Il maletg da s. Gieri

Il maletg da s.Gieri sil clutger dalla baselgia parochiala da s.Vigeli a Sedrun
da Tarcisi Hendry, Sedrun
pdfMaletg da s.Gieri

Dapresent (1994) sefa la restauraziun dil maletg da s.Gieri vid il clutger-baslegia a s.Vigeli, Sedrun. Ils davos onns ei la qualitad dil bi maletg svanius tut alla anetga. Ina restauraziun fuva daventada pli che urgenta. La davosa sanaziun dil maletg ei sefatga igl onn 1959, quei indichescha la data nudada el maletg. Gia zatgei onns avon duei haver giu liug ina restauraziun dil maletg. Igl onn exact ei  buca enconuschents.

La restauraziun vegn execuida entras il restauratur Jörg Joos dad Andeer e ses conluvrers. La restauraziun dil precius maletg cuoza circa treis meins. Ils cuosts muntan tenor calculaziun 25 000.- francs. La mesadad da quei importo surpren la vischnaunca politica.

S.Gieri Marter e gidonter el basegns, 23 d’avrel
Strusch in auter sogn ei aschi legendars sco quei marter dalla Capedonia. Siu maletg, el a cavagl mazzond in drag, s’auda tier las pli enconuschentas presentaziuns da sogns tiel cristianissem. Dapi la sinoda digl onn 1222 ei Gieri patrun dalla Engheltiara. ellas tiaras germanas s’auda el denter ils quitordisch gidonters da basegns. Il marcau da Genua ed igl uestgiu da Limburg venereschan el sco protectur. La tiara Gheorghia ha retschiert siu num entras s.Gieri. Las Dardanellas senumnavan pli da vegl „Stretga da mar da s.Gieri“. Ella Engheltiara ein buca meins che 160 baselgias dedicadas a s.Gieri. Richard Löwenherz ha numnau s.Gieri sco siu protectur persunal.

Davart sia veta e siu agir dat ei neginas datas autenticas. Pli derasadas ein sias numerusas legendas. Sia persuna vegn era capida sco figura mitologica. La pli enconuschenta legenda ei d’anflar el tom davart il temps miez cul num „Die goldene Legende“.

Gieri deriva d’ina famiglia cristiana e fetg beinstonta dalla Capedonia. El daventa schuldau e pli tard tribun ella armada sut imperatur Diokletian. Quei schegie che quel persequitava ils cristians. Da gliez temps vegneva la tiara tiranisada d’in drag. Mintga di stuevan vegnir unfridas duas nuorsas per quietar el. Zacu mauncan las nuorsas ed el pretenda unfrendas da carstgauns. Entras la sort croda l’emprema unfrenda sin la feglia dil retg. El vestgiu da nozzas seprepara ella per l’unfrenda. Cheu attacca Gieri il drag cun sia lontscha, blessegia el e meina el avon il pievel. Cheu empermetta el da mazzar il monster sche tuts selaschien battegiar. Silsuenter che pievel e retg ein stai da plaid e cuntents , mazza Gieri il drag. 15 000 persunas laian battegiar.

Entras persequitaders dil cristianissem vegn Gieri arrestaus igl onn 305. El vegn tgerlentaus cun ligiar vid ina roda e fierer en caltschina buglienta. Quella tortura supporta el senza blessuras. Impressiunada entras questa miracla, selai l’imperatura converter e battegiar. Ella ei denton vegnida scavazzada avon las portas dil marcau ensemen cun s.Gieri. Quei tut duei esser succediu el marcau Diospolis en Palestina.

La schuldada dallas cruschadas han fatg enconuschents Gieri ella entira Europa. El temps miez eis el vegnius veneraus ferventamein, denton buca sco marter, na plitost sco simbol dalla curtesia cavallaresca. Dils tredisch uordens da cavaliers che portan siu num ei igl uorden da s.Gieri ella Baviera il pli enconuschent. Ils cavaliers veneravan gia adina s.Gieri sco protectur, aschia era las suandontas gruppaziuns da mistergners: miniers, fravis da buis, artists, purs, fravis, sellers e vischlers. Ils battasendas rogan el per sustegn sco era ils perschuniers. Biars picturs artists han tschentau en lur ovras respectabels monuments en honur da s.Gieri.

