Utilisaziun dallas auas tujetschinas
Las ovras tujetschinas

Ovra electrica Sedrun, 1918
En Tujetsch vegn l’emprema ovra electrica erigida mo per diever privat igl onn 1918. Ei setracta d’in motor cun la roda d’aua en la resgia dils Solivas sper igl ual da Gonda. Quella maschina provisorica furnescha glisch en emprema lingia pils hotels Cruna ed Alpsu, lu era per las casas dil mulin e dil coiffeur Maurus Berther. Cun quei indrez provisoric ein ils vischins tuatschins tuttavia buca cuntents. L’aua duei survir al generalesser. Ord quei motiv concluda la radunonza da vischnaunca il suandont:
«Sut datum dils 16 da zercladur 1918 ha la vischnaunca da Tujetsch en ina radunonza regulada dau la concessiun d’explotar la schinumnada aua da Salins ad ina societad acziunara dils vischinadis da Sedrun, Gonda, Camischolas, Zarcuns e Rueras per ereger ina installaziun electrica. Per normar las condiziuns da tala concessiun da vart dalla vischnaunca visavi la numnada societad, ha la vischnaunca eligiu sequents signurs:
gerau Vigeli Berther, Camischolas
Rest Antoni Gieriet
stalter Tumaisch Berther, Rueras
president Felici Monn
stalter Leci Giacumet
stalter Gion Antoni Peder
stalter Tumaisch Schmid
Il medem di ei numnada commissiun (cun excepziun dils dus davos numnai signurs) stada radunada a Sedrun e ha stabiliu il sequent:
1. Sco taxa de concessiun dat la societad 10 glischs (amplas) gratis per diever della vischnaunca. L’installaziun de quellas amplas ei caussa della vischnaunca.
2. Propona la commissiun alla vischnaunca d’era prender aczias vid tal capital egl importo de frs. 3000. –
3. Pil cass ch’in ne l’auter vischinadi pli allontanau eregiess sin agen quen in conduct electric, ussa ne pli tard, s’oblighescha la societad de dar giu a quel forza electrica per il madem prezi ch’ella gauda sezza quella e supponiu che quella seigi sufhcientamein avon maun.
4. Per il cass ch’ei vegniess cul temps eregiu en vischnaunca da part de societads jastras ina pli gronda installaziun electrica, la quala fagiess nunpusseivla l’existenza de nossa fundada installaziun, s’oblighescha la vischnaunca de condizonar ella concessiun dell’aua per allegada pli gronda installaziun, che quella prendi giu nossa installaziun. – Vegn ei pagau per nossa installaziun pli bia che quei ch’ella ha custau, sche vegn il surpli partius denter societad e vischnaunca.
Sedrun, ils 16 de zercladur 1918
Monn Gion
Felici Berther Wigieli»

Ils dus vischinadis Dieni e Surrein targlinan buca ditg da separticipar dall’ovra electrica per saver retrer forza da quella.
Ils 13 d’avrel 1919 suttascrivan quater cumissiunai dil vischinadi da Surrein in contract cun la societad acziunara «Installaziun electrica Sedrun». Per l’erecziun dil conduct pagan els la summa da 1200. – francs e quei a fonds perdu. Plinavon s’obligheschan els da prestar alla societad ina garanzia annuala, minimala da 300. – francs e da surprender eventualas indemnisaziuns dil funs da vart dretga dil Rein per schar tschentar las lattas necessarias.
Il vischinadi da Dieni lai suttascriver lur delegai in contract semegliont ils 15 d’avrel 1919. Els han da pagar 700. – francs pil conduct electric e quei era a fonds perdu e da dar ina garanzia annuala da 100. – francs sco era il dretg da tschentar las lattas sils praus dils vischins da Dieni.
Bugnei fa diever da siu dretg igl onn 1935.
Il pli ditg hart ils vischins da Cavorgia stuiu spitgar sil benefeci electric e quei muort la gronda distanza ed ils cuosts considerabels. Quella situaziun ha caschunau bein enqual malaveglia. Damondas e petiziuns davart da Cavorgia han buca muncau. En connex cun la concessiun dallas auas all’NOK, respectivamein all’ovra electrica Reinanteriur, eisi stau necessari d’ereger in conduct electric naven da Surrein entochen tier la tschaffada dall’aua da Val Gierm. La vischnaunca ha dau quella lubientscha cun la cundiziun ch’ins detti la pusseivladad da furnir als vischins da Cavorgia forza electrica giud quella reit. Quei ei reussiu e dapi 1957 ei il davos vischinadi ligiaus cun noss’ovra electrica. Quella ei stada necessitada d’engrondir successivamein lur indrezs e conducts.
La concessiun d’aua dalla vischnaunca da Tujetsch all’installaziun electrica Sedrun era limitada sin 50 onns. Ils 2 da mars 1969 decida la radunonza da vischnaunca da surprender la fatschenta cun igl entir menaschi per la summa da 1.1 milliun francs e da conceder in’ulteriura indemnisaziun da 50 000. – francs (Goodwill). Quella partiziun communala senumna oz «Ovra electrica Tujetsch». Ils onns 1979/80 eregian ins l’ovra Val Giuv, aschia che la producziun ei carschida considerablamein, numnadamein sin biabein 7,5 milliuns kWh ad onn. Previu mo buca decidiu eisi d’aunc trer a nez l’aua dalla Val Mila. Cun in consum da forza da pressapauc 13 milliuns ei il basegns segir avon maun e l’energia ch’ins sto retrer sutsi ei pli cara. Motivs avunda per studegiar quei project.

Ovra electrica Tschamut, dapi 1925
A Tschamut existeva ei dapi 1925 in’ovra electrica che furneva forza per quei vischinadi e per part naven da 1928 era per Selva. Fundatur e proprietari da quella fatschenta ei Carli Cavegn staus. Pli tard ei quell’installaziun vegnida surdada a Attiger-Cavegn che fuva domiciliaus a Tschamut.
Suenter il barschament dil vitg da Selva (1949) ei il contract vegnius sligiaus e quei muort munconza da forza (capacitad) da quella installaziun. Cun sustegn dalla confederaziun, dil cantun e dil comite d’agid per Selva eisi reussiu d’ereger in conduct electric en quels dus vischinadis che ein vegni ligiai cun l’installaziun electrica Sedrun igl onn 1953. Il conduct el liber ha custau 84 000. – francs.
Dapli mira: Ovra electrica Tschamut

Societads d’ordeifer s’interesseschan per las auas tujetschinas
Buca mo la vischnaunca da Tujetsch semetta da lezzas uras (ils onns 1910) all’utilisaziun dallas forzas d’aua, era societads d’ordeifer nossa regiun vegnan attentas da quei reservat hidraulic.

A partenza digl onn 1914 vegn presentau il project d’inschigner A. Buss da Basilea. En vischnaunca ei previu l’erecziun d’in mir da fermada en Val Nalps.

Vischnaunca dils 13 d’avrel 1914
Ei vegniu mess avon alla ludeivla vischnaunca il plan dalla Firma Albert Buss e Comp. Basilea, aschilunsch sco quel cumpeglia nies intschess. Per megliera ponderaziun da quella caussa ei vegniu fixau la suandonta cumissiun, che duei oz serender a Mustér tier ina radunonza dallas coninteressadas vischnauncas; per tala cumissiun ein eligi: signur president Felici Monn, gerau Baseli Berther, scolast Hans Giachen Decurtins e Giachen Martin Berther.

Vischnaunca dils 26 d’avrel 1914
Ei da signur president vegniu dau entgin rapport concernent las tractandas sin la radunonza a Mustér pervia d’explotaziun d’auas; suenter ei vegniu fixau ina cumissiun che duei ponderar e discussiunar tala fatschenta per mauns dalla ludeivla vischnaunca. La cumissiun ei consistenta ord ils sequents signurs: la suprastonza, ils signurs geraus Vigeli Berther, Gion Antoni Berther, Thomas Berther, Gion Antoni Monn, Giachen Martin Berther e scolast Hans Giachen Decurtins.

