Il tscheiver e la cureisma
Il tscheiver d’avon onns
da Francestg Berther, Rueras
Nadal e Daniev ein atgnamein per mintga carstgaun in tierm sin la fin digl onn. Cheu fa ins patratgs sur il curriu e passau in onn ora e magari era en sia veta vargada. Igl ei sco in viadi viadora en la natira. Mintgaton fa ei bein da far in paus zanua en in englar d’in uaul ni en in liug surveseivel, solitari e bi . Quei paus dat beinduras temps da patertgar anavos e prender en egl igl avegnir.
Cun quellas lingias less jeu tener in techet en memoria ils usits da tscheiver, che entschavevan da miu temps, suenter haver fatg Daniev tier parents e vischins, cun il firau da Buania. Buania, gie Buania veva num tier ils giuvens: „Buania mintgin tier la sia“, e quel che ha negin ell’ustria. E Buania vegnenva da miu temps da giuventetgna fatg stedi stem, sche buca quasi controllau nua che in giuven fuva lezza sera. Per ordinari mavan lu gest quels dalla ustria per las eschas e fagevan beinduras enqual cattavegna cul giuven amurau ed eventual era cun las giuvnas. En quei grau vevan cunzun mats dad ordeifer beinduras da pitir e vegnevan persequitai buca mal. Gie, quei fageva magari mal da stuer schar sura nossas bialas a quels smaledets da tschels vitgs. Dapli baul hai jeu aunc udiu ch’ei vevan perfin fatg bogn cun tals e quei da tuttas ferdaglias da miez unviern. Naturalmein buca per lavar giu quels, na, na segir ord spir schalusia, ni forsa era ord carezia buca exaudida.
Duront il temps da tscheiver vegneva ei era ina sera ni l’autra fatg seras da Tscheiver denter vischins. Propi il divertiment da quellas bialas seras denter vischins fuvan bein il dar troccas, Lu forsa mintgaton in pign sault suenter la musica d’ina suna da bucca, ni pli tard in ni l’auter che saveva sunar sin ina harmonia. Silsuenter naturalmein in flot puschegn cun in per glasins vinars leutier. Quei sto ins dir, tier tutta sempladad, per buca dir paupradad, che regeva, ei fuva fiastas cordialas denter vischins e giuventetgna che ins appreziava. Aunc en vegls dis fa ei plascher da seregurdar da quella cordialitad da dis vargai.
Dalla famiglia hospitonta vegnevan quellas seras per ordinari plitost tenidas tschelladas. Ei deva denton adina da quels preferi che vegnevan stediamein sissu nua. Forsa existeva gia lu il survetsch secret! Denton fischas creiel jeu buca ch’ei devi gia! Vessas vus era cartiu che negin vegni sissu? Segir, gia lu deva ei da quels che savevan tut. Beinduras mavan lu quels era beinsavens, e sche las bialas vevan il plascher giudlunder vegnevan ei envidai en. Buca paucas amicezias ein aschia vegnidas en mongia e forsa ein gest quellas pintgas fiastas da divertiment stadas la cuolpa da novas letgs e famiglias. En Tujetsch fuva propi il giug da troccas il giug da tscheiver. Igl jass ei vegnius enconuschents cheu tier nus, tenor miu saver, per suenter l’emprema uiara mundiala e quei entras il survetsch militar da nos giuvens. Troccas, gliez giug ei bia pli vegls cheu tier nus. Eis el, quei giug preferiu dils Tujetschins, forsa vegnius importaus dals umens dils survetschs jasters tier nus? Ch’ei vegneva dau stedi troccas, gliez hai jeu udiu a raquintond da biars vegls.
