Agricultura ed alps

(Ord cudisch da Tujetsch) Cun paucs plaids – 53,9 kilometers quadrat u 40,25 per tschien digl intschess da Tujetsch cumpeglian las alps. La gronda part ei messa ora bi ademplat siper las rodundas, sco per semeglia Cuolm Val, Caschlè, Tgom e Cuolm Cavorgia. E quellas ch’ein allas rivas d’in’aua ein alzadas ora e zuppentan vi nuot (Val Maighels e Val Val). Mess ensemen ina e scadina, ha ei dau pli baul il diember da schotg, schotg alps ella Val Tujetsch che secloman:

Sch’ins metta d’ina vart las duas alps da Nalps, Curnera e Cavradi vonza ei per Tujetsch aunc adina quitordisch, bein onz bia pils pursanavels dalla val. Zatgeininas dallas alps ein miez carschidas en, sco per exempel Culmatsch e Caschlè e Cavradi. Da daditg enneu han bostga e brutg priu il surmaun e naparts dils pursanavels han insumma piars empau las queidas. Las tegias ed ils feclers ed ils tschalers da magnue sballunan; lavazzas ed urtgiclas mortas recuseschan las perdetgas. E leu nua che la fumeglia dad alp ed ils muvels tuornan, alpegian ins buca pli dus meins e miez e varga, mobein onz pli pauc, ed ils scolars bandunan 1’alp avon la scargada. – Dabia semida; pader Placi a Spescha fagess tinghels cun ses convischins che han suau da manedel avon onns pervia dallas alps. Las alps per propi, sco per semeglia: Val Val,  Val Giuv, Alp Tschamut e Tgom appartenevan alla claustra da Mustér ed ils pursanavels da Tujetsch pagavan mintgamai da sogn Martin per las treis alps da vaccas (senza il Tgom), pia culs vischins da Tschamut ensemen, pressapauc 555 kilos caschiel. Els mavan allura sez cul caschiel on claustra; las indicaziuns ella nudauna dian che la marenda pils vischins giu da Tujetsch fuvi ina gronda grevezia. Ils Tuatschins han tschensiu alla claustra entochen ils anno 1866. Allura ein els secumprai ora e stai leds, damai che las pastiras dad alp ch’els possedevan vivon, las atgnas, sco per exempel: Pardatsch, Nual, Caschlè e Cuolm da Vi, quei leu fuva buca grond striegn. Sch’il temps present ha raschun, gliez semuossa si pli tard. En tuttacass ei la poesia dils tschenghels e dils pardatschs sco pigliada naven. Giachen Hasper Muoth fuss a mesa via cun ses idils. Per cletg ha el descret bufatgamein la Val Tujetsch ed ha mussau tscheu e leu vi cul det ed ils Tuatschins hart mess tut bein en salv. Ed ils capetels dallas alps en Tujetsch ein daveras numerus. Essend ch’ils contracts cuntegnan dapli che mo tschentaments, numnadamein nums da glieud e logs ed imports epi surtut il spert dil liug. Per dir la vera verdad fuva la gudida sill’alp in strapaz. Ils purs che vevan da caschar en roda e tener adaquen il latg tenor las stialas e far las midadas mintgamai ed aschia. E denter lezs dis ed ils nos dalla centrala da latg secatta in spazi.

Fontaunas