels e tscheu e leu cun varga 20 envernontas e prima baghetgs d’economia (en tut 12 stallas).
Evidents ei il trend dallas nuorsas; en sesez han ils vischins da Tujetsch adina teniu dabia nuorsas. E la nuorsa ei in animal manedel che renda.
Aschia ch’in diember da 36 possessurs han cargau ils 12 da zercladur 1996 1211 nuorsas (863 nuorsas, 320 tschuts e 28 tschancs) si Cuolm da Vi. Duront la stad va il nurser cun ellas a Caschlè, Culmatsch e suenter mesastad sil Crispalt. In diember da 286 nuorsas han ins schau a casa.
Igl onn 1996 dat els egls cun in’autra curiositad. Quater purs dalla val han cargau 247 cauras sin l’alp Tschamut. Ed il cavrer ha da tener sia muntanera giud la pastira da biestga, quei vul dir sin la spunda da Cuflegl, Nurschalas, alpettas da Pazola e sin Tuma.
Il cavrer e sia glieud mulschan las cauras en la stalla dall’alp Tschamut; ins transportescha il latg a Rueras, inaga a di, e fa il caschiel caura giu el vitg.
Igl ei stau quei igl onn 1933; il davos onn ch’ils pursanavels dil Cuolm Val han cargau vaccas e cauras sin l’alp. Quei ei stau usitau; jeu mez sun staus il davos cavrer dil Cuolm Val. Ed jeu sun d’accord – buca ina gronda historia. Alluscha ina secretura schon, per cass – mulscher in cavrer cauras ed ina caschada vaccas, duas ga a di, da tuttas auras, levar la damaun allas treis ed in quart ed ir magari en tgaubrochels, priu che las vaccas vevien maltets – e las cauras era aunc meinsvart.
Neu dil protocol da vischnaunca dils 22 d’october! Ed ei stat scret lien:
«Alp de cauras per ils de Maun-su, l’alp Cuolm Davi cun in quantum de tochen 300 tgaus. Il starglianem duei ins ton sco pusseivel tener naven dellas cauras.
Essend la creaziun d’ina alp de cauras in novum en nossa vischnaunca vegn igl emprem onn quintaus per onn d’emprova. Ord quei motiv duei per igl emprem onn vegnir construiu mo ina tegia, encuntercomi s’abstrahar dell’erecziun d’in tschalèr de migniuc».
Ed el numer 5 stat ei scret:
«Sco cautegias per l’alp de cauras vegnan elegi: Sgr. gerau Giachen Antoni Cavegn e gerau Duri Vigeli Soliva e concludiu de far dar en las cauras entochen s. Martin o. c.»
Naturalmein che jeu vai piars tscheu e leu il fil. Mo l’alp da cauras ha daveras entschiet la stad 1934.
Aunc ina zensla s’ei vanzau! Il Benedetg Hendry dil Luis calger sisum Gonda ei stau igl emprem cavrer grond. Ad el vevi igl aug Luis calger fatg in pèr calzers cun stermentus capaneghels. E siu vischin da Gonda Lucas Soliva ei staus signun e miu amitg Gion Battesta Giossi da Rueras buob da cauras.
En mintga cass han ins era fatg si in tschaler da magnuc. Tonca l’alp ha cuzzau in triep onns; mo ella ha buca pudiu semantener. E motivs vegn ei a dar in entir tschuat, tuttavia pervia dalla ruhadad dil liug. Lein schar valer; en Tujetsch han las alps adina dau dabia da far. Muort las corporaziuns d’alp cun lur tiarms e lur dretgs vein nus in entir tschuat scartiras egl archiv, pongir documents da gronda valur.
La pli biala alp ei l’alp Tschamut. Cun inschigns e rampins ha la glieud d’anoragiu (quella dado Sumsassi) survegniu l’alp dils vischins da Tschamut. Bi s’ei buca stau e schabegiau eis ei ils anno 1866 e la vischnaunca da Tujetsch ei la possessura.
