Il chischner

En general
A Camischolas e Zarcuns ein tut ils chischners svani. A Camischolas era ei 14, Camischolas Sura 6 ed a Zarcuns 8, total 28. Igl onn 1961 stevan 12 chischners en Tujetsch, numnadamein 5 a Rueras/Dieni, 4 a Gonda/Salins e 3 a Sedrun.

Caschner03
Construcziun
En Tujetsch fuva il chischner liber derasaus. Talinas deva ei mo fetg paucsa ed aunc enqualin chischner fermaus vid in baghetg. In chischner consista ord 2, 3 entochen 4 posts; drova 4, 6 entochen 8 ed aunc dapli areisens. Ils chischners cun mo dus posts numnav’ins geina.
…. In chischner cun quater posts fuv’ei aunc viagiu Rueras; in cun tschun posts existeva a Tujetsch mo sin Gonda; in cun sis haveva da gliez temps mo la venerabla claustra a Cons e fuva ina remarcabladad. ….
Situaziun
Ils chischners eran sur e sut il vitg (Camischolas); tuts miravan sid. Il suffel dil Cuolm da Vi, quel era lu il stan da menar els.
Possess, dretg e servitut
A Camischolas eran certas servituts. Gliez sai jeu mai ch’ei ha dau historias pervia da quei. Nus vein l’idea ch’enteifer il termin da vegn onns, hagien ins il dretg da puspei baghegiar si in chischner. Mai possedeva in pur in sulet chischner. Tier las parts da mintga pur setractava ei dalla part denter ils posts che vegneva numnada aiferpiest, ni d’in u plirs meters ladezia da dem entochen sum, numnau aunz, ni era mo la part agl ur dil chischner numnada tschetscha. Las parts dependevan dalla grondezia digl èr e buca dalla casa. Il dretg er’adina il medem. In ha la tschetscha ed in miez aiferpiest da maun dadora. In auter veva in aiferpeist senza la tschetscha.
… in chischner cun quater posts s’udeva a divers vischins. Actualmein havevan art e part: Giachen Lurenz cun in aiferpiest ed in aunz, Hans Gieri cun dus aunzs, Tumaisch Madlainer cun treis aunzs; la pli gronda part udeva denton agl aug Melher, … Ils chischners vegnan artai cul prau. La casa drova buca chischner!
Piest/posts
Quei che jeu seregordel vegneva la lenna dada dil bostger. Quei era lenna concedida per prezi reduciu. Ils posts dulavan ei giu. Sisum fagevan ei fuorma da tetg, giufuns eran ei rodunds. Tut ils posts vevan in crap suten. Entuorn la crappa mettevan ei nuot.
… Da far ora las ruosnas els posts, haveva Giusep in agen inschign. El fageva ora quellas tut mo cun la sigir aulta, strusch ch’el havess falliu zacu ina frida; en duas, treis minutas tagliav’el ora ina. Caduff luvrava cheu cun scalper e manera, …
Ils posts = quei ein lenns gronds, liungs e gross, che tegnan agrad si il caschner. En quels vegn ei fatg en ruosnas naven da sisum tochen giu aschi in meter e miez. Biars caschners han treis ni quater posts. Ils caschners che han mo dus posts ein aschi dus meters in ord l’auter, quels ils quals han treis ni quater posts ein aschi in meter e miez in ord l’auter.