Dil temps da mistral Venzin, il qual fuva mistral ed ustier, ei vegniu raquintau il suandont: Per Gliendisdis-tscheiver vegneva igl Obercheit ensemen. Quei di vegnevan tuts falliments succedi en vischnaunca e purtai en tgisa, tractai en da quel. Sai buca sch’ei han aunc manteniu quei tochen oz? Mintga accusau veva da cumparer persunalmein. Ils tgisaders vevan il previlegi ch’ei astgavan buca vegnir enconuschents. Tenor protocols da vischnaunca vesa ins ch’ei deva schizun in „clegher“, in tgisader ufficial. Quel veva l’incarica da tgisar, cunzun schabetgs amorals denter ils giuvens. La suprastonza astgava buca schar vegnir ora, tgi fuva mess per quella incarica. Da miu temps denton existeva quei uffeci buca pli. Purtar tgisa astgavan, ni fuva tenor serrament public sin vischnaunca obligaus mintgin. Ins ha il sentiment che per caussas da pli impurtonza, vegneva ei buca tgisau bia. Leu fuva la dertgira cumpetenta; denton fetg savens per piculezzas. Quei Gliendisdis-tscheiver, fuva pia, per aschia da di, il di da dertgira. Cheu vegnevan quels fatgs tractai dalla suprastonza. Ils treis suprastonts ed in mess egl Obercheit da mintga vischinadi vevan da funcziunar sco dertgira. Ils vischinadis fuvan representai aschia: Dadens gl’uaul 1; Rueras 1; Sedrun 1; da Maunsut 1 ed aunc il salter.
Finida la dertgira gudeva igl entir Obercheit in bien gentar ell’ustria. Sco ei vegneva raquintau, era schizun enqual fallond malcuntent. Ei deva schizun da quels che tgisavan in l’auter mo per saver, tuttavia vischins da Selva e Tschamut, serender oragiu e lu suenter far ina detga fiasta entochen Mardis-tscheiver.
Dals Dadens gl’uaul, ei fuva da quels da Tschamut, fuvan entgins stai tgisai e puni e lu serabitschai finalmein entochen Rueras tiel mistral Venzin ell’ustria. En legra cumpignia fuvan ei aunc leu la mesjamna dalla tschendra. Cheu seigi ina femna da Tschamut arrivada tiel mistral e purtau ina camischa schubra per ch’igl um sappi e dueigi era ira ora a Sedrun a messa. Cheu vegneva celebrau da gliez temps per quei di a s.Vigeli allas 10 uras messa.
Ch’ei vegneva dau troccas ei era enconuschent entras sur Vigeli Venzin il vegl. El ei vegnius visaus publicamein sin vischnaunca. Leu el protocol stat ei scret il sequent: Vegniu priu si farrer e caplons per dus onns, tenor uorden da 1838. Confirmau tuts, cun la cundiziun che sur Vigeli Venzin paghi las spesas fatgas vid sia casa e detti si tuts giugs ect. ect. Era mess caluster quei di Giachen Fidel Beer e Rest Schmed.
Protocol pervia dils mats: 1839 vegn schau sura als commembers digl Obercheit da mintga vitg da numnar en siu vitg in „cleger“ dils mats. Ei vegniu scharfamein cummandau da tener tschellau sut strof digl Obercheit. Il cleger duei haver salari per mintga tgisa 30 x. Suonda ina nota da castitgs. 23 ein vegni clamai ed admoni e strufegiai pervia da giugar ed era ira entuorn la notg. Denter quels sur Venzin, sur Camenisch, mistral Venzin, mistral Beer e mistral Gieriet. Tgei historias! Segir ein tuts vegni salvs e beai gest tuttina. Lein sperar!
Dau las dudisch il Mardis-tscheiver, vegneva tuccau a Sedrun il zenn grond duront in quart d’ura. Quei vegneva numnau: tuccar ora il tscheiver, ni schizun tuccau da miert per il prenci Tscheiver.
