Pass Alpsu

Avon 155 onns
Ils Tuatschins e la Via Alpsu – radunonza plein tensiuns – igl avat cumpara

La via atras la val e sul Pass Alpsu ei segiramein gl’emprem grond project ella Val Tujetsch. Igl onn 1837 veva il cantun schau mesirar e dessignar la via veglia. Ils plans ein oz in document historic che muossa il passadi dalla via atras l’entira val. La via fuva secapescha mo carrabla cun semplas menadiras. Ils proxims plans, cun la finamira d’ereger ina via pli lada, dateschan digl onn 1860.

Quels onns entscheivan scartiras e protocols a tschintschar davart la via. Ils Tuatschins ein buca fetg scaldai. Avunada plaida la radunonoza dils, 8 da december 1860
Suenter liunga declaronza ed explicaziun, ha nies signur president legiu giu ses sentiments, ils quals el haveva mess per scret, ils quals ein per part sco suonda:
Suenter ditg e madiramein haver ponderau la caussa ariguard la via. Considerond da l’autra vart ils citats ella revedida lescha cantunala, ord ils quals ei suonda, che nus stuessen dar il sulom ed il material gratis, sco era il manteniment cura ch’ella fuss baghegiada ed era ord quella consideraziun, che nies territori ei constituius cun bia punts ed essan encunter in grond cuolm ed aschia per buca seschar cumpigliar en quels fatgs, essan nus necessitai da refusar cun 96 vuschs. Il medem temps ha la vischnaunca era dau giu la declaronza, ch’ella en cass ch’ei vegnessi en il pli per la via, vegni mai a seschar en da dar il sulom ni mantener la via sin sias costas.

Il pievel tuatschin sedosta, oravontut quei che pertucca il manteniment dalla via e l’expropriaziun dil terren. Ins vul per tut prezi buca dar suenter al cantun. Ils protocols da vischnaunca plaidan deplorablamein memia pauc. Il Giachen dellas Stgellas s’annunzia ella Gasetta Romontscha dils 5 da schaner 1861. La scripziun tuatschina ei buca diltut gartegiada. Carteivel l’emprema e forsa suletta ga che la gasetta porta in artechel en tuatschin. Co ei po esser capitau el decuors digl onn 1860 plaida siu artechel a moda ironica ni forsa tscheivrila.

Tscho ei nairas
Ina gasetta raquenta, tge la regenza vagi era tarmess tier a nossa vischneunca in formular per far suttascriver de surprender l’expropriaziun dil sulom ed il mantenimain della via ad Ursera. Ella segirescha tge quei segi per nus blutamain ina formalitad, per raschun tge nus vaien schon deuas jedas suttascret claramain e noncondizionadamain de surpreinder il matenimain tochen sil quolm e di alla fin: Quei ei lu uschè!
Ben, sche quei ei usché, sche drov’ei betga de suttascriver quater jedas la madema tgaussa; ins laschi cun quei tge ei schon suttascret, ne ei quei betg avunda?? Al gasettist cussegliassen nus de far suttascriver igl emprem a Bern ils 12 tschien melli francs, tg’el maniava de ver enta pugn, sianter dei el vegnir tiels a Mustair e pér il davos tiels Tuatschiners, tg’an fatg nuet e teman nuet. Tgapeschas! Denton nueta per mal.
Tujetsch a Sumsassi, nua che las uelps dattan ina l’autra la buna notg. Giachen dellas Stgellas

La Nova Gasetta Romontscha, nr. 42, ils 19 d’october 1861 remarca il suandont: Nossa „Wochenzeitung“ setegn si sul pareri dalla cumissiun dil stan pervia dil manteniment dallas vias. Ella sa denter auter buca capir, co il cantun selaschi en da mantener il Cuolm d’Ursera schon naven da Sedrun. Mo nus savein capir aunc bia meins, cun tgei dretg ch’il cantun vul far pagar Mustér e Tujetsch l’entira expropriaziun ed el lu metter en sac las duas tiarzas che la Confederaziun paga da quella summa, sco da tuts auters cuosts che van si per quella via. Ei quei giustia e dueivladad?

Davart dil cantun semuossa tuttenina la promtadad da surprender il manteniment dalla via. La Gasetta Romontscha sempatscha grondamein da quei tema e lai cumparar ils 29 da november 1861 ils suandont artechel.
In per plaids a Mustér e Tujetsch ariguard la via sull’Alpsu. Silla fin december sto nossa Regenza declarar al Cussegl Federal, schebein nus laien surprender da baghegiar la via sull’Alpsu ni Cuolm d’Ursera encunter ina bonificaziun federala da 200 000 frs. Nies Cussegl Grond ha da sia vart acceptau quella generusa offerta e per levgiar ed animar las vischnauncas da Mustér e Tujetsch, ha el aunc concludiu, che quella nova via dueigi en sia entira extensiun dil vitg Mustér tochen sils cunfins d’Uri vegnir mantenida dil cantun anora. Essend che quei cuolm sto buca vegnir tenius aviarts gl’unviern, sche han las duas vischnauncas mo da menar la galera, che vegn preparada e bess ora sin quen cantunal. Il manteniment dalla via – la pli gronda grevezia – ei aschia prida giu ad ella ed ei resta mo aunc l’expropriaziun, quei ei il pagament pils beins, ch’ins drova tiel sulom dalla via. Ellas han ussa en cuort da rispunder al ludeivel Cussegl Pign, sche era ellas veglien da lur vart ir en la cunvenziun ni buc.
Aunc buca daditg vegneva ei insinuau da far surprender Mustér e Tujetsch duas grevezias: L’expropriaziun ed il manteniment. Sut quellas cundiziuns vessen nus buca saviu cussegliar da retscheiver la via, dapi aber che la pli greva cundiziun ei curdada naven, essan nus decisivamein per l’acceptaziun da quella biala offerta.
Ei sedamonda ussa mo: Vus da Mustér e Tujetsch leis surprender l’expropriaziun, sch’ei vegn baghegiau e manteniu a Vus ina stupenta via che porscha a Vus ina tut pli avantagiusa communicaziun denter Vossas duas vischnauncas e la Svizra Interiura? Sch’ins ponderscha ils avantatgs ch’in stradun porta als vivents ed allas suandontas generaziuns: gie. En mintga cass ponderei e turnei a ponderar avon che dir na, pertgei quella favoreivla occasiun vegn forsa mai a turnar pli e gronda ei en quei risguard Vossa responsabladad visavi a vos vegnetsuenter.

Vus da Tujetsch aber che smuldis ton sulla schliata via sil territori dils da Mustér e smanatscheis da tgisar els alla Regenza, patertgei ch’ei seigi il mument da survegnir ina oreifra via. Patertgei ch’il cantun stoppi baghegiar e mantener las punts e vias sur vos prigulus druns e vegni perquei ad encurir da tener quels empau meglier a frein, duront ch’els smanatschan ussa d’ir cun vossa baselgia e vos morts. Vus che scheis adina, che vus survegnessies ad Ursera la rauba bia pli bienmarcau ch’ensi, sch’ei custassi mo buca ton da purtar neu. Bien, quellaga vegn ei fatg a vus ina via che vus saveis menar neu ella cun pintga spesa. Co sa l’expropriaziun tementar giu vus che saveis dar ora pastira per in grond capital e senza pregiudezi? Contas muschnas vegnan a vegnir schubergiadas giud ils praus denter Mustér e Tschamut; tgei reha resursa da fadigias arva la construcziun dalla via nova?
Visavi aschi considerabels avantatgs svanescha la summa da 30 – 40 000 frs. che l’expropriaziun po custar a Mustér e Tujetsch. Quella tucca ei da pagar mo inaga, ferton ch’ils avantatgs cuozan adina. Meditei madiramein la caussa senza pissiuns e pregiudezis, patertgei buca mo vi da vus, sonder era vid vos affons, beadis e sutbeadis; reflectei che l’entira Surselva giavischa l’avertura dil Cuolm d’Ursera e seigi spanegiada sin vossa decisiun e prendei lu vossas conclusiuns vengonzas ad in liber e saveivel pievel.
Sco ins auda duei il niev prelat avat da Mustér esser fetg importaus per la via dall’Alpsu e la claustra prompta da purtar tuttas dueivlas unfrendas.

Ils 6 da december 1861 cumpara ina rapportascha davart la radunonza da vischnaunca dils 2 da december 1861. In interessant detagl ei che quei protocol ei buca d’anflar el cudisch da protocols dalla vischnaunca! Il di avon arriva la delegaziun cantunala, il di che la vischnaunca da Mustér haveva decidiu positiv davart la via.

