Nodas casa
Pertgei vevan ins ed ha aunc ozildi nodas casa? Igl intent era da saver nudar, signar ni marcar tutta differenta rauba ch’ins haveva, seigi quei uorden da casa sco resti, vischala ed uaffens, mo era el diever dil puresser stueva tut vegnir nudau. En caussas da lenn vegnev’ei intagliau ni barschau en. En resti vegneva la noda cusida en. Aschia savevan ins mussar a tgi la rauba s’udeva. Pertgei bein savens vegneva tala brattada ni empristada ora. Ad alp deva mintga pursanavel zatgei dil siu ed igl atun stuevan tuttas caussas anflar la via tier lur patrun.
Tier il turnar dev’ei lu beinenqual ch’emblidava da turnar. A quels empristav’ins lu pli tard schend: Mira tgei i è scret se co!
In’autra specia era la noda ureglia per ils tiers. Cura ch’ins fundava in tener casa stuev’ins sedecider per ina noda.
Quella vegneva puplicada ufficialmein per evitar collisiuns cun auters vischins d’autras regiuns e vischnauncas. Aschi ditg ch’ina famiglia habitava ensemen vevan tuts commembers da duvrar la medema noda casa. Sesligiava la famiglia si haveva il davos commember ni schizun il pli giuven il dretg da quella. Quei dretg dil pli giuven era daventaus ina vera isonza.
Glieud che saveva buca scriver stueva signar cun la noda casa contracts e brevs. Igl ei buca endretg da nus da vuler rir sur dalla nunsavida da quellas persunas. Sch’ins patratga alla paupradad ed alla situaziun da lu ed alla paupra scolaziun.
Tenor „Rueras“ da Francestg Berther, pag. 316
Treis cudischs documenteschan las nodas dalla val:
15.07 Nodas casa 1900
15.19 Cudisch da nodas 1938
15.20 Cudisch da nodas 1956
Documents
Nodas da Sedrun
Cuviarta-brev
Nodas da Surrein 1912
Remarca pert. il cudisch da nodas da 1900
Nodas Camischolas e duas autras notizias
Survesta dallas nodas
Nodas da Selva
Nodas Rueras
Nodas Cavorgia
Nodas Tschamut
Diversas nodas
Nodas Museum La Truaisch
Nodas-casa
(Cudisch Tujetsch pag. 437) Las nodas-casa ein segns linears. Ellas consistan da lingias gradas e rodundas, enqualga cumpletadas dil punct. Las lingias gradas domineschan e varieschan dalla fuorma verticala alla horizontala, e quei en tuttas direcziuns. Aschia eis ei stau pusseivel da crear variantas e cumbinaziuns differentas. Pli tard ein era ils bustabs da nies alfabet vegni duvrai per scaffir nodas-casa. Quels segns ni nodas-casa vegnan aunc oz duvrai sco mussament da proprietad. – En Svizra vegn la noda-casa avon gia el 15avel tschentaner, el Grischun perencunter per all’entschatta dil 17avel. En emprema lingia ein las nodas vegnidas applicadas per indicar il proprietari. Tuttas sorts d’utensils ed uaffens ed iseglia fuvan nudai cun la noda dil possessur … Pli da vegl han ins fatg diever dalla noda per suttascriver in document.
Cumprovas neu digl onn 1863 muossan ora. Alla fin dil contract secloma ei sco suonda: «per confirmaziun dil surra fa la Madleina Decurtins si sia noda-casa»
Semegliontamein:
1866 Vieua Lisabet Loretz fa si sia noda casa
Rosa Riedi fa si sia noda casa
Barclamaiu Berther fa si sia noda casa
Mr. Catrina fa si sia noda casa
Quella varianta da suttascriver documents ei svanida pli e pli, il mument ch’ins ha saviu scriver. En Tujetsch anflein nus per l’emprema ga las nodas-casa el cudisch „rodel da castitgs digl onn 1793-1804.“ Ils castigiai da 1794 ein setradi cun nudar la lenna, prida ord igl uaul senza la lubientscha digl «oberkeit» … e quei fuss
Statalter Adalgot Berter
Melcher de Gonda
Toni de Curtins
Duas gadas ein mo las nodas dils culponts indicadas, numnadamein: Las nodas da mintga possessur ein per l’emprema gada vegnidas rimnadas e nudadas el «Cudisch da nodas della Vischca Tujetsch» e quei igl onn 1900. Pongir – l’applicaziun dallas nodas svanescha pli e pli, in di vonzei vegnan ils segns misterius ad esser senza muntada. Mo aunc in per nodas-casa neu dil vischinadi da Rueras, aschi per curiositad:
Berther Sep, Dieni
Berther Sigisbert
Berther Gion Antoni
Berther Gion Fidel
Berther Paul
Berther Gion Fidel (hoita)
Berther Giachen Giusep
Brugger Leci Antoni
El cudisch numnau sisura secattan 135 nodas; enteifer ils onns ein ulteriuras vegnidas vidlunder. Buca da meins impurtonza pils purs fuvan e las nodas dils tiers manedels. Ellas ein semegliontamein registradas en quei cudisch. Mo ual entginas cumprovas:
Berther Sep, Dieni: ureglia dretga: giu da sum ureglia seniastra: ina ruosna, in snez davos en
Berther Sigisbert: ureglia dretga: o ureglia seniastra: ina ruosna ed in snez davos en enagiu tier il tgau
Ils 10 vitgs u uclivas dalla Val Tujetsch muossan ora in diember da 201 nodas-casa. En memoria ein las biaras, en diever denton mo pressapauc ina tiarza forsa. Ei savess esser cunvegnent da far resortir las nodas-casa da dus vitgs, in da «dadains gl’uaut» e quel dad odem la val, numnadamein da Selva e Bugnei.
Selva
Deflorin Toni Vigeli
Giger Battesta
Giger Gion Gieri
Loretz Gion Antoni
Loretz Michel
Peder Ignazi
Peder Vigeli
Venzin Augustin
Venzin Giachen Martin
Venzin Martin
Venzin Paul Benedetg
Venzin Stiafen
Venzin Vigeli
Las nodas-casa dils possessurs screts cursiv ein oz aunc en diever. Nudai ein milsanavon ils tiers manedels (cauras e nuorsas), mintgamai ellas ureglias. In exempel tonscha. Venzin Stiafen ureglia seniastra: ina ruosna, in snez davon en
Bugnei
Curschellas Tumaisch
Decurtins Adalbert
Deragisch Giusep
Deragisch Vigeli
Hendry Luis
Loretz Augustin
Monn Murezi
Monn Vigeli
Ils possessur screts cursiv fan aunc diever da lur noda-casa. Pils tiers manedels (cauras e nuorsas) ha Adalbert Decurtinsia suandonta enzenna: ureglia dretga in snez atraviers davos en ureglia seniastra ina furcletta davon en.
Las nodas-casa vegnan era a ver el futur ina certa calamita. Per che lidinuot mondi a piarder, ha Nazi Berther-Tuor da Gonda rimnau las nodas da tut la val e siu cusrin Manuel Berther-Maissen ei staus sissu che las gliestas seigien cumpletas. Ed oz ein ellas rasadas ora sin ina gronda tabla el museum «La Truaisch» a Sedrun. Enzatgi vegn a far stem; il dessegn e la caligrafia da Gieri Schmid da Zarcuns semuossan scosauda.
(tenor cudisch da Tujetsch – Igl andament da sia historia, 1987)
Nodas casa Cudisch da Tujetsch pag. 437