Cureisma – co nos vegls observavan ella
Atgnamein eis ei biagadas interessant, co ins sto viver biars onns, avon ch’ins observi tut tgei ch’e va e cuora en nies contuorn. Aschia ina observaziun a mi aunc nunenconuschenta, hai jeu era fatg avon circa curonta onns. Sco pur da quei temps vevel da notg stuiu serender enagiu Satur, enagiu en quei liug solitari, pervia d’ina vacca che havess giu da far vadi. Giu fatg mia viseta, hai jeu serrau si l’escha e serendius sin via encunter casa. Strusch che jeu hai giu traversau il graschel piogn e revius da l’autra vart dil rieven si, ha ei entschiet a tuccar il zenn grond a Sedrun. Da mesanotg udir a tuccar, quei fuva per nus Tujetschins in segn d’annunziar barschaments! Surprius da quei tun da mesanotg, hai jeu mirau dalla val viadora sch’ins vesi forsa fiug e flomma. Mo da veser fuva nuot, gnanc ina cazzola e tunar tunava il tuchiez en da Sedrun sco il zenn da miert. Ch’ei tuccava denton buca da miert, gliez fuva per mei pli che clar. Mo pertgei tuccava ei lu? Cun in curios sentiment sun jeu serendius da Rueras orasi e permiez il vitg viadora. Quei mument hai jeu giu il sentiment dad esser resch persuls sin quest mund. Aschia sundel arrivaus orasisum il
vitg. Cheu hai jeu engartau glisch tiel Toni Berther el Caffe Mila. Malruasseivels sco jeu erel, haiel ughegiau da spluntar. La Hedwig ha clamau: „Co è serrau, nus schain vagni ain nagin ple!“ Sinquei hai jeu rispundiu: „Ju vi nuetta vagni ain, aber o Sadrun tucca. Quai munglass betga esser fiug?“ Cheu di la Hedwig: „Oz sai mesjamna della tschendra a quai tucca ora el tscheiver.“ Jeu sundel staus empau surstaus da quei tuccar ora il tscheiver. Quei vevel jeu aunc mai udiu ed erel lu segir encunter ils 50 onns vegls. Tons onns haiel stuiu viver avon che intervegnir da quei bi usit che existeva forsa gia dapi tschentaners. Igl usit vuleva semplamein indicar ch’il bi tscheiver seigi uss a fin ed il temps da far penetenzia, la cureisma seigi cheu.
Pli da vegl vegneva celebrau mesjamna dalla tschendra per l’entschatta dalla cureisma a Sedrun allas 10 uras in survetsch divin cun priedi.Gia da mes onns giuvens vegneva quei buca fatg pli. Exactamein cura quei usit ei schaus curdar ei buca d’anflar ora. Duront il survetsch divin dalla mesjamna vegneva distribuiu sco aunc oz la tschendra. Quella funcziun muossa vi sin la vanadad da questa veta terrestra cun ils plaids: „Patratga carstgaun che ti eis puorla e daventas puorla.“ Atgnamein in saluteivel patertgar per nus tuts en nos dis.
Da giuven vevel jeu l’impressiun, che quei fuvi aunc in ualti serius patratg per ils vegls. Denton per nus giuvens savens ina caschun da dar in a l’auter tuccas e teccas, pertuccont qual vessi giu il pli da basegns da pli bia ni pli pauc tschendra. Enzatgei auter che schabegiava quei di en scadina casada en Tujetsch, fuva il serrar si la combra da carn e quei da quei di entochen Pastgas. Ei vegneva magliau negina carn! Quei naturlamein sco act da snegaziun e penetenzia. Quei usit ei semantenius tochen viaden ils anno 1960. Ils davos onns savevan ins allimentar las spisas cun da tuttas sorts peschs, ton, sardinas e lu tuttavia culs enconuschents marlucs.Ei fuva aschia ch’ins encurscheva pauc pli da cureisma e gigina, ins quasi spetgava vess sin la midada en cuschina e sin meisa. Suenter quei liung temps dad abstinenza era il plascher per la damaun da Pastgas cun ina meisa emplenida da carn secapescha fetg gronds. Dalla lieur da Pastgas aunc negin che selegrava lezs onns, denton segiramein dalla carn ch’ins veva stuiu desister aschi ditg.
Enzatgei tut special vevan nus Tujetschins cul festivar ils venderdis cureisma. Mintga venderdis cureisma e quei en tutta aura vegneva ei celebrau in survetsch divin cun priedi a Sedrun. L’obligaziun da predicatur entschaveva sco suonda: igl emprem venderdis veva il plevon dad esser predicatur; il secund il caplon da Rueras; il tierz il caplon da Selva; il quart il caplon da Sedrun e lu pli da vegl per ordinari in predicatur jester ni puspei il medem turnus. Tier quei survetsch divin mavan ils da Rueras ualti stedi, mo era quels da Selva e Tschamut mussavan ch’ei seigien buns cristifideivels e vegnevan oragiu Tujetsch. Che quei ei in fetg vegl usit, muossa ina brev scretta dil temps dalla lavina da Rueras 1817 entras sur Vigeli Venzin da Rueras. El scriva: Il venderdis cureisma ei tochen ussa vegniu fatg negin priedi, sin venderdis proxim spetgel jeu Els.