Allegrai tras il bien success a Mustér ein ils signurs cumissaris aunc il medem di serendi a Tujetsch. Essend pli datier dils glatschers e la cuntrada, priu ora las suleglivas spundas da Sedrun e Camischolas, aunc cuvretga cun neiv, han ei gleiti sentiu ch’ei seigi cheu in pli ruh clima che a Mustér e ch’ei drovi perquei gronda forza per sgarglientar ils pregiudezis e che lur vuschs vegnien bia pli tgunsch raucas che quellas dils Tuatschins. Gliendisdis – nua che l’entira val ei vegnida inundada da bulletins che purtavan igl unanim conclus da Mustér ed il plaid da monsignur avat, ‐ eis ei vegniu tier fermas debattas en repetidas conferenzas. Ferton che plirs respectai vischins han cheu plidau e luvrau en favur dalla via ed in per perfin offeriu da garegiar
negina indemnisaziun pils orts ni funs che quella prendi naven ad els, era ei denteren da quels che levan saver nuot dil grond schenghetg ch’ins offereva ad els. Il success era aunc dubius e buca senza tema e passadetgna han ils signurs delegai spitgau silla vischnaunca fixada sin s. Leci, ils
2 da december.
Igl impurtont e decisiv mument ei arrivaus. Ils umens da Tujetsch ein serimnai sin publica plazza, serrada en dil prigulus Drun, dalla periclitada baselgia cun santeri, dalla casa da scola e dalla via imperiala ed ual en fatscha al bi Cuolm d’Ursera – tut facturs che plidavan cun aulta vusch en favur dalla via. Dentuorn era ei plirs vischins da Mustér, ch’eran oz ual aschi plein marveglias sco las feglias dad Eva che formavan in bi rudi entuorn la radunonza. Il president arva la vischnaunca cun relatar l’impurtonta questiun pella quala ei setracti oz e cun recumandar ruaus e prudientscha, senza aber cheutras vuler pregiudicar il liber votum. Sin formala invitaziun dalla vischnaunca cumparan ils cumissaris dalla regenza, dalla Surselva e dalla Cadi enamiez il pievel, buca senza grevadetgna che lur aulta missiun vegni oz buc a reussir. Il cumissari guvernativ, signur Latour pren il plaid. El fa attents il pievel sil legreivel resultat a Mustér, co il niev monsignur avat hagi leu cooperau cun el, tgei la harmonia denter spiritual e secular vegli dir, el vegni a far il pusseivel pil manteniment da quella e dalla claustra. El hagi cheu encunter era speronza che Tujetsch vegni oz tras siu conclus a consolidar quella biala harmonia. Il Cussegl
Grond hagi fatg tut pusseivel per levgiar la vischnaunca da Tujetsch cun prender giu il manteniment. El alleghescha ils gronds avantatgs che la via sull’Alpsu porti e per ton pli tgunsch gudignar il pievel per quella idea lai igl oratur aunc leger avon il plaid da monsignur avat.
Tut nunspitgadamein e senza ch’enzatgi a Mustér e Tujetsch vessi saviu, arriva cheu monsignur avat, Paul Birker (1861‐1877) el vitg da Sedrun. Ina honorifica deputaziun envida en el da prender part dalla deliberaziun. Sia cumparsa e siu discuors han fatg buna impressiun: „Jeu vevel questa damaun negin ruaus a Mustér,“ di el denter auter, „tochen che jeu sun buca seresolvius da vegnir tier Vus en Vossas bialas muntognas e da dir a Vus ch’ei setracti cheu d’ina impurtonta questiun per quella vallada.“ El fa attents sin lur responsabladad visavi agl avegnir e di lu, ch’el vegli aunc dir in per plaids en romontsch, essend ch’ils biars capeschien buca siu lungatg. „Jeu prendel la libertad da vegnir tier Vus e supplicar Vus, da ariguard il general beinstar purtar ina unfrenda pella realisaziun dalla projectada via. Il tschiel benedeschi vus persuenter!“
Il plevon ed il conventual che veva accumpignau gl’avat, sustegnan ils palids da quel e sin quei plaidan ditg e bein signur cusseglier naziunal Toggenburg e bundsstatalter Seeli. Els fan attents che las vischnauncas da sut hagien suttascret da surprender il manteniment e la expropriaziun sin lur territori mo cun la speronza, che ils cuolms vegnien aviarts. Il mument seigi ussa cheu ed ins spetgi che Tujetsch vegni buc a resister al general giavisch – Tujetsch che hagi quels onns tras sias bialas reperaziuns da vias mussau, ch’el sappi preziar tgei ch’ina buna communicaziun vegli dir. Suenter ch’il signur president dalla Cadi ha aunc giu fatg attents sillas ligiontas cunvenziuns, vegnan ils ufficials dalla vischnaunca dumandai si per lur meinis. Gl’emprem gerau, Hans Giachen Beer, Gonda, e secund gerau, Gion Andriu Berther, Camischolas (1805 ‐ 1887), recamondan al pievel da prender si la via; il tierz, statalter Duri Venzin, Rueras, – gl’um dalla buorsa – vul saver nuot da quella. Ils purs dueien mirar bein tgei ch’ei fetschien, las taglias seigien schon ussa grevas e vegnien tras la via nova a vegnir nunsuportablas, il sulegl, che seigi oz levaus bials, pudessi ir giu stgirs. Quels plaids han dau anim alla opposiziun che sereghegliava pir che mai. Mo suenter quei fegl dat siu bab, statalter Paul Wenzin, Rueras, giu il meini – in respectau um da 68 onns – „Jeu sun pella via, mo buca tonta tema per quei deivet, ei va schon, mo curascha, curascha ed uniun!“
Quels plaids ein pli u meins vegni susteni dils suandonts votums, priu ora in ex‐gerau, che ha bugen ses meinis aparti. Suenter ditg haver plidau vi e neu e segirau ch’ins vegni a far tut pusseivel per vegnir culla via giu el vitg da Rueras, vegn ei finalmein priu si il pli – circa duas tiarzas han votau pella via ed ina tiarza encunter. Deplorabel eis ei stau d’observar ch’ils mats che han il pli grond avantatg dalla via, eran fetg biars encunter e remarcabel ch’era las bia femnas, che van tschelluisa buca nuidis per las vias, eran cun peis e mauns encunter la via, gie ina feglia ha cun sia malaveglia declarau da buca dar tscheina al bab che veva plidau en favur dalla via. – Speronza che quellas antipatias vegnan tuttas a svanir cul temps.
188


Igl emprem grond plazzal en Tujetsch cun varga 400 luvrers
La construcziun dalla via sull’Alpsu

Quei ha sfurzai la vischnaunca da far las suandontas ordinaziuns: Eis ei concludiu, che tgi che hagi Talianers en quatier, duei era mirar che quels hagien lenna da cuschinar, sinaquei ch’els mondien buca ad engular nua ch’ei pon tier. – Eis ei concludiu ch’ils Talianers dueien allas 10 uras dalla sera esser mintgin en siu quatier ed ils „Quartiergebers“ dueien constrenscher quels leutier e sch’enzatgi fa memia grondas caneras, sche vegnan ei castigiai 1 fr. e duess ei serepeter mintga gada il dubel, quei dueien ils accordants far da saver a lur luvrers.