Caschner02

Lattas da canadél

Silmeins dus meters e miez munglass ei esser avon che las lattas vegnan. Las empremas lattas numnadas las lattas da canadél stattan sin duas clavellas en ruosnas da traders da darschuns.
Lattas
La regla po esser 18-20 lattas.
…Las lattas ston esser lenna tagliada, schiglioc targess ei en l’aua e smarschentass en buca ditg il lenn, …
Las lattas = quei sto esser lenna tagliada, schiglioc tress ei en l’aua. En in dils gronds caschners eis ei schon aschi vegn lattas.
La tschetscha
… Ti …. savesses forsa serrar giu las tschetschas, ch’jeu hai pinau tier ier sera. La tschetscha ei numnadamein quella part, che varg’ora il piest da mintga vard e che vegn serrad’en dallas lattas. …
La tgetgna/tschetscha = las lattas, che van atras las ruosnas dils posts vargan aunc ora empau quels e quei numnan ins tgetgna. Las lattas vargan ora ils posts aschi miez meter.
Igl aiferpiest
In aiferpiest, ni in aifer, la part denter dus posts, ha quater aunzs, la tschetscha ei anzi pli pintga ch’in aunz.
Areisen
Per regla sis areisens, da mintga maun treis per in chischner da treis posts. Pli u meins ils buns areisens da maun sut. Da l’aura sut ei in chischner mai seders. Ils areisens ein per bia buca aschi gross sco ils posts. La vart grossa digl areisen vegn sil chischner perquei che leu stuev’ins far ora la bucca, la bucca stuev’esser ch’ella pudeva ella latta. Sisura era ei silmeins aunc ina, il bia denton duas ni treis lattas. Per regla van tut ils areisens silla medema latta. La cua, la fin digl areisen, vegn messa en la tiara e fermada da mintga maun cun dus pals.
Ils areisens = quels ein fatgs per tener agrad si il caschner. Quei sto esser lenna grossa e liunga, era tagliar sto ins ella, schiglioc tila ei en l’aua e smarschescha pli dabot.
Giebel
Il giebel = quei ei sisum il caschner grad sut il tetg en.
Il tetg
Il tetg da duas alas fatgs cun aissas buca splanadas da circa in meter, forsa strusch, ei sin lattas.
Talina
La talina = en biars loghens han ei il caschner vid il clavau e quei numnan ins talina. Ils funs talina = ei il funs dalla talina.

Far giu e metter si chischner
In chischner teneva per ordinari 20 onns. Da derscher giu era ei malsegir. Il Vigeli Monn ei vegnius sut in chischner.
(Monn Duri Vigeli (1859–1932) da Sedrun. Fegl da Vigeli Giusep Monn (1817–1907) e Maria Barbara Muggli (1824– 1865). Emigraus ell’America 1903 e puspei returnaus 1907. El ha maridau la Maria Agatha Flepp (1856–1928). Sedisgraziaus ils 2 da december 1932 da derscher in chischner giu Nislas e morts dallas consequenzas.)

Caschner

„Quels umens vegnan supplicai da vegnir per l’amur da Diu a derscher si il caschner giu las Palius. Ins vegn supplicaus da vegnir stedi, parquai ch’igl ei in grev da quater posts ed ha si tetg.“ … Arrivai sil plaz, controlleschan zacons schebein ei seigi avon maun sufficientamein aissas, cuortas e liungas, sco ei drova. … „… nus essan cheu curonta e vein era tut gl’uorden ch’ei drova!“ … Sper mintga post sepostan ussa dus umens, mintgin cun in pal-fier, per spuranar ils posts ch’ei mondien buca suto. … … parta giu ulivamein las aissas silla ladezia dil chischne. … sesaulza il chischner per circa in meter ed otgonta or dalla tiara. … Il chischner va puspei per circa in meter egl ault. „Uss en cullas aissas cuortas!“ grescha il commando e sin ses plaids omnipotents vegn il chischner ussa spuranaus da mintga vard dils posts encunter ina latta cun aissas da dus meters e miez entochen treis. Pli ad ault encunter il tetg tegnan 4 – 5 umens vid in’aissa spuranau aunc aissas pli liungas da circa 4 meters, per saver stuschar, sin commando pli ault il chischner. … Stend tut grad eri, van circa la mesadad dils umens naven e vegnan neunavon cun aissas da 5 meters ed il chischner sesaulza puspei sin in recent commando. „Uss en cun ils areisens, mo gl’amprem mirei che las las aissas seigien bein sprunadas!“
Plirs umens sedrovan da purtar neutier dus, treis areisens. Davontier vid il tgau, q.v.d. vid la bucca digl areisen tegnan dus, treis umens spuranau in’aissa ed aulzan cun quella igl areisen egl ault. Treis umens, in per areisen, van ussa tut alla bahutta dallas lattas dil chischner si, mintgin cun in terschiel e sepostan el liug nua ch’igl areisen vegn tschentaus en. Essend sin lur posts, vegn la cua digl areisen alzada mordio egl ault, per rabitschar igl areisen ella latta. Quei reussescha oreifer, sco da metter igl effel ell’onza. Mo ussa vegn ei aunc fermaus cun in terschiel per megliera segironza. Ils areisens ein bein fermai ed ussa seglian zacons umens neutier e catschan en mintgin da quels in punachel oragiudem; quei fan els per saver tschentar encunter quel in’aissa, sinaquei ch’ils umens sappien tschappar da stuschar. Ils areisens ein en e stattan en! La lavur prigulusa e principala ei fatga; mo aunc ina stuschada, speronza ina buca memia da vilau ad il chischner ei derschius sidretg. … Ussa rest’ei mo aunc dad ira si culs auters areisens. … Els cargan mintgin in areisen cul tgau sil schuvi, van d’ina scala si e suenter dallas lattas si sco stgirats, ferton che 4 – 5 umens han pigliau scadin dils areisens per la cua, dond suenter ton sco ei pon. … Mo per tschentar en igl areisen culla bucca ella latta, ston ils umens vid la cua alzar quel dil ridischen egl ault. … ils areisens ein lugai ed ussa vegn il chischne aunc mess schibein sco pusseivel el plumin.