Mira els pauc documents archivai

Gia ils onns 1918/19 ha ina gruppa d’inschigniers M.P. Enderlin, Cuera, fatg gronds studis e plans per utilisar las auas dil Rein anteriur e dil Rein da Medel. La realisaziun ei buca reussida.
Mira: Carta e Documents

Igl onn 1929 han las vischnauncas da Medel, Mustér e Sumvitg concediu allas viafiers federalas da tschaffar l’aua dil Rein da Medel en la Val Cadlimo e menar quella el lag da Ritom. Malgrad che quella tschaffada sesanfla buca sin territori da Tujetsch, (era negina deflussiun sin nies intschess) ha nossa vischnaunca survegniu entochen 1950 ina contribuziun voluntaria annuala da 900. – francs, quei vul dir 3% dalla part dallas treis vischnauncas cumpigliadas. Essend quella concessiun limitada entochen 1950, eis’ella vegnida renovada dallas treis vischnauncas numnadas. Tujetsch ha denton, en vesta dils novs projects avon maun, stuiu desister da quella contribuziun.
Mira: Documents

Igl onn 1943/44 presentan ins a nossa vischnaunca il project dalla Val d’Ursera. Tenor quel havess ins tschaffau tut las auas dretg e seniester da nossa val sin in’altezia denter 1639 e 1648 meters sur mar e menau quellas vi ella vallada dalla Reuss. Plinavon era ei previu da tschaffar las auas dil Rein, quellas da Nalps e Val Gierm sin ina cota da 1273 e 1280 meters sur mar, e d’ereger ina staziun per pumpar quell’aua vi la Val d’Ursera. – Quei project ei vegnius cumbattius da tuttas varts (buc’il pli pauc ella Val d’Ursera). Malgrad il cudez e las purschidas ha nossa vischnaunca per cletg desistiu da suttascriver tals contracts.
Mira: Document; Carta 1; Carta 2; Carta 3

El decuors dils onns 1943-1947 ha igl iniziant Killias, inschignier, sogn Gagl, presentau in cunterproject per l’explotaziun da quasi tut las auas dil Rein anteriur. La suprastonza da nossa vischnaunca ha era ponderau quei project cun gronda attenziun e demussau interess.

Ins era denton gia dapi plirs onns en contractivas cun la societad da forzas electricas dalla Svizra centrala (CKW) a Lucerna. Quella interpresa haveva primarmein el senn da menar en ina gallaria quasi tut las auas da nos flums ed uals principals vi el territori dalla Reuss. Quella varianta han ils Tuatschins renviau detschartamein. La finala ei la interpresa electrica dalla Svizra centrala sedeclarada promta d’utilisar ils uals da Nalps, Curnera, Val Gierm, Val Mila e Val Strem en nossa val cun tschaffar quels sin in’altezia da circa 1830 meters sur mar. La centrala era previda a Rueras sin ver 1350 meters sur mar. En ina emprema etappa vulevan ins tschaffar las auas da vart dretga dalla val. Ils mirs da fermada eran previ a Nalps e Curnera. Suenter l’utilisaziun dallas auas en nossa val era ei tuttina aunc resalvau el rapport tecnic il dretg da menar naven quellas, vi egl Uri ni el Tessin. En lezzas cundiziuns han ins buca vuliu entrar.

Protocol da vischnaunca dils 18 da matg 1947
Il signur president arva la radunonza ed orientescha davart la damonda da nossas auas entras ina societad acziunara, numnada ZKW a Lucerna. Silsuenter surdat el il plaid a signur gerua Hans Giachen Decurtins il qual ha giu surpriu la correspondenza en sura caussa, cun la numnada societad. El dat in clar sclariment tgei gl’ei curriu e passau en caussa gia ella entschatta entochen sil di dad oz, menziunond che quella damonda da nossas auas, seigi da grondissima impurtonza per nossa vischnaunca. La cumissiun stada eligida pli baul en qualla caussa, cun la suprastonza, seigien schon plirs onns en contractivas cun il directur da quella societad, per tschentar si in contract per la concessiun da tut nossas auas. Quei seigi finalmein reussiu, suenter bia remaduras ed oz seigi gia il tierz contract avon maun. ussa vegn quel legius avon dil signur president artechel per artechel e mintgamai discussionaus e schau far las giavischadas remarcas. Quellas ein vegnidas messas a scret, aschilunsch sco ellas eran fundadas e cun l’emprema caschun cun la direcziun vegn ei aunc empruau da secunvegnir enquels puncts. inida la prelecziun dil contract, engrazia signur president en emprema lingia a signur gerau Hans Decurtins per sia gronda lavur gia prestada, sco era als auters commembers dalla cumissiun e suprastonza.
Silsuenter arva signur president la discussiun en general ariguard la concessiun. Differents votums allegheschan, che la caussa seigi bein ponderada e racamondan da dar la concessiun. Entras tscharna unanima decida la radunonza da vischnaunca da dar la concessiun tenor contract, cun sespruar da metter tier las remarcas, ch’ein vegnidas fatgas tier la prelecziun da quel.

Davart dalla vischnaunca dat ins la finala quella concessiun e suttascriva ils contracts ils 7 d’october 1947. La regenza dil cantun Grischun accepta denton buca la concessiun dada alla CKW, aschia che quella survegn negina vigur legala. Ella motivescha sia decisiun sco suonda: «La concessiun corrispunda buca alla prescripziun digl artechel 5, litera b, dalla lescha cantunala dil dretg d’auas, essend ch’ella risguarda buca sufficientamein l’explotaziun economica e gesta dallas forzas d’aua en favur da tuttas vischnauncas dalla Surselva.»
Concessiun da dretgs d’aua denter la vischnaunca Tujetsch e l’Interpresa Svizra Centrala SA, Lucerna
Wasserrechtsverleihung zw. der Gemeinde Tujetsch und der Centralschweizerischen Kraftwerke AG, Luzern
Vereinbarung zu Art. 14 der Wasserrechtsverleihung

Protocol da vischnaunca dils 17 da matg 1953
Orientaziun e discussiun partenent midadas concessiun contract d’aua.
a) Dat signur president ina cuorta orientaziun sur dil curiu e passau en quella caussa denter la suprastonza da vischnaunca, la regenza e la ZKW Lucerna.
b) Prelegia signur president il contract presentaus dalla ZKW Lucerna. Il contract vegn prelegius artechel per artechel. Scadin artechel da muntada vegn tras signur president declaraus.
Finida la prelecziun vegn aviert la discussiun, dalla quala ils votants fan bien diever, ed ord la quala ins vegn fatgs attents sin pliras impurtontas caussas. Signur gerau Alfons Berther fa attents sin la concessiun d’aua che la vischnaunca ha giu dau alla societad electrica Sedrun, la quala cuoza tochen 1968. Dapli fa el la proposiziun che la ZKW duessi desister dils 350 000 KW ch’ella porscha per prezi reduciu alla vischnaunca, mo persuenter dar dapli tscheins a norma da quella forza alla vischnaunca.
Signur scolast Tumasch Venzin ventilescha, che la ZKW duessi producir alla vischnaunca forza sufficient per prezi reduciu, ni per prezi sco ella dat giu forza ordvart.
Quella proposiziun vegn sustenida da plirs votants.
Dapli ei signur scolast Venzin dil meini ch’il tscheins duessi vegnir pagaus alla vischnaunca ella valeta d’igl aur.
Signur Victor Berther fa attents sin il daner da spetga, sch’ei seresultass in retard cun il baghegiar cura che l’etappa A ei baghegiada duess la vischnaunca aunc adina haver il dretg vinavon dil daner da spetga.
Finida la discussiun vegn tschentau la proposiziun d’eleger tier la suprastonza communala aunc ina cumissiun da treis umens.
En quella cumissiun vegnan eligi ils signurs gerau Alfons Berther, scolast Teofil Schmid e schef da lingia Luis Hendry.
Quella cumissiun cun la suprastonza vegn incaricada d’intervegnir tier autras semegliontas concessiuns, sco Marmorera, Val-Zevreila, Caschinutta, sur tuttas pusseivlas damondas en fatgs da contracts e concessiuns d’aua.
Dapli ha la cumissiun il dretg da sevolver tier in um da confidonza e specialist en fatgs da concessiuns d’auas.

Protocol da vischnaunca dils 22 da november 1953
Concessiun d’auas: Signur president orientescha precisamein la ludeivla vischnaunca il progress che havein giu cun la ZKW dapi la davosa radunonza da vischnaunca dils 17 da matg o.c., e sclarescha lu clar e bein, che seigien era aunc semess en contractivas cun ina secunda concurrenta, numnadamein la NOK (Nordost Schweizerische Kraftwerke). Era cheu vegn dau in clar rapport dapi l’enconuschientscha da  da quella societad entochen il svilup dad oz. Siu rapport vegn confirmaus e cumpletaus da signur deputau Teofil Schmid, Alfons Berther e Luis Hendry. Signur Alfons Berther fa alla vischnaunca la proposiziun, schebein ella detti alla cumissiun la cumpetenza da contractar cun la NOK e schebein ella hagi lu era la cumpetenza da dar sura la finala quella caussa ad in um dil rom per schar controllar, sch’il contract en tuts graus seigi perfetgs. Entras tscharna vegnan quellas duas cumpetenzas concedidas.