Ordavon in tec historia dil Pass Alpsu
Il pass Alpsu ha buca exnum giugau ina stermentusa impurtonza rolla el traffic ost viers vest e cuntrari. Per ir sul pass vegnevan da vegl enneu duas direcziuns en damonda, quella sur Tschamut e l’autra sur Tiarms. Pader Placi a Spescha motivescha entuorn 1812 a dapli attenziun alla meglieraziun dalla via sul pass. Ils cuosts eran per la vischnaunca buca supportabels. Da Glion a Tujetsch seregheglia in moviment per ina buna communicaziun. Igl avrel 1836 suttascrivan quellas vischnauncas in scriver e s’obligheschan da construir da cuminonza ina via. Las lavurs dueien entscheiver la primavera 1837. Per la vischnaunca suttascrivan Christian Wenzin, Gion Christian Monn e Gion Andriu Berther. Motivs finanzials e politics han buca schau realisar la via. Il Cussegl Grond pren en mira la realisaziun dallas vias el Grischun. 1839 succeda ina nova cunvegna cullas vischnauncas. Mintga vischnaunca surpren l’expropriaziun ed ils baghetgs. Il manteniment surprendan tuttas da cuminonza. Era quella cunvegnientscha damogna buca il baghegiar la via. 1845 sevolvan las vischnauncas Mustér e Tujetsch al Cussegl Pign cun la supplica da baghegiar la via. Las duas vischnauncas sedeclaran promtas per la finanziaziun. Denton era quella emprova resta senza success. Finalmein ein ins pertschards ch’igl ei buca pusseivel allas vischnauncas da construir las vias da communicaziun, ed era buca il cantun senza igl agid dalla Confederaziun.
Igl onn 1858 ei la via realisada da Glion a Mustér. 1860 presenta igl inschignier Depuoz in plan pil tschancun Mustér-Pass Alpsu. La via dat bia da discussiunar. Ils 8 da december 1860 refusa la vischnaunca il dar gratuitamein il terren ed il surprender il manteniment. Igl atun 1861 accepta la vischnaunca la realisaziun dalla via atras la val cun suprender l’expropriaziun e la furniziun dil material. Ils 10 da mars 1862 scriva la vischnaunca al Cussegl Pign ed emprova da far far diversas midadas, oravontut a Rueras. Dapli plaidan ussa ils protocols da vischnaunca e la Nova Gasetta Romontscha.

Nus essan egl onn 1862
Ils da Rueras ein buca cuntents cun la direcziun dalla via, els vulan ella sco la via veglia permiezatras il vitg. Perquei noda la Gasetta Romontscha igl avrel 1862: Sin lur instanza ha la vischnaunca da Tujetsch medemamein concludiu da far da quellas varts novs pass tier las autoritads. Ella ha semussau aber pli mala e pli carina ch’ils da Mustér; ella vul ch’ei vegni midau giu quella direcziun senza che la cumissiun vegni sin in’uatga e caschunassi considerabels cuosts alla vischnaunca. Ch’ei va vess da vegnir ora culla buorsa per da quels fatgs, ei da capir, denton manegein nus, ch’ils Tuatschins vegnien ad envidar en tier els la cumissiun dil stan, inaga ch’ella ei tochen Mustér, per schar ver quels signurs lur stupenta vallada e schigiar lur gustus magnuc caura e lur famus mèl alpin. Ne betg? Gie, lu pon las bialas da Rueras sefar si e clamar tier a quels signurs sisum il vitg: „Vegni giu tscho, tscho è nairas!“ Nus agurein bien success e ventira als da Rueras, mo ei para bunamein sco sch’ei smanatschass in castitg ad els, perquei ch’els han vertiu da schar metter maun vid il venerabel monument da lur renomau convischin, dil fundatur dalla Ligia Grischa, Pieder de Putnengia, e schau menar si nuegls e clavaus cul material da quella respectabla antiquitad.

La cuminonza da vischnaunca dils 11 da matg 1862 tracta la direcziun dalla via denter Zarcuns e Rueras e decida sco suonda:
Ils da Rueras surprendan tuttas spesas dil transport da quels treis baghetgs che la tiarza lingia dil stradun pren naven. La vischnaunca dat las lennas e caltschina sco era il sulom per quels treis baghetgs, ils suloms veders crodan tier alla vischnaunca. Sut las sura cundiziuns conceda la vischnaunca da schar baghegiar il stradun tenor la tiarza lingia tratga.
NB. Ils da Rueras ein era s’offeri, da sch’il stradun vegness baghegiaus tenor la tiarza lingia, da schar ira sut tuttas gassas vedras.

Il matg 1862 ein las lavurs pil tschancun dalla via da MustérPass Alpsu screttas ora. Quei che vegn baghegiau quei onn ei partiu en duas secziuns. L’emprema va dil vitg Mustér entochen als cunfins Mustér/Tujetsch e mesira 6400 meters. La secunda secziun cuntinuescha tochen a S.Brida e mesira 6500 meters. Las offerats van a capoinschignier Salis. Plitard ei il tschancun MustérTujetsch vegnius surdaus a Frick da Cazas e Ghylmetti dalla Lombardia e l’auter tschancun a Frars Berther e cumpignia da baghegiar da Tujetsch/Dieni. Igl onn 1963 ston quellas duas parts esser finidas. Las lavurs han d’entscheiver aunc quei meins e per direger e survigilar ei vegnius tschernius igl inschignier Depuoz.

La Gasetta Romontscha scriva il fenadur 1862: Vid la via nova sull’Alpsu ein ussa circa 300 luvrers occupai, bunamein tut Talians. Schigleiti sco quels han udiu da quell’interpresa, ein els dai neutier sin tuts mauns; ins ves’aschia ch’ei maunca nuota luvrers, mo donn ch’ils Romontschs fan pintga concurrenza ed ein ella cuntentientscha cullas tschaveras ed ella perseveronza da luvrar fetg anavos als Tessines e Lombards. Ferton che la via en Surselva vegneva ils davos onns baghegiada digl interprendider cun parders schurnaliers e buca tras sutaccordants, han ils impressaris dalla via sull’Alpsu dau vi quasi tuttas lavurs en accords. Denter ils sutaccordants eis ei mo ina cumpignia romontscha.

In sempel pur tuatschin, aschia suttascriva el siu artechel; vegn mudergiaus ton dalla situaziun davart la via ch’el tarmetta sia posiziun alla gasetta. Il redactur dalla gasetta senuspescha nuota da commentar il scriver dil Tuatschin, magari pulitamein ferm! „Las lavurs vid la via nova a Tujetsch van spert vinavon ed ein schon avanzadas aschi lunsch, che nus purs pudein era enconuscher tgei figura, che quella nova signura vegni a far. Enstagl aber che quella biala dama fetschi sin nus purs ina emperneivla sensaziun, (Tedlei tscho. Remarca dalla redacziun.) sch’eis ella per nus in trest mussament, co nus essan puspei vegni menai miserablamein davos la cazzola. (Betga la verdad!) Patertgein nus anavos sur da nossa vischnaunca fatga quest atun davart il surprender l’expropriaziun vid questa via, sch’eis ei vegniu figurau e perdegau, ch’ils praus che mondien vid questa via, sco era las lennas, cuostien pressapauc 15 tochen 20 melli francs, dapli eis ei vegniu segirau als purs, ch’ella mondi ton sco pusseivel per la via vedra ed era atras ils vitgs e cheutras era spargnau bia praus ed auters cuosts dalla vischnaunca. Entras quei ed aunc bia auter figurem, havein nus tras il pli dalla vischnaunca surpriu sin nossas costas l’expropriaziun e dar la lenna e crappa leutier. –
Aber co va ei ora ussa? Ei vegn fatg ina via bunamein 8 quartas (lu han ils da Tujetsch buca aschi liunga detta sco ils Svizzers) pli lada che quella naven da Mustér engiu, ella va per esser biala atras ils megliers funs (cheu dat ei gie da menar la pli biala grascha ed il pli bia fretg), enstagl mirs vegn ei fatg scarpas sco las pli grondas crinolinas (quei ei ussa halt la moda, la scarpa ei mai aschi scuada sco ils mirs e sa aschia survir per moda-schurnal allas finas mattauns da Tujetsch), tras il qual ei vegn priu ina tiarza, sche buc aunc dapli terren. Cuort, scadin vesa, scadin sto palpar, ch’ei vegni zuar fatg ina biala, mo era ina via da luschezia e cheutras mirau memia pauc sin donn dalla vischnaunca. Eis ei aber stau dueivel da dir a nus: Ei vegn aschia, ei va aschia ed ussa tut autruisa. (Era la via buca schon stigiada, che tut veseva nua ella massi?). Nua eis ei pusseivel ad ina paupra vischnaunca da pagar in deivet da 30 entochen 40 melli francs (ils Tuatschins teman buc ils deivets ed han en sac pli bia marenghins, che quei ch’auters han centims), sco quei che la via vegn a custar, sche buc aunc dapli. Entras questas gestas lamentaschuns lessen nus mo refrestgentar empau la memoria als nos babs dalla patria (gliez fo nuet) e cun quei aunc enzatgei dapli, essend che lur ureglias han udiu e lur lieunga ha plidau. Denton vegn ei matei ad ir cun nus paupers purs sco cun tut quels, che ein enzacuras stai ella falla – els han stuiu mirar co mitschar ord quella ed aschia era nus – leu gida nuota pli schemer e plirar, aunc bia meins smuldir e zachergiar (Bravo!), ei muossa a nus, bugen ni nuidis, da patertgar co saver pagar e sur da quella dira nusch lessel era schar sentir mes sentiments mes cars vischins e purs e quei ina autra gada (Gliez ben!, gliez plai a nus meglier).“

