Historia dalla scola rurala dalla Val Tujetsch
Quei che pertegn igl origin de Iur «scola veglia» astgan ils Tuatschins esser loschs, semuoss’ei gie ch’els han buca mo giu quitau per la veta corporala de lur affons, mobein era pil cor e pil spért de quels, tenor ils plaids délia s. Scartira «ch’il car- stgaun vivi buca mo dal paun …»
Dapi 1205 posséda la Val Tujetsch ina baselgia parochiala, dedicada a s. Vigeli. Gia avon la reformaziun seschev’ei: «Nua ch’igl ei ina baselgia ed in plevon sesanfla era ina scola.»4
Tenor plirs conclus de concils della Baselgia ch’ein vegni promulgai suenter la mort de Carli il Grond, «eis ei obligaziun dil plevon de far scola als affons de sia pleiv». Igl emprem se-tract’ei, secapescha, «mo» d’ina instrucziun ella d u c t r i n a c r i s t i a n a.
Denton muossa a nus l’historia della Baselgia che gia duront il 15 avel tschentaner, pia circa 100 onns avon la reformaziun, ei vegneva eregiu ellas pleivs grondas, pia era en quellas devallada, aschinumnadas «caplanias de scola»!
Era la Val Tujetsch dueigi, sco in document de 1400 e tonts muossa, haver obteniu in gidonter dil plevon che veva l’obliga- ziundefarscolaa Se drun.
Il secund vegl document da quellas varts, q. v. d. davart ina scola populara per Tujetsch, datescha dils 23 d’uost 1643, fixaus a caschun d’ina visitaziun episcopala a Sedrun. Denter las obli- gaziuns dil plevon de Sedrun (q. v. d. dil plevon dell’entira Val) legin nus sut nr. 5 (translatau dal latin): «Ei vegn punctuau ch’el (il plevon!) stetti avon e detti scola, ed hagi la lubientscha de re- trer persuenter, sco ei plai ad el, per affon e per meins treis bazs (30 raps!), e sch’ei schabegiass ch’in affon u l’auter frequen- tass inaga mo 3—4 dis la scola en in meins, sch’eis ei lubiu ad el (al plevon!) de retrer (la taxa!) sco per in entir meins.»5
La davosa remarca lai supponer, che q u e 11 a scola della pleiv, en quella fuorma (buca mo per l’instrucziun en ductrina), existevi gia ditg avon 1643 e ch’enqual affon, per forsa buca stuer pagar la taxa meinsila, carteva che sch’ins mondi buca mintgadi, stoppien ins ensumma buca pagar ella ….