(Ils texts uiarschs ein da G. Gadola/pader Baseli Berther en: Suenter viaspras.)
(Ils texts screts agradsi ein nudai en ina scartira egl archiv communal senza datum e num (Gion Felici Monn?).)

Cudisch da Tujetsch
Madirs dil tut, gliez ei il graun bunamein mai vegnius en Tujetsch. Da quei han ils chischners dau perdetga, quels chischners cun lur posts imposants e las lattas entraviers sut in tetg graschel da slondas ed ils areisens han onns ed onns pudiu star agradsi senza che las tschetschnas dil puranchel vessien giu turpetg. Per posta dallas sgagias e dallas hazlas e dils paslers che han meinsvart ziplau giud las lattas ei la puraglia buca ida sutsu. Plitost han ils umens saviu sepusar encunter ils posts dils chischners, cura ch’ei ha tratg sutenasi. – Ins ei ius naven culs chischners, naven cuntut e quel che vonza sisum la val ei in rudiment da vergugna.

Chischners, singulars avunda per la glieud d’ozildi, gliez deva ei dapertut per ils vitgs entuorn. Per regla veva scadin vischin zanua ina part, aschia ch’el saveva caschinar siu graun per la davosa madiraziun duront pressapauc in meins.

Accurat sco ils chischners – ed ils faners sterni ora sil funs han dapertutanavon il treranavos. En quels logs ei zatgi buca mo vegnius staunchels, meinsvart era leds, sco per semeglia el mulin, nua ch’ins ha saviu ver endamen u schizun seconfidar.

Pader Baseli Berther
Ils posts ein la part principala dil chischner; quels tegnan agradsi el. En quels fan ils meisters ruosnas da sum tochen giu aschi dus meters sul tratsch. Atras quellas ruosnas vegnan las lattas catschadas; tenor la lunghezia ed ils posts dil chischner ein quellas savens d’ina termenta lunghezia. – In chischner mo cun dus posts (in eifer) numn’ins «ina giaina» en Tujetsch. – Quels aschi pigns vegnan denton erigi il bia encunter ils clavaus e senumnan allura era «talina». Ils lenns (2 ni 3), che tegnan a bardun ina talina dalla vart ch’el ei fermaus vid il clavau numnan ins «tgauns».
Ils chischners da treis e quater posts han ils posts aschi in meter e miez tochen dus in’ord l’auter. Tier tals chischners vargan las tschetschas ora ils posts per circa miez meter. Las lattas ston esser lenna tagliada, schiglioc targess ei en l’aua e smarschentass en buca ditg il lenn; il medem val’era pils areisens, ch’ein fatgs per tener il chischner agradsi; era quels ston esser lenna grossa e liunga. Per esser cumplets han ils chischners era in tetg.

M127

Chischner da treis posts/piests, sis areisens quendisch lattas a Curtin/Sedrun, dasperas il Sontget dils Gedius.