Ovra electrica ORA
Nunspitgadamein dat ei ina midada. El mument ch’ins carteva ch’ils contracts cun la CKW seigien quasi perfetgs, s’interessescha era la societad dallas forzas electricas dalla Svizra orientala e dil nord (NOK) dallas auas dil Rein anteriur e da ses flums laterals. Quella societad presenta in plan che cumpeglia quasi igl entir territori dalla Surselva. Tujetsch vul buc ir vias separadas. Sin siu intschess eisi previu d’ereger gronds stabiliments ed indrezs, sco ils dus mirs da fermada da Nalps e Curnera, la centrala sutterrana a Sedrun, vias, gallarias ed aschia vinavon. A dretgas uras reussescha ei da sedistaccar dil contract cun la CKW. Communablamein e solidaricamein contraheschan las vischnauncas dalla Cadi cun ils representants dall’NOK. Quella lavur communabla ha giu success ed ha purtau buns fretgs. Il pievel tuatschin ha all’entschatta empau dubis ch’ei savessi dar retards per l’utilisaziun da sias auas. Ins elegia perquei ina cumissiun (Protocols dalla cumissiun) che ha l‘ incumbensa da contrahar cun la nova societad e cun las ulteriuras vischnauncas. (La cumissiun ha cumpigliau mintgamai ils commembers dalla supratsonza; Alfons Berther, Camischolas; Theophil Schmid-Valier, Sedrun; Luis Hendry e plitard, 1957, Baseli Huonder e Toni Hendry.) Grazia allas contractivas communablas sa il contract cun l’NOK vegnir fatgs ed acceptaus speditivamein da tut las vischnauncas dalla Cadi, e quei ils 13 da fevrer 1955. Quellas separticipeschan cun 8,5% dil capital d’aczias che munta a 80 milliuns francs. Il rest da quei pachet d’aczias vegn repartius cun 10% sil cantun Grischun e 81,5% sill’NOK. Quei contract da partenadi garantescha era allas vischnauncas il dretg da retrer in cert quantum energia gratuita, da preferenza e da participaziun, plinavon tscheins d’aua e taglias. Quella concessiun leventa en nossa regiun satisfacziun, legria e grondas speronzas. E pilver, las entradas ord las forzas da nossas auas lubeschan da realisar plans e projects daditg preparai. Il fundament d’existenza da nossa populaziun vegn slargaus. Ins astga ughegiar d’investar. Alla populaziun indigena sepresentan novas pusseivladads d’acquist e gudogn. Ins sa s’occupar pli intensivamein dils problems dil turissem e dall’infrastructura. Igl ei l’entschatta d’in svilup plascheivel, quei grazia a nossas rehas reservas d’aua.
Contract da fundaziun dalla ORA

Protocol da vischnaunca dils 2 da fevrer 1955
Beneventond ina sala (Hotel Cruna) emplenida entochen quasi il davos plaz, orientescha signur president cuort sur dil contract cun la NOK sur dall’explotaziun da nossas auas en general. Era il pareri da nies um da confidonza, signur directur Kuntschen, vegn prelegius, il qual dat a nus ina segira declaronza ch’il contract seigi ussa perfetgs ed astgi vegnir approbaus.
Essend il plan exponius, vegn quel declaraus etappa per etappa, co el hagi da vegnir baghegiaus ora. Havend finiu quei, vegn il contract prelegius e declaraus. Signur president fa quei exemplaricamein e cun fetg gronda premura. Prelegend artechel per artechel, vegn tal declaraus per romontsch, sco era la muntada che tal ha. Quei daventa aschi clar ed entelgeivel, ch’igl ei buca da haver dubi ch’in u l’auter dils presents seigi buca el clar sur da mintga caussa. Plirs commembers dalla cumissiun fan silsuenter diever dalla discussiun, amplificond in u l’auter artechel. Dils stimai burgheis fan mo paucs diever da tala. La caschun leutier ei forsa il temps ch’ei ualti s’avanzaus. Menziunond ch’ils plans stettien pendi ora en biro da vischnaunca gliendisdis, mardis e mesjamna proxima suentermiezdi, per aunc inaga investa ed orientaziun dad in e scadin e che la proxima radunonza da vischnaunca per l’approbaziun dil contract seigi ils 13 da fevrer d.q. e quei obligatoria.

Protocol dalla radunonza da vischnaunca dils 13 da fevrer 1955 per conceder las auas alla societad NOK.
Sut sura datum ei stau radunau vischnaunca obligatoria, politica e burgheisa en sala dalla Cruna.
Ils dumbravuschs annunzian 231 votants presents.
Signur president prelegia aunc inaga il contract fatgs cun la NOK, concernent l’explotaziun da nossas auas, tschentaus si ils 15/16 da schaner 1955.
Ils principals artechels plaidan il suandont:
La NOK acquista la concessiun d’auas en Surselva cugl intent da formar ina nova societad cun sedia ella Cadi sut il num Kraftwerke Vorderrhein KVR ni Ovra electrica Rein Anteriur SA, OER.

Artechel 2 menziunescha tgei edifecis ei vegn en vischnaunca, sco ina centrala, in lag artificial enta Nalps cun 40 milliuns m3 cuntegn, in lag artificial a Curnera cun 30 milliuns m3 cuntegn, sco ina tschaffada d’aua per la centrala da Tavanasa.
Artechel 3: La concessiun cuoza 80 onns e va en vigur aschi gleiti sco la centrala da Tavanasa ei en funcziun.
Artechel 4: Avon ch’entscheiver cun il baghegiar han ils plans da vegnir mess avon alla vischnaunca ed approbai dil Cussegl Pign.
Artechel 5: Dus onns suenter l’approbaziun dil contract entras il Cussegl Pign han ils plans en detagl per la centrala da Tavanasa da vegnir disponi ed en 5 onns esser baghegiai ora. Enteifer 3 onns suenter l’approbaziun han ils plans en detagl per la centrala da Sedrun cun il lag artificial da Nalps dad esser disponibels e suenter 7 onns esser en funcziun. Ils lags da cumulaziun da Curnera e S. Maria han dad esser fini en 15, respectiv 20 onns.
Artechel 6: L’Ovra electrica Rein Anteriur resalva igl emprem dretg d’explotar las autras auas en vischnaunca ch’ein buca cuntenidas el contract.
Artechel 7: Il terren che la OER drova per baghegiar ora, metta la vischnaunca en disposiziun e quei: terren nunproductiv senza bonificar e productiv per in prezi commensurau. Finidas las lavurs, ha terren productiv da vegnir humusaus. Per mintga plaz da deponer material etc. ha da vegnir sentelgiu avon en scret cun la vischnaunca u privats.
Artechel 8: Per l’erecziun da vias che l’OER baghegia ha da risguardar ils interess dalla vischnaunca.
Artechel 9: En la centrala a Tavanasa produceschan nossas auas  6800 PS, en centrala Sedrun cun lag Nalps 14 600 PS, cul lag Curnera 21 200 PS, total 42 600 PS brutto.
Artechel 10: Per la concessiun retscheiva la vischnaunca la summa pauschala da 213 000 frs. e vegn pagada 106 500 tier la concessiun dil Cussegl Pign e 106 500 sil pli tard en 3 onns.
Artechel 12: Per mintga PS retila la vischnaunca 4 frs. tscheins annual.
Artechel 13: L’OER s’oblighescha da dar giu per mintga 1000 PS 10 000 KWh energia gratuita, che fa tenor calcul 426 000 KWh gratis e 426 000 KWh per 2 e 5 cts. e 1 278 000 KWh per 3 e 6 cts.
Artechel 18: L’OER ha da surprender e deliberar tut ils dretgs existents vid las auas cuntenidas el contract. Ils cuosts leutier ha ella da purtar.
Artechel 19: Per tut las grevezias che san nescher ordlunder cun privar las auas or lura vaus ha l’OER da star neu.
Artechel 22: Aschilunsch sco igl ei en vischnaunca luvrers qualificai, han tals da vegnir risguardai igl emprem. Quei dretg han era fatschentas ed instituziuns da daners.

Quei ei igl essenzial ord il contract. Pli detagliau plaida il contract.
Finida la prelecziun dil contract, vegn aunc legiu avon ina entelgientscha fatga separata, che appartegn la pastoraziun ed uffeci da provediment dils luvrers. La NOK surpren tut ils cuosts per tala pastoraziun ed ha da metter ad in spiritual las necessarias localitads a disposiziun. Era ein ils firaus fixai che han da vegnir respectai, ultra dils indicai ella lescha cantunala.
Suenter vegn aviert la discussiun en caussa, dalla quala ei vegn fatg stedi diever. Ord quella san ins prender ch’ins seigi unanimamein cuntents cun il contract e la cumissiun, specialmein il signur president, merettien grond engraziament per tutta lavur prestada. Ins dueigi buca schar tschurventar dils daners ch’ins vesi a vegnend, mobein sespruar da star ton sco pusseivel sil pei veder en tuts graus. Sche pusseivel fuss ei da sespruar da saver sminuir las taxas da vischnaunca, aschia ch’era il singul senti levgiament. Signur mistral Vigeli Berther pareglia la hodierna radunonza da vischnaunca cun ina d’avon circa 30 onns, respectiv dils 23 da november 1924, dad era gronda impurtonza, igl approbar il plan e finanziaziun dalla Viafier Furca Alpsu, il qual custavi denton daners e quella dad oz vegni cun tals.
Essend il temps ualti s’avanzaus, passa ins tier la votaziun. Quei daventa igl emprem dalla vischnaunca politica e quei unanimamein pro e suenter la vischnaunca burgheisa era cun unanimamein pro.