Cunquei che la biestga armentiva vegn dil meins, lai la vischnaunca vi a tscheins las suandontas alps:
Pardatsch e Cuolm Cavorgia (primarmein cumpensaziun: Corporaziun Nalps) Pardatsch da stiarls, Tgom, Nual e Muot, Val Strem cun pastiras da casa (Valtgeva e Camischolas, per part)
Ils pursanavels da Tujetsch cargan lur muvels:
– las vaccas si Cuolm Val (135 tgaus: 119 indigens + 16 biestga jastra)
– las genetschas si l’alp Tschamut ed enta Maighels,
total 201 tgau che serepartan:
biestga indigena 93 genetschas + 6 vaccas = 99 tgaus biestga jastra = 102 tgaus
– las mugias ed ils vadials en Val Val e si Tiarms,
total 181 tgaus che serepartan:
75 vadials + 94 mugias = 169 tgaus
biestga jastra 12 mugias
total 181 tgau
Tonca Tujetsch ha oz la suandonta biestga gronda e biestga manedla:
vaccas cargadas 125 tgaus + 10 vaccas da casa +
18 vaccas mummas 153 tocs
genetschas 93 tocs
mugias 94 tocs
vadials 75 tocs
nuorsas 1497 tocs
cauras 247 tocs
cavals per diever da sport (sin la pastira da casa) 11 tocs
asens per plascher els curtgins 5 tocs

La populaziun vegn a variar
Igl ei da supponer; la NEAT rabetscha ina viulta.
Ils proxims onns vegn la populaziun en Tujetsch a fluctuar. Ad interim quentan ins cun in carschament da pressapauc tschien luvrers. Quella midada savess cuzzar tocca igl onn 2000. Silsuenter pereneunter vegn ei a dar in augment entochen sistschien. Las viafiers federalas han e fatg lur quen. Ellas quentau d’occupar approximativamein in diember da 5550 luvraders (agen persunal ed inschigniers e la glieud differenta dallas interpresas) vid il tunnel.
Las empremas enzennas dil carschament sedattan gia oz en Tujetsch. Beinenqual survigilader e specialists da construcziun va alla tscherca d’ina habitaziun. Ils tscheins da locaziun ein aults ed ils amogna tuttavia endretg. Ils locaturs quentan; in tscheins sur onn ei pli d’engrau.
Da l’autra vart.
Mintga habitaziun schada vi als luvrers va naven al turissem. Ed il turissem ei la megliera resursa ella val, priu ch’ins risguardi egl entir. Igl inschign da tener la pensentincla denter ils amogna dils luvraders dil mument ed ils hosps insumma (Tujetsch ha ina gronda partida da buns jasters) – gliez ei per cass ina caussa pulitamein hanada.
E tut tgi che ha uss ed en quell’ura da far cun il turissem sto esser da liunga vesida; el ha semplamein da prevegnir e surtut impedir. En emprema lingia tucca ei da seduvrar cun la lescha dil turissem ch’ei sin rucca.
San ins. Tgi che vegn memia tard, strufegia la veta. La sentenzia ei dada giu ella Russia.
Priu che jeu mez seigi in dubitauner ed hagi scrupels. Scrupels, dil tunnel insumma, damai che jeu sun buca perschuadius ch’ins sappi numdadiu cumandar als transsportaders da rauba – da tgei mied els hagien da far diever. digl auto da vitgira ni dil tren.
Tut igl auter vegn aunc vidlunder, sco per semeglia la rueida, las buffadas ord ils tgamins, ton giu Las Rueras sco el Plaun Schlaus. Podà ch’ils tuffians orasi dil best dil cuolm ein lu tuttina buc aschi senza malart. Sch’ina nibla grischa cuass, per temps silmeins, odem la bucca dil vau – ed influenzass auncallura la temperatura.
Sco detg vivon.
Jeu scomiel bugen in plaid u l’auter cun mia glieud ella val. Meinsvart era per encurir mia atgna posiziun. Mo gliez – ton sco negin ha in dubi dil futur ella Val Tujetsch. Quei tut vegni ad ir sco aua giu per canal; ils onns grass vegnien pér. Sco ins hagi da sias uras dumignau senz’auter l’explotaziun dalla forza d’aua, aschia vegnien ins era a frida cun la construcziun dil tunnel e tut ses effects eventuals. Ed jeu sun staus tut stuius.

Il tenercasa communal
En il rapport da quen e gestiun digl onn 1995 dattan las autoritads communalas da Tujetsch plaid e fatg; ellas fan da saver cun ina informaziun clara e detagliada. La presentaziun ei cumpilada schi intuitivamein cun tetels e suttetels, cun cefras grassas che fan resortir – epi cun graficas capeivlas che sluccan grondamein las plunas colonnas da trer ensemen. Ed ins ei setenius vid in lungatg sempel ch’entardescha auncallura quei colorit nundetg bi dil liug. Tgei fuss l’orientaziun senza il suer dalla val?