Il sempel pur tuaschin ei perseveronts el scriver e ton spert suonda siu proxim scriver. Ei va en emprema lingia pervia dils deivets che la vischnaunca ha stuiu far muort la via nova. „Per far si deivets dat ei a nus purs buca grond studi, vein era per ordinari en nies tenercasa pign quitau da sepertgirar da quels, pertgei che nossas femnas han da tuttas sorts basegns, inaga in bi scussal merino, l’autra gada in bi fazalet, lura pézs da seida sin ina schlappa e suren in mantel alla moda pendius vid franzlas, la bucca, sinaquei ch’ella schiri buc, sto ver in bien caffe, ed il nas bein pervesius cun ina presa tubac holender etc. etc. Era nus purs havein sco nossas femnas nossas cusseidas e nos gronds basegns senza basegns per era vuler far sco ils auters e cun quei crescha nies cudisch da quen, sche nus havein in, aber buca silla posta dil dabien, sunder dil daschliet. Cheu dat ei lura a nus pli grond studi, cheu panzein nus ed entschavein a selamentar sur da discletgs, sur da schliats onns e carischias, pertgei che nus temein s. Martin cun siu scalin, nus stuein lu patertgar bugen ni nuidis vid il co pagar, pertgei ch’ils cumpars deivets van buc ord stiva mo cun lamentaschuns, sunder vulan marenghins. Aschia stuein nus era far cun nossa signura spusa, la via nova. Nus havein cun ella teniu casa senza quitau ed ussa splunta ella en nossas costas cun 30 – 40 000 frs., co lein nus cuntentar ella?
Vus, mes cars vischins e purs, vegnesses, sche jeu savess a vus mussar ina California en Tujetsch, nua ch’ei fuss buca mo d’anflar sablun dad aur, mobein bials sitgets marenghins, mo quei, quei per donn sai jeu buca far, ni per vus ni per mei ed aschia tucca ei d’encurir ensemen las miulas d’aur sternidas ora per nies Tujetsch entuorn. Gie per grazia da Diu savein nus dir, che nus havessen aunc enqual graun d’aur, sche nus mo vegnessen perina d’encurir ensemen quels. Havessen nus il spert da nos buns vegls, sche anflassen nus era; pertgei che cura che quels havevan da basegns da daners per basegns generals, sco per exempel cura ch’ei han cumprau ora la dieschma dalla claustra, sche han els giu priu ord ils interess generals, e zuar senza allienar quels. Els han aschia pagau il deivet ed aunc schau artar nus ils beins generals. Lein pia era setener vid quella regla dils vegls, ed encurir da pagar il deivet dalla via primarmein culs beins generals.
Fuss ei buca pusseivel, gie buca mo dueivel, mobein aunc gest, da metter sin tuts s.v. tiers che pasculeschan en nossa vischnaunca ina taxa a proporziun da qualitad da tiers. Cheutras pagassen tuts tuttina, reh e pauper il medem; il reh che ha tiers pagass e gudess pastiras ed alps, il pauper pagass pauc e schass guder sia purziun da gudiment, ch’el havess vid pastiras ed alps. Caussa fetg gesta, sch’ins considerescha che alps e pastiras ein beins communals. Vegness ei pia mess si inton per scadin cavagl, che pasculescha en nossa vischnaunca, per scadina vacca, genetscha, stiarls e vadials, sco era cauras, nuorsas e tierscasa, mintgamai suenter proporziun, sche dess quei in bi capital sigl atun da trer en. Era duess ei vegnir fixau in cert temps cu schar ora ils tiers d’armal la primavera, sco per exempel ils 10 da matg; quel denton, che schass ora avon stuess era pagar in ton per tgau.
Lura savessen nus era trer in bi avantatg ord nos feins a pastg, nua ch’il Cuolm Bass duess vegnir partius giu en sorts suenter fiugs e dau da guder 5 – 6 onns, pagond ina annuala taxa. Era quei fuss buca mo gest, mobein era in remiedi encunter bia malveglias, scuidonzas e dispetas. Il Cuolm Ault duess denton vegnir gudius sco tochen ussa. Finalmein duessen nus mintga onn metter en aucziun 50 – 60 lenns bein madirai ora ad onn, per ils quals ei vegness senza dubi fatg bials pagaments. Ord quellas fontaunas secrei vies beinmanegiont convischin e pur da trer ora buca mo igl annual tscheins dil deivet dalla via, mobein era aunc in surpli entras il qual ins savess annualmein pagar giu in ton dil capital sez.
Alla fin stuein nus aunc far attents sin nies bien crap scalegl si Calmut. Quel ei datier dalla via nova e savess plaunsiu dar ina biala resursa alla vischnaunca. Considerei inaga l’enorma massa crappa che Mustér meina ora mintga onn ed il danerun ch’ei tilan en leu. Nus secartein che Calmut savessi plaunsiu dar ina pintga California per Tujetsch e gidar a finir a pagar giu il deivet dalla via nova.
Mettend pia quei en tutta carezia e buna veglia avon a vus, mes cars vischins, per schar reflectar, lessel aunc dar in cussegl duront che vus veis da sedecider da numnadamein sclauder ord vies miez dus fetg schliats vischins, ils quals ein la caschun da bia caneras, dispetas e malveglias e quels dus vischins fussen la scuidonza e la engurdientscha. Ein quels dus schliats vischins bandischai ord vies miez, sche vegn ei a reger denter nus pasch, carezia e bien spert per il beinstar communabel! Prendei en pasch per quellaga, in’autraga enzatgei per nossas caffetieras.

254


Malgrad il grond diember da luvrers ha ei dau neginas sventiras, priu ora in che ha fatg mal in egl cun sittar crappa.
La construcziun dalla via sull’Alpsu

La redacziun dalla Gasetta Romontscha selubescha ina reacziun sigl artechel dil sempel pur e quel tuna, ins astga dir bravamein.
Nus essan quels dis vegni honorai cun ina brev d’in Tuatschin che ha buca astgau suttascriver siu num e che manegia ch’il vegl proverbi „donn e gomias van ensemen“ severificheschi cumpleinamein. Mo co astga Tujetsch plidar sul donn caschunaus dalla via nova, sch’ins patratga vid ils gronds avantatgs che quella porta alla vallada. Sch’ins enconuschess buca la pussonza e tschoccadad dils pregiudezis, sche pudessen ins crer, ch’ei seigi nunpusseivel, ch’in sulet Tuatschin astgassi aunc selamentar, cura ch’ins di ad el: Nus fagein a vus ina oreifra via tras vossa biala mo isolada vallada, mettein vus d’ina vart en buna communicaziun cun Mustér, respectiv cugl entir cantun e da l’autra vart cun vos buns vischins digl Uri, culs quals vus veis in onn ora in grond traffic, aunc dapli, nus lein sez mantener quella via e cheutras aunc dar fadigia a vossa glieud, vus stueis far nuot auter che dar neu gratis il necessari sulom. Ei quei buc in’offerta, che meritass da bitschar il maun enstagl da grir e smuldir sur quels che han cussegliau a vus d’acceptar quei grondius schenghetg. Sch’ei ventscher ora la via nova e cura che vus veis empruau ella inaga, lein nus lu dumandar vus: Schei inaga sinceramein, leis turnar a schar ir en il stradun, sche nus turnein a vus ils cuosts per vossa expropriaziun? Ils da Tujetsch che han tuts tschun senns vegnan lu a dir: Mai e pli mai; il diember dils suords e tschocs vegn ad esser pigns. Per far ver la malraschuneivladad da tals pregiudezis lein nus aunc allegar ina anecdota. Nus vein dacuort entupau a Medel in marcadont tuatschin cun sia biestga da fiera, in dils capoadversaris dalla via nova. Vegnend vitier el, ei stau siu emprem salid, ch’el ha smuldiu sullas schliatas vias da Medel. Nus vein pudiu rir e detg: „En Tujetsch smuldis vus sulla buna via e cheu sullas schliatas vias.“ Mo nies bien um veva raschun da zachergiar sullas schliatas vias, pertgei cu la via nova sull’Alpsu ei fatga, sche sa quei marcadont far dus cuolms en in di cun sia biestga, l’Alpsu ed il Gottard. Avunda per glieud raschuneivla; culs malraschuneivels e malcuntents ston ins haver pazienzia, tochen ch’els san inaga palpar lur avantatgs.