Il clutger baselgia

Historia
Igl origin dalla baselgia da s.Vigeli ei forsa d’anflar en ina fundaziun d’ina caplutta entras ils nobels dalla schlatteina Pultengia, ils administraturs dils beins dalla claustra sesents a Dieni en lur casti. Igl anniversari plaida sut igl onn 1205, ils 26 da zercladur: Anno domini M0 CC0 V0 [=1205]. Nota quod dedicacio huius ecclesie Tifesch celebratur semper in dominica proxima post festum sancti Vigilii episcopi et martyris.
Quella baselgia schischeva in ton pli el vest enviers il Drun ed ins saveva ira naven dil chor en la tuor. Perdetga da quella baselgia dat aunc oz igl imposant clutger. Il stil ei romanics; fuorma quadra e cun finistras dad artg rodund. L’altezia tocca sum la crusch mesira 41.95 meters.

Igl onn 1617 ei il tetg vegnius alzaus e tratgs el pli en péz (gotic) e cuvretgs cun slondas. Quella lavur ei d’engraziar als ugaus baselgia Gion Clau e giuncher Gion de Medell.

Ils onns dallas grondas restauraziuns dalla baselgia ei era il clutger vegnius restauraus. La davosa restauraziun dil clutger ei vegnida execuida igl onn 1983.

Il maletg da s.Gieri

MaletgdasGieriOvras plaidan
Maler Diogg von Tavetsch schmückt ihn mit dem Bilde des hl.Georg (Theobald, Das Bündner Oberland S.112)…..Daran die Reste eines Christophorusbildes…….
(Zur Statistik schweizerischer Kunstdenkmäler VIII Graubünden von J.R.Rahn siehe: Anzeiger für schweizerische Altertumskunde Zürich. XV. 1882 S.358)

Am Kirchturm der Pfarrkirche gilt ein grässlicher St.Georg als Jugendarbeit des Malers Diogg, geboren 1764, welcher mit seinen Eltern in frühesten Jahren aus Urseren nach Tschamut übersiedelte. Das kolossale Bild ist wie ein Tableau eingerahmt, soll übrigens übermallt sein.
(von S.Vögelin) (Anzeiger schw. Altertumskunde Zürich 1886 Nr.4 S. 338)

Il maletg de s.Gieri sil clutger ei fatgs dal pictur Felici Diogg (+1834), la mumma dil qual. Maria Catrina Deflorin, ei stada de Tschamut. Era in maletg de s.Cristoffel duei haver ornau pli baul il clutger.
Pader Baseli Berther Baselgias, capluttas da Tujetsch 1924

An der Nordseite ist ein berittener St.Georg aufgemalt; 18. Jahrhundert. Vor dem soll an dieser Stelle ein Christophorus zu sehen gewesen sein. Bemerkung: Die Tradition, dass das Bild von F.M.Diogg stamme (schweizer Künstler Lexikon I S.371), dessen Mutter eine Deflorin aus Tavetsch war, ist unbelegt und aus stilistischen Gründen wenig glaubhaft.
Pöschel Erwin Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden Band 5

Der schlanke, romanische Kirchturm mit seinem neueren, spitzen. mit Walliser Schieferplatten belegten Dach weist auf der Frontseite ein schönes, grosses St.Georgbild auf, welches vom Maler Felice Diogg herrührt. Dieser stammte aus einem alten Bürgergeschlecht der italienischen Val Formazza. Sein Vater hatte eine Catarina Deflorin von Tschamut zur Frau, zog mit seiner Habe, als ihm 1766 sein Haus in Andermatt abbrannte, nach Tschamut hinüber auf ein Bauergut seiner Frau. Gegen 1785 malte Felice den S.Gieri am Turm zu Sedrun. Diogg ist bekannt als guter Porträtist, er malte unter anderem Kaspar Hirzel und Johannes von Müller. Er starb 1834 in Rapperswill. Sein Werk an der Sedruner Kirche, nun über 130 Jahres dem Wetter ausgesetzt, ist noch dsutlich erkennbar, sollte aber fachmännisch restauriert werden, ansonst es verblasst.
aus Das Tavetsch von Walram Derichsweiler

Unter den Künstlern und zwar in der Malereikunst, finde ich nur den Herrn Diogg, der mütterlicher Seits ein Tschamuter war und noch jetzt in der Schweiz lebt.
Pater Placidus a Spescha Beschreibung des Tavetschertales 1805

Ei vegn raquintau che avon varga tschien onns eri ei in zun renomau pictur a Tschamut. Quel duei ver malegiau il maletg da s.Gieri che stat sil clutger baselgia da Sedrun. In maletg pli che tschien onns vegls ed adina staus exponius a tuttas auras schetgas e bletschas e tonaton ei quei maletg aunc ussa ualti bials e veseivels.
La Val Selva Tujetsch 1900 da Giusep Steiner

