Il mulin da Cavorgia
Ils avdonts da Cavorgia e Cavorgia Sura, in’ucliva svanida mo che dumbrava aunc treis fiugs cun 20 persunas ils anno 1768, eran bi leds da posseder in agen mulin e fallun en ina distanza bein contonscheivla. Ils indrezs ein stai da vegl enneu ella Val Gierm sper la veglia via da communicaziun Tujetsch-Medel-Lucmagn.
L’installaziun dalla quala ins seregorda il meglier ei vegnida translocada anno 1885 da Rueras oragiu Maunsut, finfatg per remplazzar in mulin vegnius vegls e caducs.
Ludivic Hendry, che ha cumpignau tontas gadas siu bab Giachen Martin (1873-1935) o Mulin, descriva quei «cundrez caussas primitivs che funcziunava adina» en sias enconuschentas «Verduras dalla notg». Cul bab a mulin
Igl indrez haveva in inschigneivel sclusaduir, vul dir ina pala-lenn che serrava giu l’aua aschiprest che la termosa era svidada. La sempla roda bassa cun sias grevas palas cantunusas embratschava il ferm arver vertical che rotava sil plumatsch d’in diraglia crap.
Schiditg che la cultura da garnezi ha fluriu havevan bein tuts vischins ils medems dretgs vid il mulin. Las emigraziuns dils 1850-77 – en quels decennis ein pauc meins che 50 persunas idas ell’America – han fatg lartg a Cavorgia. Ils Hendrys ein daventai plaun a plaun ils sulets possessurs dil mulin. Treis generaziuns han dau cavegl cheu per cuntentientscha dil vischinadi: Auis Hendry, Giachen Martin Hendry ed il davos il Placi Hendry che ha teniu la dira entochen anno 1954. Mo allura eisi stau finiu cul far frina, ton cun quella da far paun sco cun la tut aparti buna frina da broda da Cavorgia.
Placi Hendry ei setratgs a Sedrun-Gonda ed ha plazzau sur sia casa la mola gronda sco cuzzeivla regurdientscha d’ina cultura morta ora.
Il mulin bass da Cavorgia, lein dir sias capoparts, ei ius ils 1962 a Trun e vegnius montaus el Museum sursilvan. Igl ei d’engraziar all’iniziativa da Tobias Deflorin ed alla capientscha dalla famiglia Hendry che quei indrez genuin ei restaus ella Cadi. Il Museum retic a Cuera ei senezegiaus dil transfer ed ha schau far il cumpetent Adolf Gähwiler d’Aschera ina documentaziun detagliada Mulin da Cavorgia/Tujetsch. Ei resta denton aunc in niebel pensum als responsabels dil museum da Trun: dar a quei unic relict dalla cultura mulina il plaz che cunvegn ed aschuntar el medem temps las parts che mauncan.
Mulins e rodas-mulin ella Cadi Emprova da sclarir igl origin e destin dils indrezs cun roda d’aua da Paul Tomaschett e Tobias Deflorin (cumpariu en Annalas, annada XCVI)
Documentaziun detagliada dad Adolf Gähwiler, Aschera Mulin da Cavorgia/Tujetsch.
![]() |
La mola suten plazzada el curtin da Cecila Hendry-Schmid a Gonda |
1885, ils 26 d’avrel
Secundariamein ei concediu a Luis Hendri ed a Giachen Antoni Schmet da schar baghegiar siu mulin cumpraus a Rueras giu Cavorgia sin pastira a gratis cun schar ira en il sulom a Rueras. Ord protocols da vischnaunca
Mulin da Cavorgia cun roda horizontala
Las suandontas indicaziuns derivan tenor informaziuns da dunna Cecilia Hendry-Schmid, maridada cun Placi Hendry (1916-1986), davos possessur dil mulin da Cavorgia. Plinavon d’informaziuns da Fidel Hendry-Beer (1912-), ch’ei staus muliner.
Il mulin ei vegnius tschentaus si igl onn 1885 dad Aluis Hendry (1839-1899) e Giachen Antoni Schmed. Ils fegls d’Aluis, il Giachen Martin (1873-1935) e Giachen Antoni (1881-1955) han duront biars onns fatg ils mulienrs e mulau il graun pils vischins da Cavorgia e contuorn. Quei mulin era baghegiaus in pulit tschancun dado Cavorgia, sper l’aua dalla Val Gierm in tochet sut la via dad oz. Da quels onns era ei sulettamein in trutg teis e carpus. Ord quei motiv stuevan ins purtar ils sacs e malters el liug e puspei la frina anavos.
Pli tard ei il mulin vegnius surdaus a Fidel Hendry, fegl da Giachen Antoni ed a Placi Hendry, fegl da Giachen Martin. Igl onn 1950 ha Placi Hendry acquistau il mulin e da lu naven eis el staus persuls possessur.
Igl onn 1955 ha ina aua gronda ord la Val Gierm disfatg totalmein la tschaffada dall’aua, mo buca distruiu il mulin. Damai ch’ins risdava che la ORA prendi era l’aua dall Val Gierm, ei il mulin vegnius fatgs giu e transportaus a Cavorgia.
Il mulin da Cavorgia fuva in mulin tut special cun la roda dall’aua horizontala e miez automatics. Ella termosa fuva montau in’aissetta fermada vid ina corda che tunscheva tochen tier la tschaffada dall’aua. Cura ch’il graun, che teneva afuns l’aissetta en la termosa era mulaus, sesalzava l’aissetta ed ei vegneva serrau giu l’aua ed il mulin steva automaticamein eri. Perquei savevan ins emplenir la termosa ed ira suenter autras lavurs. Savens vegneva il mulin mess en funcziun la sera e l’autra damaun fuva il graun mulaus.
