Documentaziun da Putnengia

Il casti da Putnengia         Documentaziun
Entgins patratgs historics a caschun dalla presentaziun allas autoritads communals, als commembers/ras dil Forum cultural Tujetsch e pressa ils 5-9-2003 a Putnengia/Dieni.

Igl uoppen dalla vischnaunca ei in ligiom restont, l’auter las restonzas, las ruinas veseivlas a Putnengia/Dieni. Igl onn 1939 ei la vischnaunca stada representada cugl uoppen dils de Putnengia alla exposiziun naziunala a Turitg. Cugl onn 1947 ei igl uoppen daventaus ufficilas per Tujetsch. Igl uoppen original sesanfla ella sala da dertgira ella Cuort Ligia Grischa a Trun. Egl original ei la punt denter las duas tuors empau pli cuorta.

La Val Tujetsch entuorn 1200 – ils aults e las spundas dretg e seniester ein cuvretgas cun tendas uauls, il cunfin d’uaul da 400-500 meters pli ad ault che oz. Giu ella val, el vonn, el terren bi ein vitgs sesviluppai. Ora entuorn dapertut beins. Ils Gualsers arrivan plaunsiu ella val neu sul Cuolm d’Ursera. Els vegnan susteni dalla abbazia da Mustér e beneventai sco novs colons ella val. Els vegnan schizun preferi cun surdar entiras alps. Aschia schabegiau cul vischinadi da Tschamut. Els retscheivan l’alp Tschamut. Quella vendan els pér igl onn 1866 alla vischnaunca da Tujetsch e pér dapi lu eins els daventai eguals als auters habitonts dalla val. Ils Gualsers han cultivau las spundas dalla val ed ils aults – la claustra sco possessura dil terren ha profitau: cultivaziun e populaziun era per els beinstonza.
Il territori dalla Cadi, Ursera, parts dil Tessin giuado s’udevan alla claustra. Per survigilar quei possess drova ei administraturs. Tujetsch sco territori sisum la val e cul cunfin viers Ursera cul Cuolm d’Ursera retscheiva sco administratur, ministerial, ils signurs de Putnengia. La famiglia ei derivonta da Mustér. Igl –ingen tradescha era la derivonza tudestga. Buca ils signurs de Tujetsch, ils de Rueras ni de Cavorga retscheivan l’administraziun ord mauns dalla claustra.
Sedia principala per l’administraziun fuva Rueras. La vischinonza als dus pass han carteivel possibilitau quei. Ils signurs de Putnengia drovan ina sedia. Sil crest gliemaus dils glatschers a Dieni anflan els il liug adattau. In liug cun ina grondiusa survesta sur l’entira val, in liug che possibilitescha ina controlla dil transit atras la val, sul Cuolm d’Ursera viers il vest, viers Mustér viers igl ost, sul Krüzli e tras la Val Mila viers il nord.
Ei drova in edifeci. Lezs onns fuva ei usit dils administraturs, ministerials, cavaliers e castellans dad ereger in casti. Quei mussava ina certa pussonza e dominonza enviers ils subdits, mo era enviers auters dalla medema noblezia.
Tgi baghegiava e construeva ussa tals edifecis? Era cheu deva ei specialists, als subdits vess ins carteivel buca saviu surdar l’erecziun d’in tal cumplex senza enconuschientschas profundas davart il baghegiar. Ils subdits han segiramein giu da segidar, inaga enten menar neutier il material e lu era cun segidar vid la construcziun. Denton duvrar ils subdits sco luvrers fuva opportun, els stuevan cultivar il terren agricol per saver dar la diescha e procurar per l’existenza dils signurs. La val era senza dubi bein populada, il clima emperneivels e las raccoltas segiramein favoreivlas.
Igl edifeci a Dieni cumpegliava plirs baghetgs cun la tuor. Sin l’entira collina serepartevan ils edifecis. El vest diltut sesanflava gl’emprem impediment da vegnir el casti. Il grep natural formava quel. Entras ina punt arrivav’ins tier l’emprema porta ed emprems baghetgs. Suenter quels suandava lu igl emprem foss, ualvess aschi imposants sco il proxim. Lu puspei ina porta e baghetgs, forsa ina part iert/curtin ed ina cistiarna sco reserva d’aua en cass da fiug. Ussa suonda il foss principal e grond impediment pigl inimitg. Ina lavur admirabla entagliada ora en grep massiv en ina profunditad da bunamein dus meters e la medema ladezia. Insumma ei sin ina moda ni l’autra entuorn entuorn igl edifeci vegniu segirau giu, u cun mirs, cun foss ni fatg diever dil grep natural. Sul foss arriv’ins sur ina punt en edifecis d’entrada e lu ella tuor. L’entrada en quella fuva plazzada giudem e buca sco ellas biaras tuors sin la tiarza alzada. Quasi in luxus da vegnir ella tuor. La tuor formava treis alzadas cun ina altezia da rodund 14 meters. Egl ost dalla tuor sesanfla in proxim baghetg. Las miraglias da quel ein aunc oz fetg bein veseivlas e dattan bein perdetga dalla grondezia e construcziun.