Protocol da vischnaunca dils 6 da mars 1955
Dat signur president in clar e fetg detagliau sclariment sur dils cuosts che la cumissiun d’auas ha giu entochen dacheu pervia dalla concessiun. Era hagi la vischnaunca da purtar negins da quels cuosts, essend che la NOK paghi quei. Ord la discussiun vesan ins che la caussa seigi capida e la cumissiun hagi luvrau pli per ideal che per bonificaziun, sco certins s’imaginavan. Signur Giachen Martin Valier propona da bonificar la cumissiun per sia lavur e garegia che sia proposiziun vegni messa a protocol.

Protocol da vischnaunca dils 21 d’uost 1955
Signur president e bostger Baseli Huonder, ils quals ein stai sil plaz, dattan bien sclariment sur dalla nova via che vegn baghegiada entras la NOK a Pardatsch da Vaccas. Essend tala via per grond interess dalla vischnaunca sco via d’uaul, recamondan els da conceder tala, il qual daventa era unanimamein entras tscharna.

Protocol da vischnaunca dils 25 da settember 1955
Tenor protocol da vischnaunca dils 6 da mars 1955 duei la cumissiun d’auas vegnir bonificada per sias breigias. Els tschentan la proposiziun da bonificar sura cumissiun cun 1500 frs. Suenter entgina discussiun, la quala sustegn lur proposiziun, vegn concludiu da conceder tala indemnisaziun. Signur president admetta en num dall’entira cumissiun als stimai vischins lur cuntentientscha ed engraziament.

Protocol da vischnaunca dils 22 da schaner 1956
Forzas d’aua
Partenent l’eventuala  participaziun en aczias vid l’Ovra electrica Rein Anteriur OER, ina societad acziunara, che vegn a seconstituir il proxim temps, dat signur president, sefundond sin ils rapports da signur mistral dr. Emanuel Huonder, che quel ha dau en siu referat public dils 13 da schaner 1956 a Sedrun, Hotel Alspu, rapport e sclariment alla radunonza da vischnaunca. Ils cuosts digl entir project ein calculai sin 400 milliuns frs.
Previdentamein surpren la NOK SA Baden 4/5 da quella summa, pia 320 milliuns, 1/5 da quella summa, 80 milliuns frs. la OER. Da quels 80 milliuns frs. surpren puspei la NOK 80% = 64 milliuns frs., 8 milliuns il cantun Grischun e 10% = 8 milliuns san las 6 interessadas vischnauncas dalla Cadi surprender.
Quellas 6 coninteressadas vischnauncas, respectiv ils presidents da quellas ei sentelgi da reparter quels 8 milliuns procentualmein suenter in schema che duei risguardar las forzas cavagl d’energia, il diember da habitonts, la capacitad installada en KW, l’energia duvrada entochen ussa KW. Era la vischnaunca da Schlans, che ha buca da dar giu forza d’auas per quell’ovra electrica, proponan ils signurs presidents communals da schar separticipar cun aczias cun entochen 500 000 frs. sch’ella vul.
Tenor quei schema savess pia la vischnaunca da Tujetsch separticipar cun aczias vid l’OER cun circa 1 130 000 frs. Ils 19 da fevrer o.c. vegn ei da sedecider cun con la vischnaunca vegli separticipar cun aczias vid l’OER. Oz seigi la caussa mo en discussiun ed orientaziun.
20% digl importo che la vischnaunca surpren, pia en cass ch’ella surprendes 1 milliun frs. en aczias, fuss da pagar en 200 000 frs. beingleiti cu la societad OER ei seconstituida. La banca cantunala grischuna empristassi quels daners alla vischnaunca, eventualmein era ils auters ch’ellas duvrassien per pagar en las aczias ch’ellas surprendan, cun deponer sco segironza las aczias. Ils restonts 800 000 frs. en ratas da circa 200 000 frs. tenor sco las etappas da lavur sesvilupeschan e vegnan baghegiadas ora. L’amortisaziun dil capital d’aczias sevessi eventualmein daventar aschia, che la vischnaunca savessi schar tener en digl annual tscheins da ses circa 170 000 frs. 20 %, che fagessi in’amortisaziun annuala da circa 35 000 frs.
Suenter che signur president Placi Jacomet ha giu sclariu giu las caussas, metta el sura caussa en discussiun, dalla quala separticipeschan:
a) Signur Luis Hendry manegia ch’ei seigi forsa prudent da haver precauziun da vuler mulscher ora memia stedi quella vacca, che suponin ussa da saver mulscher cun l’explotaziun dallas auas. Il mulscher memia stedi seigi mai bien.
b) Signur Gion Crisost Caduff, co ei stetti cun la taglia per las eventualas aczias che la vischnaunca surpren dall’OER. Quella caussa duessi era vegnir sclarida si.
c) Dr. Toni Berther anfla che la NOK SA, Baden, seigi ina ferma societad acziunara, nua che principalmein ils cantuns dalla Svizra orientala seigien separticipai cun aczias. El manegia ch’ei fussi era cunvegnend sche nossa vischnaunca separticipassi vid quella interpresa. Quei era a raschun, che la banca cantunala grischuna, che dat eventualmein ils daners per pagar en quellas aczias, secuntenti per segironza per quels daners ch’ella dat cun deponer las aczias, aschia che la vischnaunca stuessi buca dar da ses effects, uauls ni pastiras sco segironza.
d) Era signur gerau Teofil Schmid anfla ch’ei fussi cunvegnend dalla vischnaunca da separticipar cun aczias vid l’OER.
e) Dalla medema idea ei era signur derschader districtual Alfons Berther.
f) Signur Clemens Berther ei plitost dall’idea dad esser precauts cun separticipar. El cantun Grischun hagien ins a sias uras buca fatg buna experientscha da quellas varts.
g) Signur Gaudenz Loretz anfla che nossa vischnaunca seigi vegnida squitrada bravamein gia tier il modus da repartiziun dallas cuotas da participaziun allas singulas vischnauncas. El fussi per separticipar cun aczias vid quella interpresa ton sco pussivel. Lu sappi la vischnaunca era tarmetter ses delegai sin las radunonzas dils acziunaris ed eventualmein el cussegl d’administraziun ed hagi era da dir in plaid el capetel.
h) Era signur Placi Deragisch ei partenent il separticipar cun aczias all’OER dalla medema idea sco signur Gaudenz Loretz.
i) Signur gerau Christian Berther, sco era signur forester Huonder ein da quella idea.

Finida la discussiun passan ins tier la votaziun. En prinzipi concluda la vischnaunca da prender part dalla participaziun dalla OER.

Protocol da vischnaunca dils 19 da fevrer 1956
Per orientaziun dils stimai vischins sur dil separticipar vid l’OER, vegn igl emprem prelegiu suandont:
a) Entelgientscha denter las 7 vischnauncas dalla Cadi e la NOK sur dil separticipar vid la OER.
b) Las novas statutas dalla corporaziun OER Cadi.
c) In sboz dil contract cun la banca cantunala, nua ch’ella offerescha 1 111 000 frs. dall’emprema cuota per 3 3/8 %. Pli bia sur dil amortisar etc. plaida el nuot, aschia che quei sboz cuntenta buca. Ils auters 500 000 frs. paghi la banca da Raiffeisen S.Gagl.
Prelegiu sura stampats, vegn aviert la discussiun en caussa. Dr. Toni Berther fa attents ch’egl artechel 6, lit d) dalla entelgientscha seigi il palid „soll“ da remplazzar cun „muss“. Quella midada vegn sustenida generalmein. Cun la resalva che quei vegni midau, vegn sura entelgientscha entras tscharna approbada.
Avon che tractar las statutas ed il contract cun la banca, vegn aviert la discussiun sur il separticipar cun aczias vid l’OER.
Dr. Toni Berther beneventa il separticipar e propona cun ina summa da 500 000 frs. Da quella proposiziun ein aunc gerau Benedetg Deflorin, Placi Cavegn, Francestg Berther, gerau Alfons Berther, sco era aunc auters signurs.
Signur gerau cassier Cristian Berther declara empau il modus d’amortisaziun e tenor siu pareri pudessi ei valer da separticipar cun 1 000 000 frs.
Signur Gaudenz Loretz sustegn sia proposiziun. Ord la ualti viva discussiun vegn aunc fatg differentas expectoraziuns, las qualas recamondan da prender risguard era dil singul, schigleiti e ton sco pusseivel. Ord quei motiv propona signur Clemens Berther da signar mo 200 000 frs. ed ils auters 300 000 frs. duvrar per sura numani motivs. Signur gerau Alfons Berther fa tier la proposiziun da signar 500 000 frs. aunc la proposta ch’ei vegni eligiu ina cumissiun da finanziaziun, la quala hagi da persequitar e proponer co e nua impunder il meglier ils daners che vegnan entras las auas. Dapli duei tala cumissiun haver en egl buns projects, ils quals han da vegnir menai atras inaga che la fadigia ei pli scarta en vischnaunca.
Finida la discussiun vegnan las statutas ed il contract cun la banca entras tscharna approbai, denton mo cun la resalva ch’ei detti entras las autras vischnauncas dalla Cadi neginas midadas. En gliez cass valien talas midadas era per nossa vischnaunca.
Ins passa tier la votaziun da separticipaziun.
Ton la vischnaunca burgheisa sco la vischnaunca politica decidan cun in grond pli da separticipar cun 500 000 rs. vid l’OER.