En la termosa eisi nudau en las mesiras dallas curtaunas, aschia havevan ils muliners la mesira e controlla sur dil graun che mintgin purtava per schar mular. Ina controlla dalla autoritad cantunala, che pretendeva ina peisa exacta, ha stuiu constatar che quella mesiraziun seigi exacta e consteti allas pretensiuns.
La reit nua che la frina vegn sibada vegn numnada il biat. La rauba groppa mava atras il biat e contonscheva il truc da crestgas. Da temps en temps stuevan ins prender naven la roda crap suren. Ils craps stuevanei da temps en temps scalinar. Ei vegneva pitgau cun in marti spezial ed ils craps survegnevan puspei ina structura pli ruha e groppa.
Il mulin ei dil temps ch’ins patertgava buca vid in museum tuatschin, vegnius schenghegiaus al Museum Ligia Grischa Trun. El ei staus montaus leu plirs onns. Suenter la renovaziun dil mueum a Trun, han ei buca giu in plaz adattau pil mulin. Aschia ha la cumissiun dil Museum La Truaisch acquistau el e transportau el igl onn 1993 a Sedrun. Igl onn 1994 ei il mulin vegnius montaus da Gion Bearth e Baseli Hitz el faner dubel spel Museum La Truaisch. Museum La Truaisch
![]() |
Mola suren, plazzada en ina sulada avon ina casa a Cavorgia! |
Il mulin da graun da Cavorgia, ussa el Museum La Truaisch a Sedrun
Per far pli clar la derivonza da quei mulin lessel jeu menziunar quella sco miu um, il Placi Hendry, ha raquintau a mi e sco jeu mezza hai fatg atras ed hai en memoria.
Avon biras onns fuva tal mulin en possess da Luis Hendry-Schmed (1839-1899) da Cavorgia-Plaun. Quella famiglia habitava en la casa nr. 350, la casa paterna dils Hendry’s dil Plaun, oz en possess d’Ida Hendry.
Entuorn ils onns 1910-1920 han ils dus artavels ord quella famiglia, il Giachen Martin (1873-1935) ed il Giachen Antoni (1881-1955) surpriu il mulin. Omisdus fuvan sesents a Cavorgia.
La famiglia dil Giachen Martin Hendry ha concediu pli tard il dretg dil mulin als dus artavels Luis Hendry-Monn (1910-1999) ed a Placi Hendry-Schmid (1916-1986), omisdus da Cavorgia.
Il dretg dil mulin da Giachen Hendry ha siu fegl Fidel Hendry (1912-2001) sesents a Sedrun artau. Il Fidel ha enteifer empau onns dau giu siu dretg a miu um Placi Hendry.
Entuorn igl onn 1950 ha era il Luis Hendry vendiu siu dretg a siu frar Placi. Aschia essan nus daventai sulets possessurs da quei mulin.
Il mulin sesanflava dador Prau Bugnei a Cavorgia da vart dretga dil flum dalla Val Gierm, circa 50 meters sut la punt. Il baghetg en grondezia d’in faner era baghegiaus da righel, bein tablegiaus ed haveva tetg da slondas. El haveva duas alzadas, suten per la roda horizontala che l’aua menava entuorn e suren sil plantschiu igl indrez da moler.
In sac graun per ga, 25 – 30 kg, mettev’ins en la termosa, entras zaccuder digl indrez mava il graun giu denter las molas. La frina e las crestgas setschentaven separads en in truc.
Aschigleiti che la termosa era vita vegneva tut desclaus giu entras in rufinau scludaduir. Cheutras serrav’ina pala en la canal giu l’aua che mav’ussa sur la canal giu enstagl giu sin la roda-mulin.
Il mateniment dil mulin deva adina dafar vidlunder, la primavera e stad. Pertgei duront quei temps vegneva quel duvraus era dils vischins da Cavorgia cun dar ina pintga contribuziun.
Las molas crap fuvan da temps en temps da schubergiar. La canal d’aissas, 8 – 10 meter liunga, astgava buca piarder l’aua ed il dutg che tschaffava l’aua in tschancun enasisur la punt fuva adina puspei stuppaus cun crappa e glera.
Igl onn 1958 ha la vischnaunca da Tujetsch concediu l’aua dalla Val Gierm alla ovra electriva ORA. Nus havein stuiu dar giu nies dretg encunter ina bonificaziun ed igl ei stau finiu cun moler graun.
Miu um, il Placi Hendry, leva buca schar ir empaglia quei indrez da moler ed ha encuretg in adattau liug per quel. Il museum Ligia Grischa a Trun ei s’offerius da tschentar si il mulin en in tschaler. Nus havein schenghegiau al museum a Trun tut sco ei era avon maun, era curtaunas e pala da frina. Las molas-mulin fuss stau „heicli“ e strusch pusseivel da lezs onns da transportar. La mola pintga survescha enzanua sco meisa da curtin e la gronda ei biars onns plitard setschentada dadens nossa casa a Gonda. Il baghetg sez han ils inschigniers dalla ORA vuliu salvar per deponer uorden.
Igl onn 1993 ei il mulin puspei vegnius acquistaus da nossa vischnaunca e montaus el faner sper il Museum La Truaisch. Las curtaunas e pala frina ein probabel restadas a Trun.
Cecilia Hendry-Schmid, Sedrun, matg 2011