Ils 28 da settember 1862 rispunda la radunonza da vischnaunca sin intervenziun e damonda da signur Depuoz, ch’il stradun duei vegnir baghegiaus naven da S.Brida, leu nua che las stagias seigien tschentadas dapresent ni plinensi ni plinengiu. Davart co entscheiver a pagar ils deivets che la via ha caschunau, ha la radunonza dil medem onn, dils 26 d’october, decidiu da setener vid il pareri dalla cumissiun ch’ils vischins han acceptau „talis e qualis“. Tuts burgheis da vischnaunca pagan, seigien presents ni absents, tenor lur facultad netta sco il cadaster muoss’ora 70 raps per 1000 frs., medemamein paga mintga fiug 50 raps. Dapli paga mintg’olma 20 raps l’ina, tuts burgheis da vischnaunca seigien presents ni absents.

Quasi per la fin digl onn 1862 rapporta la Gasetta Romontscha davart la lavur succedida enteifer in onn e quei ella gasetta dils 8 da november.
La via sull’Alpsu ei schon uonn en sia construcziun s’avanzada buca mal. Vid las duas secziuns pridas a mauns en ina lunghezia da circa 13 000 m da Mustér tochen S.Brida, pon ins dir che varga la mesadad dalla lavur seigi fatga, cunzun sil territori da Mustér; entirs tocs via ein fini diltut. Tenor tuts aspects selai ei spitgar che sigl uost 1864 seigi la via ventschida sin nies territori, sco igl ei fixau dalla Confederaziun. In’autra damonda eisi denton, schebein Uri, che ha aunc ussa fatg nuot e ha tier quei da baghegiar la via da Flüela a Brunnen e sulla Furca, seigi sin lu era sin siu territori alla fin culla via sull’Alpsu, duess quei buca esser il cass, sche vegn il cantun Grischun bein ad haver regress tiella Confederaziun, per far pagar ella in ton tscheins pils daners applicai vid la via, entochen che Uri ha finiu siu toc via. Tschelluisa vess nies cantun in schliet engraziament per sia gronda premura e stenta el catschar vinavon las lavurs per vegnir suenter allas ordinaziuns dallas autoritads federalas.
Las lavurs vid la via ein ussa caladas si ed ils luvrers sbrigai. Il maximum dil diember dils luvrers ei stau circa 420, en quei 60 Romontschs. Ins ha danovamein saviu seperschuader, che senza agid dils Talians savessen nus mo cun nossa glieud buca baghegiar vias. Buca pernuot sesanflan en nies cantun ina aschi gronda quantitad luvrers jasters, vid vias circa 1000, parders (sitgurs) 100, fumegls e fumitgasas 700, brischacotgla 380, luvrers da lenna 360, pasturs 350, melli mistergners, insumma en tut circa 7000 luvrers jasters.
Nossa glieud han halt buca la premura e perseveronza da fadigiar sco ils Talians; mo ils davos ein era buca aschi custeivels el viver e sevestgir. Sch’ins considerescha il sempel cuost da quels activs luvrers talians, cha magliavan la damaun in toc paun, da miezdi ina pulenta cun empau caschiel e la sera mo ina minestra, sche pon ins bein dir, ch’il magliar bia seigi in ton mo disa. –
Caracteristic eis ei era ch’ins veseva duront la lavur mai a fimond tubac ils luvrers talians, bein aber ils luvrers romontschs. – Sch’ils umens romontschs han buca fatg stretg cun lur lavurs vid la via nova, sch’eis ei era buca da far curvien, che las femnas han nuota vuliu saver da quellas. Ferton ch’ins veseva vid la viafier roschada luvreras, han ins viu mo ina vid la via dall’Alpsu; mo quei era ina ton pli activa che luvrava stediamein ed en tutta aura per sustener ses vegls geniturs. – Malgrad il grond diember da luvrers ha ei dau neginas sventiras, priu ora in che ha fatg mal in egl cun sittar crappa.
Sche la primavera ei biala, sco ina part vulan cumprender ord il bi atun, sche vegnan ils interprendiders gl’avrel puspei a schar entscheiver cullas lavurs per finir ellas il zercladur sil territori da Mustér. La principala lavur ei lu las siat punts, il fundament dallas qualas ei per part schon mess. Nus vein giu relatau, ch’il departement militar a Berna hagi ordinau ch’ei duei vegnir construiu cumahs da puorla tier quellas punts, per en cass da basegns siglentar ellas ell’aria ed impedir il pass agl inimitg. Mo silla inspecziun fatga quest october digl expert federal, vegnan ins a desister da quels cumahs da puorla, essend che per siglentar quellas punts pudess gl’inimitg aunc adina maneivlamein passar las respectivas auas. Ils avdonts da quellas punts pon aschia durmir ton pli ruasseivlamein. Plidond digl expert federal, remarchein nus aunc posteriuramein, ch’el hagi schau plascher zun pauc, che la cumissiun dil stan hagi saviu concluder dad el vitg da Mustér ir naven mo cun ina casa e far ina aschi macorta stretga storta. Denton savess quei tut vegnir midau ed embelliu, sche quei signur expert procurass per in credit supplementar, ils quals ein tschelluisa fetg en moda tier nossas autoritads federalas. Daventa quei buc, sche stat ei tiel conclus dalla cumissiun dil stan, che ha custau alla vischnaunca 956 frs.
Tut ils jasters ch’ein uonn passai sull’Alpsu han declarau, che quei pass vegni a vegnir frequentaus tut autruisa dils viandonts inaga che la via seigi finida. Mo ei vegn aunc a semussar auters avantatgs, cunzun per Tujetsch; en scadin cass san ins pretender, ch’ils funs, tras ils quals la via nova va, seigien schon ussa tenor las damondas dils proprietaris carschidas bia en valeta.

L’interpretaziun dil success dalla via nova vegn era vesida ella proclomaziun da Pastgas en baselgia da s.Vigeli, igl avrel 1863. „La via nova para schon ussa da promover la communicaziun ed il commers denter la glieud a Tujetsch. Ils firaus Pastgas eis ei vegniu clamau ora tschun pera nozzas en inaga – enzatgei mai sudiu en quella val, nua che latg e mèl flessegia en abundonza. Tut quellas sontgas allianzas ein vegnidas serradas giu cun bien giudezi, essend che tuttas tschun spusas dumbran intrasglauter 35 onns. Salit e liunga veta a quels ventireivels. Ils 5 pérs: Gion Antoni Beer e Maria Turtè Monn, Camischolas; Giachen Antoni Berther e Maria Barbara Catrina Beer, Gonda; Giachen Adalgott Monn e Rosina Monn, Rueras; Gion Giachen Caduff e Maria Barbara Monn, Rueras; Nicolaus Thomas Deflorin e Maria Dominica Monn, Rueras; tuts sur 30 onns!

Igl avrel 1863 han la lavurs en Tujetsch puspei entschiet, a Mustér succeda quei per il matg. Il matg concluda la rimnada dils vischnins da Tujetsch il suandont: Eis ei concludiu ch’ei duei vegnir fatg il stradun nua ch’ei va viadis, da maniera ch’ins sappi vegnir sil stradun, senza far ni stuer cumprar ora viadis novs.

Ils luvrers talians influenzeschan era la vivonda ella val e schizun ina nova purschida. La Gasetta Romontscha annunzia quei il matg 1863 culla suandonta reclama:

Paun zart
fatg alla moda talianera san ins da tut temps cumprar
tier Felix Huonder a Segnas (Mustér) e tier Vigieli Mon a Sedrun.

La davosa secziun dalla via sull’Alpsu, da S. Brida tochen sils cunfins uranès vegn suradada da baghegiar a Plattner da Cuera. Quel veva construiu il tschancun via da Trun a Mustér. Da vart uranèsa han ils Uranès finalmein entschiet culla construcziun dalla via da siu maun cun ina mesira da 8100 meters. Ils Tuatschins ston bugen ni nuidis sedar giu cun la seiv suenter la via, aschia ch’els prendan ils 5 da fenadur 1863 il conclus da far ora 500 petgas da crap e quei surdar a tgi che fa il pli bienmarcau. Igl uost 1863 miera sur Durgiai suenter in temps da pastoraziun a Sedrun da 17 onns e mo 51 onn vegls. El ei staus in um engaschaus a moda intensiva pils fatgs religius e profans. Per la via eis el medemamein s’engaschaus zun fetg. Quei resorta ord igl extendiu necrolog ella Gasetta Romontscha, nua ch’il scribent noda: „Setractond schebein ils vischins da Tujetsch veglien acceptar l’offerida via sull’Alpsu, ha el sin publica vischnaunca recumandau da prender si ella e mess avon ils avantatgs, che quella porschi. L’expropriaziun dils funs dattan presentamein empau da far alla vischnaunca, mo nus essan perschuadi, che en paucs onns vegnien leu tuts ad esser bein cuntents culla via nova. Il grondius rempar e la punt da Sedrun formeschan schon ussa ina ferma ustonza per la baselgia e santeri, vivon pereclitai dalla furia dil nausch Drun.”