Protocol dils 15 d’avrel 1956
Orientaziun ed approbaziun via NOK, staziun Sedrun-Pardatsch.
Essend ils plans da sura via dallas 4 emprema etappas exponi en sala, sclarescha signur president tal clar e bein, naven dalla staziun entochen alla fin dalla 4. etappa. Specialmein fa el attents sin las midadas ch’ein vegnidas fatgas tenor igl emprem plan. La via amiez il vitg Camischolas che va si encunter la lingia, s’ofereschi NOK da baghegiar ora, sch’il prau per tala vegni expropriaus. Finida l’orientaziun vegn aviert la discussiun en caussa, la quala ei fetg viva. Ditg vegn ei seteniu si tier etappa 1, Staziun – Tgamaura. Signur Baseli Monn anfla aunc da ponderar inaga e far vegnir cun la via dador Camischolas enagiu ed atras il vitg. Plirs vischins da Camischolas sustegnan quei votum, bia ord raschun ch’il stradun cantunal savessi in di vegnir baghegiaus ora sut il vitg en ed aschia vegness mess sut memia bia prau per vias. Auters fan la proposta da star sco il plan ei. Ins passa tier la votaziun dall’emprema etappa e quei cun duas tscharnas.
Cun l’emprema tscharna concluda la vischnaunca da dar la concessiun da baghegiar l’emprema etappa tenor plan, mo stoppi la NOK era sezza expropriar il terren per la via laterala da Camischolas.
Entras la secunda tscharna vegn quella etappa era concedida, denton era cun la resalva ch’il stradun cantunal resti atras il vitg.
Pli pauca discussiun dattan las etappas 2 – 3 e 4. Signur Luis Curschellas fa attents sin il proteger la caplutta da sogn Antoni entras schluppentar duront il baghegiar la via che mondi grad suren. Era duei ins haver en egl bien uorden per las purteglias, las qualas savessien impunder grondas malemperneivladads. Gerau Ludiwig Beer exprima, ch’ins duessi far attents da haver risguard il tschapitschar memia fetg il prau temps da fretg. Entras tscharna vegnan era quellas treis etappas concedidas.

Protocol dils 13 da matg 1956
Per finanziar las aczias tier l’OER sto la vischnaunca arver in credit. La cassa da spargn Tujetsch-S.Gagl seporscha da creditar ils emprems 250 000 frs. per quei intent per 3 1/4% sut favoreivlas cundiziuns. Unanimamein vegn concludiu da contrahar cun sura cassa da Tujestch, sistem Raiffeisen.

Protocol da vischnaunca dils 27 da matg 1956
Signur president prelegia ina entelgientscha denter NOK e las vischnauncas separticipadas cun aczias vid l’OER.
Artechel 1: Ei maunca cun tgei capital mintga vischnaunca ei separticipada.
Artechel 2: Di che mintga acziunari hagi era da star neu procentualmein per ils cuosts tenor l’energia electrica ch’ella retila sco acziunaria.
Artechel 3: In onn avon metter en funcziun mintga menaschi stoppi la vischnaunca annunziar ad uras alla OER, schebein e cun tgei tensiun la lingia per lur diever hagi da vegnir construida. Quella energia che l’acziunaria ha il dretg, mo sa denton buca far diever, s’oblighescha la NOK da prender giu.
Artechel 5: Sco quei che la NOK declara da buca vender energia el territori da vischnaunca, declara era lezza da buca furnir forza els territoris da NOK, aschiditg sco la concessiun cuozi.

Pli detagliau sur quels e tschels artechels plaida l’entelgientscha dils 27 d’avrel 1956. Cun la resalva ch’il cantun, sco era las autras vischnauncas dalla Cadi approbeschien tal’entelgientscha, vegn ella, sco era las statutas ed il contract approbaus.

Protocol dils 15 da fenadur 1956
Essend ils plans per las etappas 1 entochen 6 dalla via NOK Sedrun-Nalps exponi en sala, vegnan tals declarai da signur president. Tenor scriver dalla direcziun NOK surprendien els era igl expropriar e baghegiar ora la via laterala da Camischolas si en la via nova, dil qual ils vischins da Camischolas ein cuntents, tenor brev da lur cauvitg signur Martin Schmid. Davart il buca ira cun il stradun cantunal sut il vitg Camischolas en, sco quei ch’igl ei stau vegniu pretendiu sin la radunonza da vischnaunca dils 13 d’avrel 1956, sa il cantun dar negina segironza.
Signur Luis Hendry, il qual ei staus sil plaz tier l’investa occulara dalla via e capescha aschia meglier la situaziun, dat surlunder ina clara orientaziun.
Dalla discussiun vegn buca fatg grond diever. Principalmein plai il davos plan dad etappa 1 il meglier e per la vischnaunca il pli cunvegnent. Sur da l’etappa 6 vegn fatg negina oposiziun. Entras tscharna vegnan quellas duas etappas concedidas.

Protocol da vischnaunca dils 11 da november 1956
La NOK ha tarmess tier sut il datum dils 27 d’october 1956 il plan ed offerta per las auas dalla vart seniastra dalla Cadi. Naven da Val Val entochen l’aua da Frisal a Breil. L’aua da Breil e contuorn han ils frars Oswald, respectiv la Patwag la concessiun, ad interim denton mo dallas vischnauncas e buca aunc dil cantun. La NOK quenta baghegiar ora in project general cun quellas auas ed aschia era survegnir il Frisal. Quei ei la principala caschun che la concessiun fa aschi gronda prescha. Tala concessiun sebasa cun pintgas midadas sin la concessiun dallas auas gia concedidas ils 13 da fevrer 1955. Tenor plan vegness baghegiau ina stolla naven da quella da Val Val a Frisal e las auas vegnessen tschaffadas sin ina altezia da circa 1960 m. s. m. Entras quella stolla savessen ei spisgiar il lag Frisal ni era quel da Curnera. Per quei intent fuss il lag da Curnera era provedius da baghegiar ch’el tschaffass 50 milliardas liters aua enstagl mo 30 milliardas. L’aua da Tujetsch producess tenor plan tecnic 6 800 PS e purtass ina summa da concessiun da 34 000 frs. ed in tscheins annual da 27 200 frs. Dapli lu aunc la perscretta energia gratuita sco era previgilada. Essend la cumissiun stada sut datum dils 9 d.q. a Trun cun ils representants dalla NOK e schau sclarir giu detagliadamein quei che appartegn per nus era disavantatgs cun il conceder talas auas, propona la cumissiun da conceder ellas. Avon che arver la discussiun fa signur president aunc attents sin ina moziun dalla cassa da malsauns Cadi, nua ch’ella pretenda da conceder neginas auas, senza la cundiziun che tuttas firmas che lavuran vid quei project hagi da segirar lur luvrers tier la cassa da malsauns Cadi.
Dalla discussiun vegn fatg stedi diever. Signur gerau cassier recamonda la concessiun e propona en vesta dallas grondas entradas ord las auas da seregurdar cun ina contribuziun al pauper pievel ungarès. Sia proposta vegn sustenida grondamein.
Signur scolast Toni Hendry ei era per la concessiun. Expriment il giavisch da levgiar il quen da vischnaunca a mintgin, propona el, che la vischnaunca astgassi surprender la cassa da malsauns e quei gia decider oz.
Signur Francestg Berther plaida en favur dalla cassa da malsauns ed anfla ch’ins astgi tier la concessiun recumandar alla NOK da secunvegnir cun tal institut.
Cun la resalva, che avon ch’entscheiver cun plans, principalmein da vias, stoppi ei vegnir convocau ina uatga sil plaz cun la cumissiun, vegn la concessiun entras tscharna approbada e quei dalla vischnaunca burgheisa sco era politica.
En secunda tscharna vegn concludiu da recumandar da secunvegnir cun la cassa da malsauns Cadi.

Protocol dils 31 da mars 1957
Dat signur president in detagliau sclariment sur dalla midada dalla lingia electrica conduct el liber che la NOK baghegia naven dils Plauns Bugnei entochen enta Giu las Rueras tier la staziun da trafo. Atras ils Plauns Sedrun vegn la lingia stendida sin las medemas petgas dalla lingia da EWBO. Prevedi seigien 5 petgas da fier.

Ils plans dallas duas etappas 5 e 7 dil stradun da NOK a Nalps ein exponi, aschia che mintgin sa prender da tals investa. La discussiun giudlunder ei minima. Signur gerau Ludivic Beer fa attents sin la pastira da casa dils da Surrein che tala via metti sut, la quala els pretendessien da recumpensar sch’il basegns semuossi. Cun la resalva da tala pretensiun vegnan quellas duas etappas concedidas.