Nos antenats vevan denton era aunc amiez la cureisma ina dumengia tut speciala. Sco jeu seregordel vegneva ei duront la cureisma mai sunau l’orgla duront il survetsch divin. Amiez la cureisma deva ei la dumengia, numnada dalla baselgia: laetare. Quella suletta dumengia udev’ins puspei musica e cant en baselgia. Il pievel tujetschin numnava quella dumengia la dumengia da patlaunas. Quella dumengia vegneva ei veramein cuschinau en quasi tuttas casadas patlaunas. Tenor raquintar da glieud veglia fuva ei pli da vegl igl usit, che nua ch’ins veva amicezia, fuva quei il sulet di duront la cureisma, ch’ins astgava visitar la spusa.
La culminaziun dalla cureisma fuva secapescha la jamna sontga. L’entschatta deva la dumengia da palmas cun sia processiun. Vevan ils parochians bandunau la baselgia, vegneva quella serrada culla clav. Returnada la processiun vegneva cantau il vers: Pueri hebreorum ramos portantes dicentes. Quei succedeva pliras gadas e dus cantadurs rispundevan lur cant. Vonzeivi, cura ch’il psalm fuva a fin prendeva il caplon, ni a Sedrun il plevon, e spluntava cun l’asta dalla crusch vid la porta-baselgia. Quella vegneva aviarta e cun quei fuva la jamna sontga en nomina. Duront quater dis vegneva ei fatg las mudinas. Pils affons e giuvenils fuva quella devoziun nuncapeivla ed ins pudeva era strusch enconuscher ora il senn. Per ils buobs deva ei denton era cheu ina certa attracziun. Els vevan quei di da marcar ils gedius cun lur sgaras. Haver ina sgara scosauda, gliez valeva enzatgei. Cheu fuvan tuts s’engaschai cun tgierp ed olma. Dalla liturgia tier il survetsch divin, less jeu nuota scriver ni s’exprimer memia bia. Per mei cun miu temparement fuva tut memia liung ed il stuer star eri aschi ditg, in marteri. Il venderdis sogn da rusari grond fuva lu puspei nuota legher. Ins stueva star enschanuglias giun plaun e quei duront igl entir rusari grond, nua che tuttas litanias ed oraziuns fuvan aunc pendidas vidlunder. Quei mument ch’ins steva lu puspei sin peis, disdevan las combas quasi ed ins saveva strusch pli ir.
In usit tut special vevan nus da Rueras il venderdis sogn. Quei di pelegrinava mintga singula famiglia en la farria a s.Vigeli. Recitond communablamein il rusari serendeva mintga famiglia a Sedrun visitond sin via la caplutta da Nossadunna e s.Onna a Camischolas per recitar leu in per salidadas. Quei usit ha cuzzau entochen ils onns dalla secunda uiara mundiala. Ei fuva veramein in bi maletg da persequitar co umens persuls, giuvens pèrs gest maridai e babs e mummas da famiglias cun roschas affons mavan ad urond atras nossa vallada. Beinduras entupavan ins ils emprems onns dil turissem, jasters che targevan cun respect la capiala avon in tal secuntener e confess religius.
Enzatgei tut aparti fuva ei, sch’ei vevan da cumpignar quei di in mortori alla fossa. La lescha liturgica lubeva buca quei di dad entrar cun la bara en baselgia e tener per quella igl usitau survetsch funeral. Tgei sentiment ins haveva da quei, hai jeu mez stuiu sentir. Gest per venderdis sogn ei miu agen bab vegnius satraus ed aschia buca saviu entrar en baselgia parochiala. Jeu hai denton la ferma speronza che era el ei aschia vegnius tiel Segner.
Dad emblidar eis ei era buca che gievgia sontga vegneva ei calau da tuccar ils zenns entochen sonda sontga. Ins scheva: Ils zenns van a Ruma.