Ils 16 d’uost inoltrescha la vischnaunca ina petiziun al Cussegl Pign pervia da Putnengia. Leu ei priu giu entras il stradun niev la communicaziun d’ira giu tier ils baghetgs. La vischanunca manegia ch’il cantun seigi obligaus da pagar ils cuosts „da quellas varts.“

Las lavurs sefan ed ina part sa vegnir collaudada. Ils 18 da settember noda la gasetta quella buna novitad ed informescha la populaziun. “Quels dis ei l’emprema secziun dalla via sull’Alpsu, numnadamein dil vitg Mustér tochen sils cunfins da Tujetsch e Mustér vegnida collaudada. La construcziun dalla secunda secziun, ch’ei pli liunga e sestenda tochen S. Brida, va ussa era encunter la fin, mo ton pli plaun va ei culla davosa secziun, nua ch’igl impressari ha fatg plaunsiu da vegnir neutier cun bia luvrers ed ei pli tard vegnius impedius dalla schliata aura. Ils Uranès han catschau vinavon cun tutta forza, aschia ch’els fineschan uonn bunamein l’entira via sil cuolm e ch’il Grischun po in auter onn seduvrar da buca restar anavos ad els. – Cun quella caschun remarchein nus ch’igl inserat el Tagblatt hagi tschaffau si nies artechel sull’ “estetica e matematica“ dalla storta dalla via tral vitg Mustér tut autruisa, che quei che nus vein giu maniau. Quel cuntegn neginas malignas reproschas visavi ad emploiai ni autoritads, nus vein mo detg che quella storta prendi ora mal – il qual tut vegn a stuer dar tier. La davosa remarca el respectiv inserat dil Tagblatt sa pia buca vegnir applicada sin nus. Era nossa metafra da schar ir il cavagl e tener il cavester ei vegnida tschaffada si autruisa. Nus vein mo vuliu dir, che cura ch’ins hagi buca temiu da decretar da bia mellis, dueien ins era buca senuspir da decretar enzacons tschiens; nus vein plidau e scret en favur da quella via e secartein ch’ella seigi profiteivla per Mustér e cunzun per Tujetsch. Nus supplichein nies signur collega dil Tagblatt da prender notizia da quellas duas remarcas.”


Crotscha gronda postala da quater cavals, ornada cun matgs, ei vegnida per l’emprema gada cun dus postigliuns en Tujetsch
La construcziun dalla via Alpsu

Las petgas da crap mudregian ed occupeschan ils Tuatschins alla radunonza da vischnaunca sin plaz Cadruvi, ils 4 d’october 1863. La vischnaunca concluda da numnar ina cumissiun che cumpeglia in um per vischinadi. Quella duei seconsultar cugl inschignier Depuoz pertuccont las petgas da crap.

Las lavurs e construcziun dalla via han caschunau donns. Aschia metta la suprastonza communala avon als vischins (18-10-1863): „Sch’ins vegli buca gleiti entscheiver a mundar ils praus devastai entras la via nova ed igl ei concludiu dad ad interim ira dus dis, ils 19 e 20 da quest meins (october) e zuar l’entira vischnaunca, bein aber dueien ins ira la mesadad dils fiugs da mintga vischinadi in di e l’autra mesadad il secund di e duei vegnir entschiet las lavurs o tier ils cunfins da Mustér. – Per tener uorden, dar enta maun las lavurs e tener quen ils umens da lavur ei dalla vischnaunca anora vegniu dessignau: Vigeli Berther da Camischolas, bein aber duei aunc vegnir in um per vischinadi che gidi il sura. – Ei schau tier da, sch’igl ei ad in buca cumadeivel d’ira a lavur cumina quei di ch’el duess ira, schar brattar cun in auter, il qual sa cheutras era ver pli cumadeivel. – Nua ch’ei exista umens dueien quels vegnir e buca femnas. – A quels che duessen buca cumparer tier quallas lavurs ei mess si in castitg da 2 frs., ils quals crodan tier alla cassa da vischnaunca.“

En vesta stat la collaudaziun dalla via. La suprastonza communala ei da quei temps fatschentada cun la „fatschenta culs da Tschamut“, manegiau il process pertuccont pastira da casa el territori dil Muntraviers. La rimnada dils vischins ha numnau Lucas Cavegn e Tomas Huonder d’ira cun la cumissiun cantunala e communicar a quella las remarcas che la vischnaunca ha aunc da far. Il protocol remarca che Lucas Cavegn hagi buca vuliu surprender quella incumbensa ed en quei cass hagien ils geraus numnau en siu stagl Duri Deflorin.
Ils 3 da november ein las lavurs cuminas vid la via vegnidas cuntinuadas e quei mintgamai la mesadad dils fiugs per di. Quei ha la radunonza dils 25 d’october concludiu.

La Romontscha rapporta: S. Martin 1863 han ils da Tujetsch cun crusch e cafanun benediu en la nova via en optima fuorma. Cun quei ch’els han giu da visitar neginas capluttas opella via, han els tier lur processiun duvrau in’uretta meins ch’antruras. Sco solit han tuts quels, ch’ein stai ina ga ni l’autra ufficials da vischnaunca survegniu il gentar en claustra per engrazionta memoria, pils buns survetschs ch’ils da Tujetsch han giu prestau all’abbazia en in cumbat cun ses renitents subdits dalla Val d’Ursera (Tenor quella remarca mass quei anavos sin la lutga succedida 1333 sil Pass Alpsu?).

Ils 20 da december 1863: Il president communal, Duri Venzin da Rueras, ha petiziunau tiel cantun, che la posta dueigi vegnir tochen a Sedrun. Sche quei seigi buca endretg, sche vegli el turnar a retrer sia petiziun. Secapescha ch’ils vischins da Rueras ein sedustai, aschia che la vischnaunca ei buca cuntenza da quei.

Ils 11 da mars 1863 ei ina cumissiun stada radunada ed elavurau in pareri co clauder suenter la via. Quellas directivas ein vegnidas approbadas sco cheu suondan:
1. Nua ch’ei vegn da far classena nova suenter la via nova en praus grass, duei la vischnaunca pagar als particulars da talas classenas 1.60 frs. per fest, quella che vegn sin praus maghers duei vegnir pagau 1.20 frs. per fest ed aschia duei mintga particular che ha praus sper la via nova, s’obligar da clauder per il sura fixau prezi, sco era mantener quellas vinavon. La lenna per quellas classenas duei vegnir dau gratis per adina.
2. Nua ch’igl ei scarpa e vegn claus sigl ur dalla via vegn ei pagau 1.80 frs., s’entelli cun petgas e lattas. Nua ch’ei va giu classenas vedras, dueien quels che han talas, stuer pagar alla cassa da vischnaunca 1 fr. il fest. Nua ch’ei vegn si geinas novas, duei a tals vegnir pagau 3.20 frs., a quels che mass giu talas, dueien pagar 2 frs., mirs buns che van giu, che han buca retschiert il pagament dalla vischnaunca, pagan 30 raps il fest, ils schliats dueien pagar 50 raps il fest.
NB. La lenna per far la sura classena ei entelgiu da dar ellas schetgas (uauls schurmegiai).

Pertuccont il pagar il deivet dalla via vegn concludiu sco la cumissiun ha elavurau, numnadamein: „Duei vegnir mess sin la rauba 4 frs. per melli; 5 frs. per fiug, dapli sin ils tiers, ina vacca 1 fr., in cavagl 2 frs., in pulein 25 raps., stiarls e stiarlas 50 rps., vadials 25 rps., cauras e nuorsas e tiers casa (pors) 12 raps. Plinavon duei vegnir recavau ord ils beins communals ton sco igl ei pusseivel, sco vender pézs pastiras, pastiras da segar, aschia sco ei cunvegn e pagar giu il capital aschi lunsch sco ei tonscha. Sin rauba dueien tuts stuer pagar, ils quals han 1000 frs. e dapli. Quels ch’ein el register da taglia, duei vegnir priu suenter il capital da rauba leu existenta. Quels ils quals aber han buca 1000 frs. ed ein aschia buca en tal register, duei mintga vischinadi prender si la rauba da tuts. Als quals igl ei schau sura da dar en sez sia facultad, dueien tals aber dar en cunscienziusamein tgei rauba netta ch’els possedan. Quei duei aber esser fatg tut mo per in onn.