Protocol dils 4 d’uost 1957
Per cumpensar ils dus commembers ch’ein extrai ord la cumissiun d’auas, signur Luis Hendry muort sanadad e signur gerau Th. Schmid extraus ord uffeci, vegnan signur bostger Baseli Huonder e signur scolast Toni Hendry eligi.

Radunonza da vischnaunca dils 22 da settember 1957
Prelegia signur president la damonda dalla KVR per ereger ina suga da transport dalla Resgia (giu Las Rueras) via Tgom. Tier la damonda ei era il plan aschuntaus, sco perscret clar e bein nua ils masts vegnan e tgei uaul stuess vegnir naven. Tenor scriver mo plontas sur 15 m e quei mo denter ils dus masts sisum en. Havend bostger circuital Raghet era giu priu investa dils plans, ha el dau giu siu pareri a scret, il qual vegn era prelegius. Tenor siu manegiar astgien ins far tala concessiun. Denter la cumissiun ei il plan vegnius studegiaus detagliadamein e concludiu da recumandar la concessiun mo sut certas cundiziuns, las qualas vegnan era fatgas paleis. En la discussiun ch’ei ualti interessanta, vesan ins ch’ils vischins ein per conceder, denton mo cundiziunalmein. Ei vegn votau giu, schebein ins seigi en principi da dar la concessiun, il qual peglia unanim il pli.
Era unanim vegnan las cundiziuns che la cumissiun ha tschentau si approbadas e secloman sco suonda:
1. Aschigleiti sco igl uaul ei pinaus ed ei semuossa in basegns sto ei vegnir baghegiau lavineras entras la KVR.
2. La KVR ha da bonificar la svaletaziun digl uaul che sto vegnir pinaus.
3. Sche la suga cuoza vinavon, era suenter las lavurs, sche sto la KVR cumpensar igl uaul che va sut.
4. Sut igl emprem mast (sin ils aults dil Tgom) astga vegnir pinau neginas plontas ed era buca vegnir fatg giu roma.
5. Il pinar la lenna duei daventar sut survigilonza dils organs forestals.
6. Per ira atras cun quella suga ha la KVR da pagar ina summa da 5000 frs. e suenter las lavurs duei la suga restar leu era per diever en vischnaunca.
Sura contract duei vegnir serraus giu avon che las lavurs vidlunder entscheivien ed en connex cun bostger circuital.
Alla cumissiun vegn dau la cumpetenza d’astgar midar in artechel u l’auter per secunvegnir da far il cuntract.

Ina autra damonda fa la KVR cun in plan aschuntau, nua ch’ei fuss da conceder igl ereger ina lingia electrica da Sum – via Tgom. Atras igl uaul stuess vegnir pinau ora ina penda uaul da circa 300 m liung e 15 – 20 m lad.
Sin quella dammonda crodan differentas proposiziuns e la tscharna decida da buca conceder.

Protocol da vischnaunca dils 29 da settember 1957
Signur vicepresident Toni Hitz orientescha la vischnaunca en campi da signur president Placi Jacomet sur il contract dalla NOK sur dalla suga da Tgamaura – Tgom – Nalps, tarmess tier ils 26 d.q. La radunonza va unanim d’accord cun quei contract.

Radunonza da vischnaunca dils 26 da schaner 1958
La KVR damonda la vischnaunca la concessiun per in plaz sil Tgom per deponer il material che vegn ord la stolla enviers Nalps. Il plan ei exponius e proveda duas variantas. In el Stavel Sut encunter Rueras e l’auter oragiu sut la Canal dil Tgom sur Grep Ault. Ord la varianta dalla Canal dil Tgom stuess vegnir pinau circa 400 m lenna. Essend dus commembers dalla suprastonza, sco era ils organs forestals stai sil plaz e mirau la situaziun, vegn quella dalla Canal dil Tgom recumandada. Era ha signur forester circuital dau giu per tal in stendiu pareri, nua ch’igl ei cunteniu tut las obligaziuns e grevezias che la KVR ha enviers quei plaz. Sut pintga discussiun e sut las cundiziuns da segirar encunter lavinas e bovas ed il secunvegnir cun il transport dalla lenna vegni risguardau, vegn il plaz da deponias dalla Canal dil Tgom concedius alla KVR.

Protocol da vischnaunca dils 28 da settember 1958
La OER damonda la vischnaunca la concessiun per ereger ina via da Tschamut a Curnera. Il plan da tala ei exponius en sala e signur president orientescha sur las duas variantas. Ina ei enasi sper la Tegia Vedra dil viè, giudem ils Tirs vi orsai encunter Siala e da Cavradi en.  L’autra dalla via vedra vi encunter las stallas, dils Tirs vi en l’emprema varianta. Sclarius si il plan ofniescha el il conclus dalla cumissiun, la quala propona alla vischnaunca l’approbaziun dalla secunda, numnadamein sper las stallas vi. Arvend la discussiun vegn fatg stedi diever ed ils meinis van bravamein in ord l’auter. Il general giavisch fuss da far ira cun la via che fussien era survi per l’Alp Maighels e quei cun far ira vinavon cun ella naven da Cavradi dil Rotenberg en, ni direct Alp Tschamut atras Maighels. La tscharna decida da refierer la concessiun, spetgond in plan el sura senn.

Protocol da vischnaunca dils 9 da november 1958
Il conceder il baghegiar la via dalla KVR, Alp Tschamut – Curnera, dat empau discussiun. Tenor decisiun en scret dalla KVR seigi igl ira cun la via sur Maighels ad els buca pusseivel. La lunghezia da tala vegness per 5 1/2 km pli liunga e custass aschia 2 1/2 milliuns frs. dapli. Tier quei vegness il surpli dil transport dil material era aunc per 1/2 milliun frs. dapli. Cun ira cun la via si per la stalla vi, seigien els vegni encunter alla vischnaunca inaga cun ina surpli expensa da 150 000 frs. Signur scolast secundar Ludivic Hendry vesa en che la via sur Maighels seigi exclaussa, denton stat el en fetg per far baghegiar ora tala da Cavradi entochen Curnera. Era fa el menziun sur dil baghegiar ora la tschaffada dall’aua oragiu Cumin, nua ch’ei stessi bein ina via entuorn tala e sche pusseivel era mantener il lag el Plaun dil Lai.
Signur gerau Teofil Schmid ei dil meini da tener empau la dira e buca adina schar baghegiar e trafficar sco ei plai ad els. Finida la discussiun passan ins tier la votaziun, la quala decida da dar la concesiun per la via si per la stalla vi e da Cavradi en.

Protocol da vischnaunca dils 12 d’avrel 1959
La KVR damonda la concessiun da baghegiar ina colonia dad 8 casas sur Camischolas sin agen terren, sco era in baghetg giu las Rueras seniester dalla via. Cun la cundiziun che nossas firmas vegnien era risguardadas, vegn tal concedius.

Dapli presenta la KVR in contract appartenent proprietad e manteniment dil stradun Staziun Sedrun – Nalps.
Artechel 1: Naven dalla punt, centrala Sedrun entochen Nalps ei la via proprietad dalla vischnaunca, dalla punt entochen si la Staziun ei, damai ch’ella ha cumprau il terren ina part integrala.
Artechel 3: Las spesas da registrar van miez per part.
Artechel 4: Il manteniment dalla via ei per il temps dalla concessiun (80 onns) obligaziun dalla KVR.
Artechel 5: Il runar lenna, ni donnegiar la via entras far giu lenna, va sin donn e cuost dalla vischanunca.
Artechel 8: Igl unviern ei la KVR buca obligada dad arver la via per diever dalla vischnanunca.
Alla corporaziun da Surrein vegnan ils 2000 frs., stai dumandai per occupar la via vedra, concedi. Pli detagliau plaida il contract dils 20 da mars 1959.
Vegnend fatg negina oposiziun vegn sura contract dalla vischnaunca approbaus.

Protocol da vischnaunca dils 6 da december 1959
Signur president prelegia ina damonda dall’OER partenent la concessiun per nezegiar ora l’aua dil Rein giu la Centrala, sco era la concessiun dall’aua Val Gierm. Essend quellas duas damondas empau differentas ina da l’autra, vegn tractau mintgina dapersei. Per nezegiar ora l’aua dil Rein vegn purschiu ina summa fundamentala da 4915 frs. ed in tscheins annual da 3932 frs. plus 9830 KW energia gratis, 9830 KW energia previligiada I e 29 490 KW energia previgilada II. Questa damonda vegn sustenida spezialmein da signur vegl president Placi Jacomet ed approbada dalla radunonza da vischnaunca.
Davart la concessiun dall’aua Val Gierm dat ei pli bia discussiun. Plirs votants s’expriman e fan valer d’aunc ponderar quella damonda entochen che la concessiun dallas auas dalla vart seniastra seigien sclaridas giu. Signur Placi Hendry fa la remarca che siu mulin a Cavorgia stoppi vegnir risguardaus. Ins passa tier la votaziun e decida da refierer quella damonda da concessiun.