Cu han quels usits priu ina fin? Il tuccar ora il tscheiver; il pelegrinadi communabel dallas famiglias il venderdis sogn en la parochiala ed il celebrar il survetsch divin cun priedi ils venderdis cureisma; quels usits ein svani in suenter l’auter duront il temps dall’erecziun dils implots electrics sin nies intschess. Tgi, tgei ei stau la cuolpa? Eisi stau il stress dalla lavur da lezs onns? Forsa la moda e maniera da viver nua ch’ins ei vegni ligiai en in process da lavur nunusitau, che ha priu naven il temps e la peda per quels usits religius. Aschia vein nus bein piars enqual caussa da valeta culturala. Salvein nus denton respect e carezia per quel che ha dau a nus tut en buontad e carezia per nus humans, lu savein nus aunc ozildi sefidar sin Diu e sia buontad, patertgar en pietad al vargau e seregurdar da nos perdavons e lur usits.
Dend in sguard anavos sin mia lavur davart il tscheiver ed ussa la cureisma da pli baul. lessel jeu tschentar ina damonda. Veva quella gigina e penetenzia enzatgei senn? Sche jeu lessel esser sincers, stoi jeu dir, che gest lezs onns, nua ch’il pievel viveva adina mo da lur agens products, da latg, caschiel e cunzun la carn veva quei in segir effect sin il beinstar corporal e la sanadad. In versau miedi ha avon biars onns detg a mi: „Sche la glieud savessen con bein che la baselgia manegia cun il far giginar, giginassen biars bia dapli.“ Oz havein nus beinenqual che gigina, denton buca per far penetenzia. Cheu va il verset d’in poet romontsch bein a prau: „
Schubas stretgas sco rispials,
che vestgessan bein ils pals.
Ina devisa da magliar ei denton segir buna: Maglia adina ton che ti hagies aunc in tec fom cu ti bandunas la meisa!
Ei dat aunc bia uisas co far gigina, magari schar svanir ils vezis ch’ins ha ni forsa era quels ch’ins manegia che ins hagi buc. Mo far in priedi lessel jeu buca! Gliez laschel far auters.
Ussa lessel aunc relatar davart enqual anectoda succedida duront la cureisma. La jamna sontga vevan nus buobs l’incarica da marcar ils gedius. Cheu havein nus inagada fatg il plan da buca mo sgarar, na, nus levan aunc schular leutier culla detta. Duront las mudinas transitava il Giohen caluster davos igl altar vi, vegneva neu e stizzava ina candeila. Quei mument stuevan tuts calar da sgarar. Tuts han calau da sgarar deno il Tobias ed il Luis, dus buobs dil caluster, ed jeu. Nus vein buca dau adatg e schulau vinavon. Co quei ha tunau pudeis vus cumprender e far ina idea. Suenter havein nus lu saviu che nus vevan schulau! Enzatgei hai jeu mai emblidau. Cuort suenter Pastgas ha nies scolast inagada fatg schular nus per tedlar e mirar tgeinin sappi schular il meglier. A casa vevan ei denton buca fatg schular!
Detg interessant fuva era dad udir enqual cantadur a legend e cantond lecziuns. Meister en quei fuva cunzun il Sep Martin Beer ed il pign Cavegn. Tschontschan ins ozildi da quellas caussas, dils usits dalla jamna sontga, da mudinas ed auters ritus dalla baselgia catolica, san ils biars nuot da quei. Inagada veva mintga casada silmeins ina sche buca pliras sgaras. Ils frars Cavegn da Gion Antoni eran propi stai ils fabricants dalla nova sgara da martials. Els vevan adina treis da quels exemplars. Ils buobs che eran screts en bein tier els vevan lu la preferenza. Ei deva era sgaras grondas che duvravan dus buobs, pli savens denton las pintgas ch’ins saveva tener enta maun. Tgi sa sch’ei existan aunc, quellas sgaras, ils objects da torturar las ureglias? Ein ellas svanidas els mauns da vagants ord nossa val ni dorman ellas la sien dils gests els divers museums? Regurdientschas per nos vegnetsuenter!
Francestg Berther, Rueras