Tujetsch 1806

Descripziun dalla val da 1806
placi-speschaPader Placi a Spescha 1752 – 1833 ei igl autur che descriva la Val Tujetsch ord vesta digl onn 1806. Igl ei quei l’emprema descripziun da nossa val. Gest perquei eis ella da gronda valeta per la historia da nossa vischnaunca. El descriva las instituziuns dalla vischnaunca, sur dil far e demanar dils habitonts da lezs onns, davart usits e tradiziuns. La lavur ei scretta en tudestg, denton ei igl archiv da vischnaunca en possess d’ina translaziun, in extract en versiun romontscha.

pdfSpescha romontsch

Foto 1747 Foto 1748

Beschreibung des Tavetschertales 1806

Sco sura, denton pli extendiu! „Avon che entscheiver quella ovra, hai jeu ponderau la caussa madiramein. Mia finamira ei stada da render il carstgaun ventireivels. Ella emprema part hai jeu descret la part geografica, ella secunda la part historica ed ella tiarza la situaziun politica dalla Val Tujetsch. Priu tut ensemen hai jeu vuliu crear ina ovra economica e cheutras promover il beinstar e la beadientscha dils carstgauns e principalmein dils habitonts da Tujetsch. Per spir simpatia viers ils Tuatschins hai jeu scret quella ovra.“

pdfSpescha tudestg

PPSpeschaCo Pader Placi a Spescha ha descret avon 200 onns la Val Tujetsch
Oreifra presentaziun d’ina gronda e preziusa publicaziun
(anr/gc) Strusch in meins era vargaus ch’il Forum cultural Tujetsch ha giu clamau on claustra a Mustér alla presentaziun dil 2. tom cun ovras da Pader Baseli Berther. E gia ha quei zun activ Forum saviu envidar per venderdis vargau alla vernissascha dall’ovra dad in auter capitular dalla claustra benedictina da Mustér, numnadamein da Pader Placi a Spescha – per sia „Decripziun dalla Val Tujetsch“ – ord vesta geografica, historica e politica, scretta avon varga 200 onns. Secapescha che quella presentaziun ha giu liug a Sedrun, fuva P. Placi – sper tons auters loghens – era staus caplon, en tut tschun onns, ton a Selva sco a Sedrun. Igl ei stau ina presentaziun fetg cumpetenta, extendida, bein frequentada e ch’ei schizun vegnida embellida da zacontas producziuns dalla Societad da musica da Sedrun. L’ovra, ch’ei da gronda muntada, specialmein per Tujetsch, ei il fretg da lavur stendida sur treis onns en collaboraziun e cun sustegn exemplaric da biars.

Giu plascher da dar access ad in’ovra da gronda valur
Il beinvegni ha il president dil Forum cultural Tujetsch, André Schmid, Descripziun dalla Val Tujetsch„, da P. Placi a Spescha, ha Chronos e sco editura segna Ursula Scholian Izeti, Turitg. Ella demuossa veseivel plascher d’astgar presentar quella publicaziun. Vidlunder hagi ella luvrau cun grond tschaffen e selegri perquei ussar d’astgar dar access a zacontas enconuschientschas acquistadas e da declarar entgins patratgs.

Suenter haver constatau quei en tuatschin, cuntinuescha Ursula Scholian Izeti per tudestg. L’ovra edida ha era P. Placi a Spescha scret en quei lungatg e terminau ella ils 5 da november 1806 ch’el era caplon enta Val S. Pieder. Il manuscret cumpeglia treis toms cun total 940 paginas e secatta egl Archiv cantunal a Cuera. Descret lien ha P. Placi a Spescha la geografia, historia e politica dalla Val Tujetsch da lu. Medemamein integraus ei quei project da P. Placi a Spescha che vuleva dislocar ils habitonts da Rueras e Sedrun sin in plato da fuorma rombica a Camischolas, nua ch’els duevan esser segirs dallas lavinas. Quei plan utopic ei denton maina vegnius realisaus. Ella correspondenza davart las lavinas fuva era Napoleon da gronda muntada. Igl autur quintava ch’il grond imperatur dalla Frontscha detti generusamein almosnas. Cun la „Descripziun dalla Val Tujetsch“ 1806, che P. Placi a Spescha veva dedicau cun plaids entusiastics a Napoleon, ch’el admirava buca pauc sco grond adherent dalla Frontscha, veva el era colligiau gronda speronza che Napoleon gidi a reacquistar ils beins che la claustra da Mustér veva piars cuort avon giun Valtlina.

Da tedlar sin P. Placi a Spescha ha el giu scret quell’ovra per ils Tuatschins e las Tuatschinas – dil reminent sco testament. Mo ei dat bunas raschuns da crer ch’el vevi tut in auter publicum en egl, in scolau, da lungatg tudestg. Sia descripziun eri per divers adressats: in tec per Napoleon, in tec per il pievel da Tujetsch, mo principalmein per quels d’ordeifer. Sia savida fuvi en biars graus gia antiquada. Mo paucs san co e che P. Placi a Spescha ha descret
malsognas e proponiu co medegar quellas. Interessants eran era ses cussegls allas mummas cun affons pigns e spindreras davart tgira e higiena da quels. Ei dat fatgs che pon constar, mo auters ein empau surfatgs e schizun exagerai. Las passaschas che Vigeli Jacomet ha prelegiu han dau in schatg davart stil, lungatg, cuntegn, savida critica ed intenziun da sia ovra.

P1010441Stau pusseivel mo cun agid da biars
L’idea e l’iniziativa d’edir quell’ovra da P. Placi a Spescha sur da Tujetsch deriva – secund l’editura Ursula Scholian – digl anteriur bibliotecari cantunal e convischin tuatschin: Norbert Berther. Ad el eisi reussiu da perschuader e gudignar per quei project era il Forum cultural Tujetsch – cun André Schmid e Tarcisi Hendry – e da survegnir dalla vischnaunca ina contribuziun generusa da buca meins che 30’0000 frs. Dau buns cussegls hagi era Urban Maissen, cau dalla regiun forestala Surselva, davart il schazegiar en lavinas en connex cun il plan da preservaziun da talas tras P. Placi a Spescha.

Il historicher tuatschin, Ivo Berther, ei era staus in bien cussegliader. Per capir meglier P. Placi a Spescha ha el aunc dilucidau tschella sera divers aspects en connex cun l’ovra da quel: damondas che pertuccan la relaziun cun la scienzia universala, igl autur sez, il far e demanar dalla populaziun e la mentalitad conservativa dominonta ella Cadi da quei temps. Il „curios pader“, sco P. Placi a Spescha ei vegnius numnaus, sesentevi savens malcapius, spuentaus ed isolaus ed eri da casa per propi mo en stiva e sils cuolms. El fuvi pulitamein frustraus en vesta a quei ambient plitost hostil ed hagi era scret – per tudestg – oravontut per sedeliberar.

La fotografa da professiun Lucia Degonda, da Rabius a Turitg, ha dau cun ses bials portrets da 30 Tuatschinas e Tuaschins dad oz ina nota actuala dètg simpatica e fatg ina buna punt denter l’entschatta dil 19. tschenater ed ussa. – Ursus Brunold, digl Archiv cantunal, ei staus gideivels era tier la finanziaziun dall’ovra. El lauda ton l’iniziativa sco la fetg buna collaboraziun e sustegn da biars che hagi schau realisar quella ovra che seigi da gronda muntada per Tujetsch.