Protocol da vischnaunca dils 17 da schaner 1960
Orientescha signur president ch’el e signur gerau Alfons Berther seigien stai a Cuera e giu ina conferenza cun signur cusseglier guvernativ Lardelli e siu secretari dr. Livers, partenent la concessiun da nossas auas dalla vart seniastra. Tenor pareri da quels signurs, seigien nus ligiai vid la concessiun, mo els recamondien alla vischnaunca d’empruar da vegnir libers, denton quei mo  sin via amicabla. Per astgar agir en caussa encunter il conclus da vischnaunca, dils 11 da november 1956, nua che la sura concessiun ei stada fatga, damonda signur president en num dalla cumissiun d’aua per la cumpetenza d’empruar da retrer la concessiun. Tala cumpetenza vegn dada alla cumissiun entras ina unanima tscharna.

Sin la radunonza da vischnaunca dils 6 da december 1959 ei la concessiun dall’aua Val Gierm vegnida refretga, fagend valer ch’igl emprem stoppi quei dallas auas dalla vart seniastra vegnir sclariu giu. Ord raschun ch’ins ei dil principi ch’il vegnir libers dalla concessiun dalla vart seniastra stoppi e sappi daventar mo cun la buna, propona la cumissiun d’aua alla radunonza da vischnaunca dad oz, da dar la concessiun per l’aua Val Gierm, il qual daventa entras tscharna.

Radunonza da vischnaunca dils 13 da mars 1960
Sin la radunonza da vischanunca dils 17 da schaner 1960 ei l’aua dalla Val Gierm e Centrala Sedrun vegnidas concedidas dalla vischnaunca politica, mo emblidau da votar entras la vischnaunca burgheisa, il qual vegn priu suenter sin la radunonza da vischnaunca dad oz.

Signur president orientescha sur la sesiun dalla cumissiun d’aua cun ils representants dalla NOK dils 11 da fevrer 1960, nua che signur directur Hürzler ha concediu ch’els, NOK, pretendien buca il dretg dalla concessiun dallas auas dalla vart seniastra, sch’ils vischins dalla vsichnaunca da Tujetsch seigien encunter. Ord tal motiv stat ei sura alla radunonza da vischnaunca dad oz dad aunc inaga prender posiziun per conceder ni buc. Avon che saver entrar en quella materia sto il conclus dalla radunonza da vischnaunca dils 11 da november 1956 vegnir ruts, per il qual ei drova 2/3 dallas vuschs. La votaziun decida cun unanim pli da rumper il sura conclus, aschia ch’il conceder l’aua dalla vart seniastra stat puspei sco niev tractandum en discussiun. Signur inschignier Tuth e signur geolog Weber dattan in detagliau sclariment sur digl entir project cun explicar ils differents plans ch’ein era exponi. Era signur inschigner Condrau explichescha ils plans cun las tschaffadas dallas auas en viarva romontscha e recamonda da puspei vuler conceder.
Dalla discussiun encunter il conceder fan part signur scolast Teofil Schmid, signur gerau Benedetg Deflorin, signur gerau Teofil Schmid, signur Ignazi Cavegn, signur Gion Andriu Berther, signur Placi Deragisch, signur scolast secundar Vigeli Berther, signur Felici Schmed e signur Benedetg Valier. L’argumentaziun da signur gerau Benedetg Deflorin sebasa sin il resalvar l’aua dalla vart seniastra per nies agen diever, fagend el attents sin il cuntinuau carschament dil consum da forza en nossa val. Sia proposta dueigi vegnir prida a protocol. Signur Benedetg Valier menziunescha en siu votum che la vischnaunca duessi plitost ponderar da schar prender si in project general per l’amegliuraziun dil funs e pastira.
Per dar la concessiun s’exprima signur scolast Toni Hendry, argumentond clar ed entelgieivel era ils avantatgs che la vischnaunca havessi giudlunder.
Alla fin fa signur gerau Alfons Berther la proposta, che en cass che la concessiun vegni dada, dueigien ils contracts vegnir fatgs da frestg.
Vegn passau alla votaziun che decida da vart dalla vischnaunca politica, sco dalla vischnaunca burgheisa da buca conceder l’aua dalla vart seniastra.

Protocol da vischnaunca dils 9 da matg 1960
Remarca signur Benedetg Deflorin aunc d’amplificar il prelegiu protocol cun la remarca da signur inschignier Tuth, il qual ha fatg valer che sche l’aua dalla vart seniastra vegni buca concedida uss, sche seigi la NOK mai pli cumpradra sin pli tard.

Forza electrica entars la OER.
Tenor artechel 13 dil contract cun la NOK, ha la vischnaunca il dretg dad energia gratuita, sco era per in prezi preveligiau I e II. Entras offerta dall’ovra electrica sursilvana seporscha ella da cumprar giu tala forza per il prezi da 25 560 frs. ad onn. Suenter entgina discussiun vegn concludiu da surschar quei problem alla suprastonza e cumissiun d’aua cun il dretg da trer tier in ni dus umens da professiun, essend quei cass ualti grevs d’anflar ora il meglier. Silsuenter puspei rapportar alla vischnaunca per l’approbaziun.

Radunonza da vischnaunca dils 27 da november 1960
La KVR damonda da transitar cun la lingia electrica dalla centrala Sedrun encunter Mustér cun 8 masts sin nies territori, la quala vegn approbada dalla radunonza da vischnaunca.

Protocol da vischnaunca dils 25 da zercladur 1961
Per saver finanziar las aczias tier la KVR vegn dau alla suprastonza la cumpetenza dad arver in credit da 200 000 frs. tier la Cassa da spargn Tujetsch, respectiv centrala S.Gagl.

Protocol da vischnaunca dils 17 da december 1961
La KVR damonda da baghegiar 6 – 8 garaschas a Plaun Mulins a Camischolas, per las qualas ella duvrass era circa 100 fests pastira. A quella damonda oponan principalmein vischins da Camischolas e la concessiun vegn snegada.

Protocol da vischnaunca dils 11 da fevrer 1962
La KVR tschenta ina nova damonda alla vischnaunca per dar giu pastira da baghegiar sias garaschas a Plaun Mulins a Camischolas. Tenor orientaziun da signur president seigi el cun signur Neuwiler ed il cauvitg da Camischolas stai sil plaz e s’ecunvegni sco suonda:
Da ceder giu alla KVR il toc pastira denter la via existenta ed il mir, naven dalla cantunada dil mir oragiudem sper la punt, enasi lingia grada encunter la storscha dil mir existent. Mesira circa 60 m2. Questa cunvegnientscha vegn dalla radunonza da vischnaunca approbada.

Protocol da vischnaunca dils 6 da matg 1962
Contract cun la EWBO partenent la vendita da forza electrica dalla vischnaunca. Per saver impunder la forza electrica che la vischnaunca ha dabien tenor contract dalla NOK ei vegniu fatg contract cun la EWBO che cumprass tala per in prezi da circa 26 000 frs. ad onn. Il contract ei fatgs per 5 onns. En la discussiun vegn motivau da sche pusseivel aunc pretender dapli. Il conclus decida da schar serrar giu il contract cun marcadar quei ch’ei pusseivel.

Signur president metta avon che la vischnaunca hagi la pusseivladad da puspei separticipar cun acazias tier la NOK e quei tochen tier la summa dad 1.4 milliuns. Ina unanima tscharna decida dad aunc s’eparticipar inagada da miez milliun tochen 1.4 milliuns, e da dar alla suprastonza la cumpetenza per il necessari credit.

Protocol da vischnaunca dils 10 da fevrer 1964
Damonda dalla KVR per la concessiun dallas auas Alpetta e Fops. Cun quei che l’aua da Fops vegn per part duvrada per l’Alp Cuolm Cavorgia, dat la KVR, ultra dil daner da concessiun ina summa pauschala da 7000 frs., sco eregia era la tschaffada dall’aua per far in aquaduct per l’Alp Cuolm Cavorgia. Tras tscharna vegn dau la concessiun per las duas tschaffadas sco dumandau.

Protocol da vischnaunca dils 21 da fevrer 1965
La OER presenta in contract da servitut per la via Surrein – Nalps. Sin incarica dalla suprastonza communala ha signur dr. jur. Capaul dau giu in pareri e recumandau l’approbaziun dil contract. Da precisar el contract eis ei „En cass da donns elementars sto la OER surprender ils cuosts per metter en uorden la via.“ Tras tscharna vegn il contract approbaus unanim.

Signur president prelegia il contract fatgs cun la OER partenent cumpra avon Centrala e dil terren d’uaul remplazzaus, sco era las cunvegnientschas fatgas partenent da resanar lenna e far giu lenna el territori entuorn centrala. Signur Vigeli Berther propona da dar giu mo il terren sco baghegiau. Suenter viva discussiun decida la tscharna en favur dalla proposta dalla suprastonza en uniun culs organs forestals ed OER e sco mess avon.