Dapi ils davos decennis ha la vischnaunca da Tujetsch in svilup horrent. Il mument ch’ins tila en consideraziun il tenercasa communal digl onn 1995 che ha tuttina ina sviulta da francs 21’745’674.30 francs. Cun ina bilanza d’avanzament da francs 196’674.90. E cheu s’ei puspei da metter vitier ch’ins hagi saviu far tschéccas deducziuns sin naparts dils investiments. – Igl ei denton era evident ch’in menaschi communal da tala grondezia damonda e garegia cuntinuadamein reparaturas e renovaziuns. Ussen tucca ei da rugalar las casas da scola da Rueras e da Sedrun. Il preventiv plaida da francs 700’000. – e quei per cass mo cun tener en egl las caussas ch’ein absolutamein a dies. Aschia che la halla plurivalenta che vess da sefar sin Dulezi a Sedrun resca da vegnir refiersa, silmeins ad interim.
Apropos – la halla plurivalenta!
In baghetg semegliont che cuosta passa diesch milliuns francs ha da satisfar en divers graus. Oravontut a dallas uisas sport; milsanavon sco liug central da sentupada (concert, recreaziun, ils pli divers divertiments e matei sco liug da consumaziun).
Tratg’jeu!
En vesta dallas entradas vegn la vischnaunca da Tujetsch buca a trer memia alla liunga l’erecziun dalla halla plurivalenta. Ils tscheins dallas auas persuls vegnan a crescher considerablamein (naven da francs 54.– sin francs 80.– per kilowat). E priu il cass che la NEAT vegni (quei ch’ei probabel, schebi ch’ins dueigi buca vender il fol digl uors – avon che ver sittau el) san ins ulteriuramein aschunscher las taglias da pressapauc tschien luvrers ad onn; tonca il tscheins d’aua persuls (vul dir il supplement) importa la biala summa da francs 434’109.80. Ensemblamein cun las contribuziuns dils luvrers e schiglioc dat ei scochemai ina cefra rodunda d’in miez milliun. E cun in incasso taluisa selai interprender enzatgei da num.
Priu che jeu mez hagi buca survesiu ina caussa ni l’autra sin ils plans dalla halla plurivalenta. Mo jeu vai anflau buca enzanua in liug che indicass in plaz u schizun in’ala per la sparta u il rom da cultura. Muncass quei camp dil taliter, sto el en miniga cass vegnir risguardaus e silsuc integraus. Jeu manegel in spazi üpli grond e pli vast per tut las exposiziuns (gallarias da maletgs, products artisanals, pergameinas e scartiras, paramenta ed ornaments da baselgia, cudischs da chorals e cudischs insumma).
Dil reminent.
E quei ei da star mal.
Ed ins astga dir mo da bass.
Tujetsch ha buca ina biblioteca.
Ch’ins creigi, ni ch’ins creigi buc. Ed jeu sai buca metter la detta en la plaga, leu nua ch’ei ha muncau, ni nua ch’ei duess muncar. En mintga cass eis ei vegniu tralaschau dabia.
Ch’ins po patratgi. Tgi che legia buca – ha calau da semiar. E tgi che siemia buc, lez sto alla liunga a frusta.
Aunc ina!
La vischnaunca da Tujetsch ha ina entira massada auturs dalla historia culturala. Leutier vegn aunc ina ulteriura part, numnadamein la historia secundara dalla val. Publicists differents han scret bialas broschuras dalla Val Tujetsch.
Pervia dil respect tucca ei tuttina da tener ensemen mintga scartira che tracta nies liug. Jeu crei strusch ch’ei detti ina persuna en Tujetsch che hagi buca bugen sia patria restrenschida. E lu astga ei semegliontamein buca dar enzatgi che preziescha buca ina scartira che metta ora ils fatgs dalla Val Tuietsch.
Priu ch’ei mass da mal en mender ed ins vegness numdadiu buca da cavigliar suttetg la cultura en la halla plurivalenta. Fuss pusseivel. Tuttavia per tgi che vegn a far valer ch’ei seigi meglier da prender la cultura ord miez il smugl e la canera da mintgadi e transferir ella per semeglia dadens il Dutg Grond, enta Rueras. Forsa era per tschercar ina ulivaziun denter dadens e dadora il Dutg. La finala fuss quei lu gnanc schi mal. La plipart dils cronists ein dil reminent d’anen. Ed ins patratga en quei mument dils paders e dils laics.