Ils vischins ston tractar davart il surpli da plattas ch’ein fatgas ora sin quen dalla vischnaunca. La damonda ei co reparter quellas ed ei vegn concludiu da vender ellas. Il prezi ei fixaus aschia: las bunas 1.70 frs. per platta e las mesaunas 1.45 frs. per platta. Tgi che vul talas ei lu supplicaus dad dar en quei als geraus. Duess ei vegnir en paucas damondas, sche dueien quellas buca vegnir vendidas. Quei ha la radunada da vischins decidiu ils 3 d’avrel 1864. Treis jamnas pli tard decidan ils vischins da cuntinuar cun las lavurs cuminas ils 6 da matg. Las plattas da crap vegnan surdadas ulivamein a mintga fiug ed il prezi ei 80 raps. La sonda vegn entschiet a dar ora ellas!

Pils dus vitgs, Selva e Bugnei, vegn petiziunau ils 8 da matg 1864 tiel cantun da coligiar els cun la via cantunala, quei lu senza pregiudezi dalla vischnaunca ed ella hagi ils dretgs da far quei. Il medem di vegn concludiu d’ira vid las lavurs cuminas e surschau quei a mintga vischinadi. Els ein obligai da tener quen, organisar tgi va nua ed era tgi che va vid las lavurs.

Igl onn 1864 cuntinueschan las davosas lavurs vid la via e la Gasetta Romontscha dat ils 20 da matg la suandonta survesta cun ina egliada silla nova crotscha da posta. “Vid la via nova sull’Alpsu vegn ei presentamein luvrau cun tutta forza; sil territori grischun ein circa 400 luvrers ed ei vegn aunc adina novas roschas umens ord l’Italia. – La posta sursilvana ei uonn vegnida honorada cun ina nova, gronda biala crotscha, mo sche quella entaupa denter Tavanasa e Zignau ina menadira da cavals a pèr, sche resca ella da buca puder speras ora. Igl ei in conclus dil Cussegl Grond, che quellas tendas vias da communicaziun, fatgas all’entschatta pli graschlas, dueien vegnir slargadas, schi gleiti sco il basegns semuossa.”

1864, ils 5 da zercladur. La vischnaunca sestenta da pagar il deivet fatgs per la nova via. Ina cumissiun ha danovamein dilucidau il problem e propona da vender pézs pastira ni era pli gronds tocs els aults. Oravontut duei buca vegnir vendiu per pauc, lu pli bugen buca vender. Per far quella lavur ei vegniu eligiu tschun umens, numnadamein ils sequents: statalter Lurens Venzin ni Fidel Venzin, Tomas Huonder ni Gion Antoni Berther, statalter Gion Andriu Berther, signur assistent Giachen Antoni Schmet ni Stiafen Monn e statalter Tumaisch Monn. – Plinavon concluda la vischnaunca da schar segar avon cargar sils cuolms, ni era avon vegnir giu da quels, schar segar ils stavels che cunvegnan e quei tenor beinmanegiar dalla cumissiun. Lu eis ei era vegniu concludiu da vender lenna e tocs uaul sper las auas. Per quella lavur vegn la cumissiun engrondiada cun gerau Muggli, gerau Paul Schmet e Sep Antoni Deplaz. Tut quels umens han per scadin di ch’els impundan il dretg da trer giu in di lavur cumina.

La seiv sper via ei in tema che morda e fatschenta pliras radunonzas. Petgas ni classena? La vischnaunca decida da leu nua ch’ei vegn buca mess classena, mobein petgas cun duas ruosnas ed il cantun mantegn quellas, paga la vischnaunca 2.50 per petga. Il vischin che survegn petgas siu siu funs paga 1.50 alla vischnaunca. – Plinavon vegn ei aunc tratg giu dil pagament ch’el survegn dalla vischnaunca per clauder 1 fr. per petga, tontas sco el survegn sin siu funs.

Ils 27 da zercladur ei di da fiasta. Quei di, aschia rapporta la gasetta: “Ei la crotscha gronda postala da 4 cavals, ornada cun matgs, ida per l’emprema gada a Tujetsch cun dus postigliuns, in conductur dall’emprema classa e cun ina representaziun dil biro postal, dil telegraf e dils hotels a Mustér. Remarcabel che la crotscha, respectiv ils cavals, levan buca passar l’enconuschenta storta, che meina ord il vitg Mustér, mo aunc pli remarcabel che quels herolds che han fatg da saver als Tuatschiners la vegnida d’in niev temps, ein damaneivel dalla classica ruina da Putnengia casualmein sentupai cun in tipus dil temps vegl – in vegl diplomat, che ha enamiez nies tschentaner, 1850, cun sias caultschas cuortas, priu cumiau dalla sala dil Cussegl Grond e viva ussa retratgamein en siu eremitasch. Quella sentupada dil temp niev e vegl vess dau caschun tier bein enqual seriusa reflexiun, mo ei era ina legra cumpignia, che ha els hotels da Tujetsch schau viver il temps niev ed il vegl e reconciliau las duas rivalas Sedrun e Rueras.

Nova Gasetta Romontscha dils 22 da fenadur: “Schegie che la stagiun pils viandonts ella Svizra alpina ha schon daditg entschiet, sch’ein aunc ussa zun paucs jasters passai atras la Surselva. La posta arriva aunc adina il bia vita a Mustér e perfin ils conducturs, che han uonn entschiet a far lur tur tochen Sedrun, per dar cheutras empau pli gronda splendur alla ruta sursilvana, ein tutteninaga stulli. Ei para, ch’ils jasters veglien refierer da mirar giu la maiestusa Surselva entochen in auter onn, che l’Alpsu ei aviarta per crotschas. Il viadi a pei, che fuss schi avantagius pil spert e pil tgierp, vegn tier nossa declinada generaziun pli e pli ord moda. Dad in temps, nua ch’ins veseva aunc neginas crinolinas, vegnevan bia damas frestgamein sull’Alpsu, armadas cun in fest alpin, mo ussa ei quei ina gronda raritad.”

La gasetta dils 19 d’uost 1864 rapporta d’in trest eveniment: Denter ils luvrers lombards sill’Alpsu ei quels dis succediu in cass dublamein trest. Suenter haver buiu bravamein ensemen dumengia vargada a Rueras, ha in cert Mainetti, in um rabiau e temius da ses camerats, maltractau la notg sin gassa siu cusrin Biaggio Cantalupi taluisa, che quel ha piars la schientscha ed ei l’auter di morts. Tenor la secziun fatga veva el survegniu fridas mortalas el tgau. Il tribunal dalla Cadi ha concludiu da surdar il delinquent alla dertgira cantunala e schau transportar el a Cuera. A mesavia ha el vuliu fugir dalla giustia humana, mo ha persuenter spert stuiu cumparer avon il suprem tribunal, la divina giustia. Arrivaus a Glion la sera dils 16 d.q. han ils schendarms serrau en el en ina combra si ault el Hotel Lucmagn e priu naven ad el la vestgadira, sinaquei ch’el sappi buca fugir. Mo il delinquent ha buca senuspiu da fugir sco sanscullottes. Allas 11 dalla notg selai el ord finiastra, duvrond ils batlinis per tretscha. Mo in nuv da quels disnua, el dat giu, scarpa il fildirom dil telegraf e rumpa en il tgau vid in baun crap spella casa. In vischin ha viu quei, fa canera, ils schendarms dattan neutier, cadeinan el miez morts, mo sias plagas eran mortalas, aschia ch’el ei spartius la damaun. Il mazzau ed il sesturniu han in tschuppel petschens affons; la dunna da Mainetti ha aunc dacuort giu scret ad in enconuschent, ch’ei duessien pell’amur dar bein adatg sin siu um, sinaquei che quel fetschi en sia gretta neginas disgrazias.

Tua02
Ha ei dau sil tschancun Mustér tochen S. Brida negins accidents ei quei auter sil toc da leu sil pass. Aschia annunzia la GR dils 26 d’uost 1864 ina rresta disgrazia: Denter ils luvrers sill’Alpsu ei ils 19 d.q. daventau ina nova sventira; in Tirolès Caspar Alexandri ha piars la veta cun siglentar crappa. Nunvulend il “schutz” ir suenter haver mess fiug silla puorla, va el vi sul crap en cun in schuaun envidau, mo enaquella peglia la puorla spert fiug e siglenta um e crap en in’altezia d’ina casa. Il disgraziau era schizun plagaus, ch’el ei morts schi gleiti sco el ei staus puratus en casa a Tschamut. Perfin siu cunti en sac era ius tut en tocs.