Igl administratur cun sia sedia en quei edifeci da crap e miraglias veva ussa siu pensum adossau dalla abbazia. Quel cumpigliava segiramein il incassar la dieschma ed il dazi; lu il procurar per bunas vias, trutgs e sendas da transit sul Cuolm d’Ursera e viers nord atras la Val Mila e la Val Strem.
Ina suletta gada ei il casti da Putnengia documentaus. Ils 26 da fenadur 1300 surdat igl avat da Mustér Nicolaus subdits alla claustra da Wettingen „ante castrum Bultringen„.
Il casti ei vegnius habitaus da quei da 200-300 onns. Las paucas restonzas veseivlas muossan era ora midadas fatgas enteifer ils tschentaners habitai. Aschia ei ina finiastra viers nord vegnida serrada si ed el sid ei in esch d’origin vegnius serraus si. Cul svanir dalla famiglia de Putnengia, entras il svilup democratic ein ils adminsitraturs vegni d’anvonz. Igl onn 1368 anflein nus igl emprem mistral dalla Cadi, quei tenor in document davart Londadusa en la persuna da da Ulrich de Barlodt.
Forsa ha era in barschament fatg fin agl edifeci a Dieni, quei demuossan las excavaziuns che han schau resortir in tratsch fetg ner e da cotgla. Carteivel dapi il 15avel tschentaner ha la natira surpriu il reger el casti da Putnengia ed ils onns han schau daventar ordlunder ina ruina, aschia vegn il casti gia numnaus dapi decennis.
Davart la vegliadetgna digl edifeci a Putnengia dat ei neginas indicaziuns precisas. Sin fundament digl art da construcziun, oravontut il fundament, restonzas da mir e ligiadira, vegn ella datada dils perscrutaders d’entuorn igl onn 1200.
La schlatteina feudala Putnengia ei nudada l’emprema gada cun Wilhelmus igl onn 1252. La famiglia steva sut survetsch dalla claustra da Mustér. Igl onn 1278 s’udevan Wilhelm e siu fegl Hugo tier quels nobels sursilvans che han agiu encunter la claustra. 1339 e 1369 funcziunavan Hugo ed Ulrich de Putnengia sco mistrals ad Ursera sin territori dalla claustra da l’auter maun digl Alpsu.
Igl onn 1391 fuva Heinrich administratur claustral, 1397 sigilescha Ulrich a Trun per il pievel dalla Cadi. 1404 e lu danovamein 1438 ein commembers dalla famiglia mediaturs. Carteivel entras ina lètg possedevan ils de Putnengia era beins ella Lumnezia, 1402 – 1438 empeila Pieder de Putnengia la sort dalla abbazia da Mustér e porta sco emprem il tetel da prenci-avat. Duront siu temps da reger e cun siu sustegn ed engaschi persunal nescha ord la Ligia da Glion da 1395 la Ligia Grischa, ch’ei vegnida fundada a Trun sut igl ischi ils 16 da mars 1424.
Il casti da Putnengia ei dapi tschentaners ina ruina. La natira ha fatg il siu; mo era ils carstgauns han savens tratg a nez la biala crappa dallas miraglias per baghegiar baghetgs e casas ella vischinonza da Dieni. Igl ei perquei neras uras da conservar il pauc restau. Igl ei in edifeci da gronda muntada historica; igl emprem casti spel Rein; gl’ei ina toc historia da nossa val e regiun, in tschancun cultura – e quei ei bia per nus. Restau e vinavon a restar vegn igl uoppen dalla famiglia de Putnengia sco sigil da vischnaunca – la historia dil casti viva aunc ed accumpogna nus en fuorma digl uoppen.

Documentaziun da Putnengia
Putnengia ei igl emprem casti allas rivas dil Rein. A Dieni sper Rueras searva la val per l’emprema gada. El temps miez ha quella planira purschiu il fundament economic per ereger in casti. La suveranitad territoriala s’udeva alla claustra da Mustér. Il center administrativ cun in ministerial fuva Rueras cun il casti da Putnengia.
Documentaziun