Ed uss il mument ch’ins mida la casa da scola, eventualmein, podà ch’ei dess auncallura ina pusseivladad. Ed igl ei meglier da patertgar ad uras, avon che l’aua seigi per bucca en. Quei s’ei era da retener!
Ei fuss malhofli da surveser che las autoritads da vischnaunca hagien survesiu da promover la cultura entochen oz. Sch’ins patratga digl onn 1995 ch’ins ha tuttina dau 13’975.– francs allas uniuns localas. Denton – quei ei memia pauc. Per saver interprender dapli, tucca ei en mintga cass da stipular ina summa annuala. Ed ei pudess vertir da stipular ina summa annuala da pressapauc 2.85% dallas entradas ch’empurtassen 30’000 francs. Ton ch’ei tunschess da sustener las uniuns localas ed ina biblioteca, sco era meinsvart ina u l’autra ediziun. Il mument che jeu plaidel da «ediziun» patratgel jeu da pader Baseli Berther. Tut sias scartiras ein spatitschadas; ellas ein daditg exauridas. Ed ins pagass per las inas u las autras pulitas summas. Mo negin che venda, cun raschun.
Ina reediziun da tut las broschuras da pader Baseli Berther ei absolutamein necessaria. Milsanavon fuss ei cunvegnent da rimnar insumma las ulteriuras publicaziuns da valeta culturala che tractan la cuminonza da Tujetsch.
La historia dalla cultura da Tujetsch ha valeta.
Ina ediziun eligida e tscharschada fuss in dils pli bials regals che la vischnaunca savess far amogna.

La Tuatschina
Ils 22 da december 1972 scriva Beat Ritter, il directur dalla Uniun da cura e traffic Sedrun/Tujetsch «che uss sin Nadal vegni La Tuatschina, in pign regal, en dad esch».
E dapi lu vegn La Tuatschina mintga quendisch dis, gleiti ventgatschun onns. – Igl ei stau in grond regal – dil qual nus tuts fagessen vess da desister. La Tuatschina s’auda cun nus, sco mo La Tuatschina sa sudir cun nus, essend ch’ella ei ina part da nusezzi. Ch’ins mo miri empau entuorn; ton sco negin ha in fegl semegliont. In fatg che nus constatein cun plascher.
Naturalmein che La Tuatschina ei oravontut il currier ufficial dalla vischnaunca da Tujetsch. Cun tut ses avis e cun las publicaziuns da nossa cuminonza politica. Tut tgi che vul esser informaus e restar sil current, lez ha semplamein da prender atras La Tuatschina. Ina tala lectura pon ins aunc vertir sils onns, era il mument che ton entscheiva a sespiarder.
In um ha detg tschei di: «Mu gliez – ins legia mu aun La Tuatschina». E lezza legian ins tgunsch, essend che las communicaziuns ein claras e messas ora bein.
Ed jeu menziuneschel cun laud las notificaziuns dalla suprastonza communala dil nuder Edgar Hitz e buca meins ils protocols dil cussegl da vischnaunca digl actuar Tumaisch Valier. Ton in sco l’auter precisescha ils detagls en in lungatg capeivel e clar. Ed in bien protocol ei in schenghetg.
Ultra dalla part politica informescha la pleiv; las indicaziuns dil survetsch divin ein in prima agid. Epi – in plaid u l’auter digl augsegner ei tuttavia beinvegnius. Aschia entgins plaids meditativs en nos dis da furtina!
Aschilunsch la politica e la baselgia. Nuotatonmeins sannunzian las uniuns cun lur occurrenzas; ins ha da far e far da buca schar ora ina. Ed jeu sai s’imaginar che ulteriuras notizias ed era inserats ein nuota els peis.
Jeu less far diever d’in maletg da nos dis. Denter il massiv dil Gottard (la politica) ed il massiv dall‘Aara (la ecclesia) stat il massiv intermediar (il dentermassiv) che vul dir il terren manechel e quel essan nus, ti ed jeu, quella glieud cumina dalla val.