Muntada dall’Ovra electrica Reinanteriur pil svilup da Tujetsch
Suenter ch’ils contracts da concessiun ein stai suttascrets ed approbai da tuttas varts, fixescha la vischnaunca da Tujetsch in plan directiv cun tschentar prioritads pils projects ils pli urgents. Senza retard semettan ins alla planisaziun da novas casas da scola. Igl atun 1959 san ins inaugurar il stabiliment da scola a Rueras ed alla fin da november 1962 vegn la scola da Sedrun inaugurada e surdada. Cuort suenter eregian ins ina nova casa pervenda a Sedrun. Ils Tuatschins patratgan buca mo dalla giuventetgna, mobein era dalla generaziun veglia. Ei reussescha d’acquistar en in liug central ad adattau la casa d’affons Reichlin cun in regress da 3000 m2. Suenter differentas midadas ed engrondaziuns arva la «Casa s. Vigeli» sias portas all’entschatta da matg 1969. – Ussa maunca aunc la casa communala. Sil plaz Dulezi sto la casa da scola veglia far plaz ad in edifeci plascheivel che dat suttetg all’administraziun communala, all’installaziun electrica,
all’uniun da cura e traffic ed alla societad dils runals.

Slargar il fundament d’existenza
Las autoritads communalas ein intenziunadas d’applicar ed investar endretg las resursas dil tscheins d’aua. Per procurar alla populaziun indigena novas pusseivladads d’acquist e gudogn, s’occupescha ins intensivamein dils problems dil turissem e dall’infrastructura. Igl onn 1962 vegn la societad acziunara dils runals «Dieni-Milez-Cuolm Val» fundada e la vischnaunca separticipescha cun 51 % dil capital d’aczias e quei cun 230 000. – francs. Cheutras possibilitescha ella l’erecziun da quels stabiliments e franchescha il fundament pil svilup turistic en nossa val. Senza dubi – quella investiziun ei sepagada e porta buns fretgs. Las cefras dil diember da surnotgs e las entradas da differentas spartas da sport dattan perdetga da quei fatg. Ultra dils stabiliments pil sport d’unviern, han ins erigiu el decuors dils onns in grond diember d’auters indrezs ed ulteriuras installaziuns per cura e sport: In bogn cuvretg, in plaz da sport, in tal per tennis e glatsch, plazs da giugs per affons, parcadis, vias e sendas ed aschia. Il grond diember da habitaziuns da vacanzas, baghegiadas ni renovadas enteifer ils decennis suenter la concessiun dallas auas, ei in mussament evident che la populaziun tuatschina ei stada activa ed iniziativa. Aschilunsch sco pusseivel fan ins diever dalla caschun da seprofitar dall’industria dad jasters. Tut quellas investiziuns privatas dattan in bien impuls pil svilup economic en nossa cuntrada; ellas sepagan.

Utilisaziun dil territori communal
Las instanzas communalas patratgan a dretgas uras all’utilisaziun dil territori communal. Gia igl onn 1964 elaborescha ins in reglament da baghegiar; ins ha aschia giu la pusseivladad da direger empau il svilup sil sectur da baghegiar. Ils 7 da november 1970 vegn la corporaziun da megliuraziun ed arrundaziun fundada. El medem temps s’occupescha ins dil problem dalla planisaziun zonala cun in niev uorden da baghegiar e
cun la lescha per las contribuziuns d’avertura e las taxas da diever. La collaboraziun denter las instanzas dalla corporaziun da megliuraziun ed ils organs communals per la planisaziun zonala ei trasatras stada buna. Quei proceder communabel levgiescha la lavur e gida a sligiar meglier ils problems che sepresentan en connex cun ina planisaziun generala. Igl ei in fatg nundispiteivel che la megliuraziun da funs porta buca mo al puresser, mobein era al traffic dad jasters zun gronds avantatgs. Oravontut fan ins stedi diever dalla gronda reit da vias da funs. Planisaziun e svilup caschunan considerabels cuosts d’infrastructura. En quasi tut ils vitgs ed uclauns ston ils acquaducts e conducts d’aua vegnir engrondi; novas reits da canalisaziun vegnan erigidas e cun quellas era la serenera. Buca emblidar lein nus las grondas expensas dalla vischnaunca per lavineras e rempars e vias. Ed adina tucca ei da far il sbargat tenor la comba. Malgrad il svilup menziunau ei Tujetsch carschius successivamein ed organicamein senza la surbaghegiada stravaganta. Il caracter dil vitg puril ei restaus, silmeins per la gronda part. Quei duei era esser la devisa pil futur. Il hosp dalla Bassa fui da fuolas e caneras ed enquera ils loghens da ruaus.

Entginas ponderaziuns
Igl ei buca surfatg da pretender che Tujetsch ha d’engraziar per gronda part all’ovra electrica Reinanteriur il svilup economic e turistic. Co stess ei oz senza quellas entradas annualas che survargan per in bien ton il milliun. Ed il maletg dalla cuntrada, ei quel vegnius disfatgs? Tgi che pren la peina da visitar e contemplar ils imposants stabiliments
ed indrezs dall’ORA (plazs, parcs, baghetgs ed aschia), lez sa constatar ch’il maletg dalla
cuntrada ei vegnius megliuraus considerablamein en certs loghens, sco per semeglia ella
vischinonza dalla casa da survetsch ed all’entrada dalla centrala sutterrana a Sedrun.
Loghens da ruaus e recreaziun! Tgi desistess bugen dallas duas bialas vias che meinan
als lags da Nalps e Curnera? Buna fadigia ed existentas solidas ein garantidas ad in pulit
diember luvrers e mistergners.
Cronica dallas lavurs principalas ch’ein exequidas sil territori da Tujetsch entras l’ovra
electrica Reinanteriur:
1956 Construcziun dalla via d’access a Nalps
1957 Entschatta dalla construcziun dalla gallaria Sedrun-Medel
1958 Entschatta dalla construcziun dalla centrala e caverna sutterrana a Sedrun
1958 Construcziun dil mir da fermada Nalps
1959-62 Construcziun dalla via d’access al liug da fermada Curnera
1962-66 Construcziun dil mir da fermada a Curnera e da differentas gallarias
1962 Entschatta dil menaschi cun duas gruppas da maschinas a Sedrun
1963 Inauguraziun dils stabiliments dall’ovra e dalla messa en vigur d’ina tiarza
gruppa da maschinas a Sedrun

Mirs e lags                                           Nalps                                 Curnera
Cuntegn dil lag (en milliuns) m3        45                                          40
Surfatscha dil lag ha                              91                                          81
Altezia dil mir m                                   125                                         152
Ladezia dil mir sisum m                         7                                            7
Ladezia dil pei dil mir m                      23                                          24
Lunghezia dalla cruna m                   480                                        350

Ord il plaid festiv da president communal Theophil Schmid a caschun
dall’inauguraziun dil mir da Curnera ils 11 d’uost 1966
Oz, biabein endisch onns suenter la concessiun dallas auas all’ORA, savein nus gia
inaugurar il secund mir da fermada en nossa vischnaunca, il mir da Curnera. Nus
selegrein da quei fatg, da l’autra vart deplorescha la populaziun tuatschina che las lavurs
dall’ovra electrica Reinanteriur sereduceschan e van gleiti alla fin. Sco tut ils cheu
presents san constatar, ei Curnera stau in plaz da lavur plein prighels e difficultads. Nus
engraziein als inschigniers, alla direcziun dallas lavurs sco a tuts emploiai e luvrers per
lur engaschi curaschus e per lur perseveronza. Igl ei quei prestaziuns che fan surstar e
meretan cumpleina renconuschientscha.
Il mir da fermada ei erigius. L’aua dalla Val Curnera ei stuppada e flessegia buca sco
dapi tschentaners a Tschamut el letg dil giuven Rein. La ramur dil flum ei ida a piarder
oragiu las Vals. Ils luvrers bandunan la stretga val greppusa. Cheutras piarda la
vischnaunca grondas entradas ord la taglia alla fontauna ch’ella ha saviu incassar duront
biabein in decenni. Suenter quels onns d’ina activitad extraordinaria e zun intensiva cun
in diember da varga 800 luvrers sils differents plazs da lavur savein nus constatar cun
plascher e cuntentientscha che las relaziuns denter quellas gruppas d’impressaris e la
vischnaunca ein stadas bunas. Intragliauter havein nus fatg bunas experientschas culs
luvrers jasters da differentas naziuns; glieud luvrusa e spargnusa! E tut tgi che ha
contribuiu all’erecziun da quella ovra imposanta engraziein nus e giavischein bia cletg e
ventira per lur veta futura.

Fontaunas:
Cudisch da Tujetsch, cumparius 1987
Protocolas dalla vischnaunca da Tujetsch
Archiv communal: Sectur 14, scatlas 300 – 310
Pagina d’internet www.thendry.ch