Sche Ti eis staus a Sedrun, has Ti franc observau igl interessant maletg silla fatscha septentrionala della maiestusa tuor-baselgia. El representa in gigantic s.Gieri, il qual smeina giud siu cavagl la lontscha encunter in stermentus drag. Quei maletg che stat cheu exponius a tuttas auras dapi ca. 140 onns, ha per auctur Felici Maria Diogg, il qual ei carschius si a Tschamut, igl emprem uclaun sper las rivas dil Rein, ed ei staus in grond artist cun renum europeic.
Felici Diogg, il pictur da Tschamut da Gion Benedetg Venzin Calender Romontsch 1922

Das religiöse Bild hat Diogg nie beschäftigt. Zwar wird ihm ein grosses Wandbild am Turme der Kirche von Tavetsch zugeschrieben, ein St.Georg zu Pferd. Aber Belege dafür fehlen, und Erwin Pöschel hält die Zuschreibung aus stilistischen Gründen für wenig glaubhaft.
Der Rapperswiler Porträtmaler Feix Maria Diogg von Paul Oberholzer St.Galler Volksblatt, 8.2.1984

Aschilunsch plaidan differentas ovras sur dil maletg vid il clutger da s.Vigeli. Resumu selai dir il suandont: Avon il maletg da s.Gieri ornava carteivel in maletg da s.Cristoffel il clutger. La tradiziun plaida cun franchezia ch’il maletg derivi digl artist pictur, miez indigen Felici Diogg, naschius 1762 e morts 1834. Impurtontas ein segiramein las informaziuns da l’auter tschentaner, che plaidan clar e bein per ina lavur da Diogg.

Il artist Felix Maria Diogg (1762 – 1834)

Sia veta
Felici Maria Diogg ei naschius ils 17 da fenadur 1762 ad Andermatt ella Val d’Ursera. Ses geniturs fuvan Columban Diogg e Maria Catarina Deflorin. Il bab, ils Dioggs, fuvan oriunds dalla Italia, dalla Val Formazza. La mumma fuva nativa da Tujetsch, exactamein da Tschamut.

Gl’onn 1766 ei il vitg dad Andermatt daventaus ina unfrenda dallas flommas, aschia era la casa da Diogg. Els bandunan Ursera e secasan a Tschamut. Leu retscheivan els dals geniturs da sia dunna habitaziun, enzatgei prau e muvel. La famiglia crescha. Dus buobs fuvan vegni ensemen cun la famiglia neu dad Ursera, il Gion Giusep ed il Felici Maria. A Tschamut ein naschi: Onna Maria Regula 1767, Placi Fidel 1769, Maria Nesa 1770 e Maria Catarina 1772.

A Tschamut passenta Felici Diogg ils onns dad affonza e giuventetgna. El giuven Diogg seregheglia e semuossa l’aveina artistica dil pictur. Siu bab luvrava sper il puresser sco scrinari ella claustra da Muster. Avat Columban Soazzi fa enconuschientscha cul svegliau giuven Felici da Tschamut. Sin cussegl ed era cun sustegn digl avat vegn il giuven talent tarmess en ina scola d’art. Da 1780 entochen 1784 frequenta el la scola d’art a Besancon en Frontscha. Igl onn 1784 eis el puspei anavos a Tschamut. Cuort suenter serenda el per in temps ella Italia a Milaun. 1788 retuorna el ella patria ed ei staus pulitamein activs ella Surselva entochen Cuera. Da quei temps, pia 1788, ni forsa era gia 1784, datescha il maletg da s.Gieri silla tuor dalla parochiala.

Pli savens lavura el giu la Bassa. Entras enconuschientschas serenda el a Rapperswil e daventa igl onn 1792 burgheis da quei marcau. Il fenadur 1792 marida el la giuvna Maria Elisa Franziska Curti. Rapperswil daventa la nova patria per Felici Diogg. Liungs viadis meinan el lunsch entuorn ed el daventa in fetg enconuschent, versau e renconuschiu portretist da siu temps. Ils 19 da fenadur 1834 ei Felici Maria Diogg morts.

Fontaunas:
Die Heiligen da V. Schauber e H.M. Schindler 1985
Der Rapperswiler Porträtmaler Felix Maria Diogg da Paul Oberholzer 1984
Felici Diogg, il pictur da Tschamut da Gion Benedetg Venzin 1922
Baselgias e capluttas da Tujetsch da T.Hendry / E.Cathomas 1983

pdfMaletg da s.Gieri