La Tuatschina ei ina tribuna; mintgin e mintgina sa dar sia rolla. Memia paucs fan diever da quella caschun; jeu patratgel buca il davos dalla giuventetgna. Ils giuvens e las giuvnas han ina vusch. Pertgei buca dar giu ella? La Tuatschina ei buca in forum litterar, ton ch’era quels che ston aunc emprender dad ir – san separticipar. Sco per exempel ils scolars dallas davosas classas u ils ezs che van empau vinavon a scola, alla scola media u ils universitars. Quei ei tuttina ina prima caschun da dir siu meini. E semegliontamein ils emprendists ed ils purs giuvens, els en lur situaziun ualti hanada.
Ed jeu manegel metter ora ils problems da nos dis, sco per semeglia la lavur da mintgadi e sia entira problematica. Quellas notizias dil dumpergi ein schi tondanavon impurtontas. Nos vegnentsuenter vulan endriescher, co uns essan vivi. Quei ei la historia da damaun. E per cass chenzatgi scriva pli bugen dad ier e da stiarsas, pertgei buc? La historia da Tujetsch ei aunc ditg buca scretta cun la ediziun fatga ils anno 1987. Era sche nus cattein dabia lien, sche ei ina entira massada buca lien.
Perquei ed ual perquei tucca ei da prender il greffel e nudar.
Mintga nudada ei da gronda purtada. La stgisa ch’ins sappi buca scriver vala nuot. Mintgin sa metter giu in scret.
E cumpilar entgins patratgs e metter els sin ina buccada pupi ei ina aventura – e promova la schientscha da sesez. Ozildi che tons e tons mettan sesezs en damonda.
Jeu sun aunc adina in pur ed in pastur. E perquei che jeu sun aunc adina in pur ed in pastur – vess jeu da cor bugen, sch’ins descrivess detagliadamein, co nus auters vein fatg fein e risdiv, mediu ils ers e cavau ils truffels.
Mo per dir, far fein per exempel: Canvaus, migliacs (muns e paners magari), runas e bratschs (en blahs e cadregas) e cargau sin il carr, menau en clavau u purtau si dies e la finala mess vi il fein sil ladretsch. Co fuss quei da cumparegliar cun il di dad oz che nus vein ton sco in sulet um sil frust (enstagl d’in rosch) cun il tractur, cun la maschina d’enzerdar, cun la rischliera ch’ei ina maschina da cumbinar, cun il cargotrac e la scargada automatica ed il suflafein.
E sco cun il far fein, savessen ins metter ora tut las autras lavurs duront las stagiuns. Ed ei dess daveras in entir tschuat. Ual schi interessantas fussen las lavurs en casa ed ora dallas mattatschas, dallas mattauns e dunnauns (jeu drovel vess per mintga fintschala il plaid dunna). Sche jeu patratgel da nossas femnas, co ellas ein idas bunamein in entir meins en brauncas, idas si cun in enziard suenter l’auter, allura vegnan ils egls muoschs. San nossas mamsellas insumma aunc, tgei che quei vul dir zerclar e trer ora ils spassadurs, las senavs e la trebla? Jeu mon bugen en err … mo jeu tem, jeu tem che jeu hagi raschun.
E cura che nus vein lu en in triep onns las lavurs descrettas exactamein, turnein nus a dar ora in cudisch che cuntegn tut il suadetsch da nos mauns. Con rehs nus vegnin lu ad esser – e con satisfatgs, essend che nus vein dau perdetga, enstagl dad esser stai lassis.
Igl ei buca da surveser; ei fuss malfhofli. Ina entira massada da screts ein vegni mess giu entochen il di dad oz en La Tuatschina. Cun il duiu respect seregordel jeu a tut quels che han contribuiu ina lavur u l’autra.
Entgins less jeu clamar pil num. Igl ei quei Tarcisi Hendry e sur Placi Huonder. Els dus ein ton sco tutpresents, il Tarcisi Hendry cun ses protocols d’avon onns e cun las indicaziuns dalla historia e dalla cultura (caltgeras) e sur Placi Huonder cun «Crappa grossa, punts e piogns». Cun empau rugalar e sistematisar dess la rimnada da sur Placi Huonder ina stupenta ediziun.
E quei ei accurat quei che jeu manegel. Rimnar e francar tut il pusseivel per nos vegnentsuenter. Tgi che ha en quei grau fatg nuot (e vess giu ils duns da far) stat in di cun ils mauns vits ed enten tagliar pustretsch ha el in malus.