La cumissiun taliana pella viafier ei ils 26 d’uost arrivada a Mustér suenter haver fatg quei di in’excursiun ella Val Sumvitg, per mirar empau il terren dalla lingia sulla Greina. Ils 27 eis ella serendida sil Lucmagn tochen S. Gion ed ils 28 a Tujetsch per considerar con bein ch’ins sappi sviluppar da leu en la lingia dil Lucmagn.


Victoria! Mustér, ils 7 da settember 1864, allas treis suentermiezdi. Ual quest mument arriva cheu l’emprema crotscha dad Ursera. Era sin via sull’Alpsu ein oz ils signurs inschigniers Cuonz e Depuoz i per l’emprema ga cun crotscha.
La construcziun dalla via Alpsu

La Romontscha rapporta: En tutta aura ha la posta fatg dumengia vargada, ils 18 da settember 1864, siu tur ad Ursera culla nova crotscha per quella ruta e cun 5 cavals. Ella ei arrivada leu las 10 dalla sera e la damaun denter las 7 e las 8 eis ella en tutta neiv puspei vegnida a Mustèr. En 4 uras selai ei tgunschamein far la crotschada da Mustér ad Ursera, aschia che la posta sa en in di ir cumadeivlamein da Cuera ad Ursera.

Ils 9 d’october 1864 vegn decidiu sin vischnaunca da pagar l’expropriaziun per la via da Selva ord cassa da vischnaunca. La lavur duei vegnir fatga da lavur cumina, ils da Selva dueien denton far entgins dis dapli lavur. – Per saver cuntinuar da pagar giu il deivet dalla via, vegn concludiu da prender ils daners che vegnan dai giu per raubas pias.

La Gasetta Romontscha rapporta en nr. 42 sur dalla collaudaziun: Ils 12 e 13 d’october 1864 ha la collaudaziun federala dalla via sull’Alpsu naven da Mustér tochen S. Brida giu liug tras signur inspectur federal Cuonz ed ils signurs cusseglier guvernativ Wassali e capoinschignier Salis. El medem temps ha il cantun era collaudau la davosa secziun, la tenda naven da S. Brida tochen sils cunfins cantunals spel lag, la quala signur Plattner ha giu surpriu da baghegiar. Mo donn ch’igl ei ariguard la construcziun-su (Oberbau) buca vegniu observau la medema conformitad denter il Grischun ed Uri, cheutras vegn la pareta dalla via sigl intschess Grischun pregiudicada. Il Grischun ha baghegiau fetg solid, mo en consideraziun dils gronds cuosts ha el buca vuliu far ella pli luxuriusamein, che quei che la Confederaziun veva perscret. Uri encuntercomi ha viu en, ch’el seigi vegnius bein a part culla partiziun dil subsidi federal per l’Alpsu e sin siu territori era la construcziun ultra da quei buca schi custeivla, cun quei ch’ei era da far neginas punts etc., perquei ha il guvern uranès schau a siu inschignier Diethelm cumpleina libertad e quel ha lu vuliu far semussar ils Uranès renconuscheivels visavi la Confederaziun, cun construir la via pli lada e luxuriusa, che quei che quella veva perscret. Uri ha dils 350 000 frs. destinai dalla Ligia pell’Alpsu survegniu 150 000 e cun metter vitier mo aunc 30 000 cuviera el tut sias expensas priu ora l’expropriaziun. Aschia vess il Grischun buca riscau bia d’era surprender la construcziun sigl intschess uranès sut las offertas fatgas a siu temps. La muntogna dall’Alpsu ha tras la via nova survegniu ina tut pli emperneivla vesta, ella ha piars empau da siu caracter selvadi e la nov’aveina da traffic denter la giganta pezza dil Badus e Crispalt vegn en paucs onns a purtar ad ella gronda vivacitad, cunzun inaga che la via sulla Furca ei finida. Schegie scaffidas e battegiadas sco straduns militars, lein tuttina sperar che quellas novas vias laschien buca schi spert encorscher lur caracter gueril, mobein surveschan per promover il traffic, la beinstonza, la concordia ed uniun denter avdonts dalla Svizra Centralalpina.

Ils 25 da november 1864 ha la direcziun postala scret ora en libra concurrenza, tgi che vegli menar dil zercladur 1865 naven la posta sursilvana sillas staziuns CueraRehanau, RehanauFlem, Flem-Glion, GlionTrun, TrunMustér e pils treis meins da stad fenadur, uost e settember la posta dall’Alpsu sillas staziuns MustérTschamut e TschamutUrsera. Las cundiziuns san ils aspirants mirar suenter sils biros postals a Cuera, Glion e Mustér e ston dar en sils 15 da december. Tgei uras che la posta dall’Alpsu vegn a partir a Cuera ed Ursera e nua ch’ella vegn a prender il gentar – sil qual ils ustiers dalla Surselva ein spanegiai – quei ei aunc nuota fixau, bein aber, che la posta sursilvana duei quels meins, ch’ella va buca sull’Alpsu, ir naven da Cuera allas 7 enstagl sco sut il present uorden schon las 6 dalla damaun.

Tenor la Gasetta Romontscha dils 2 da december ei igl urari per la crotscha vegnius fixaus aschia: Partenza da Cuera allas 7 dalla damaun, arrivada a Glion allas 11 e 5, leu 25 minutas temps da gentar; partenza las 11 e 32 per Trun ed arrivada leu a l’ina e 30, a Mustér las 15, a Tschamut las 17 e 25 ed ad Ursera las 19 e 30. Allas 5 dalla damaun banduna ella Ursera, vegn a Tschamut las 7 e 30, a Mustér la 9 e 10, a Trun las 10 e 20 ed a Glion las 12 e 10, leu stat ella 25 minutas e vegn a Cuera las 16 e 35.

Ella gasetta dils 2 da december publichescha la vischnaunca la suandonta annunzia: La vischnaunca da Tujetsch ei intenziunada da schar plantar en seiv viva suenter la via nova, leu nua ch’ina classena ei necessaria per schurmetg dil funs. Tgi che ha tschaffen da surprender quella lavur, duei tochen ils 20 da december, onn current, dar en alla suttascretta, con ch’el pretendi pella tschuncheisma da quella seiv, la quala el sto garantir. Ulteriur sclariment dat
La suprastonza da Tujetsch

La suandonta notizia ei d’attribuir ad in december cun pauca ni negina neiv. Ils 17 da december scriva la gasetta: Alla via nova sull’Alpsu han ins d’engraziar, ch’era entgins Uranès ein vegni a Glion e cumprau si enzatgei vaccas.

Nova Gasetta Romontscha da Silvester 1864: Ferton ch’ins auda, ch’ils prezis dil funs veglien sbassar tscheu e leu, ei quei buc il cass ella Cadi. Las vischnauncas da Mustér e Tujetsch han tier l’expropriaziun pella via sull’Alpsu fatg interessantas exprientschas. Dacuort ei egl ingant vegniu vendiu egl isolau uclaun da Mompe Medel roschada frustets, dils quals il pli grond mesirava mo 100 tschuncheismas, per 1 fr. 50 la tschuncheisma – ferton ch’ins vess avon 14 onns saviu cumprar leu pli bials funs per 50 raps la tschunchesima.

Igl onn 1865
Ils 22 da schaner 1865 tarmetta la suprastonza communala al Cussegl Pign ch’il stradun duei vegnir tenius aviarts sin quen dil cantun, era temps d’unviern. – Plinavon vegn petiziunau tiel cantun che la posta dueigi vegnir mintga di tochen Rueras. – L’offerta dil cantun pervia da plontas larisch vegn refusada. – Ils geraus portan avon alla radunonza da vischnaunca pervia dalla seiv viva ch’ei vegnida offerida d’in impressari da Cuera da plantar quellas per 70 raps la tschuncheisma, quei sin la lingia dalla via nova. Sin quei ei concludiu, digl emprem dumandar la cumissiun stradala, schebein ins possi tschentar quellas sin igl ur dallas scarpas ni buc, avon ch’entrar en da quellas varts. – Ils 2 d’avrel vegn lu concludiu da plantar seiv viva suenter il stradun, sche la cumissiun stradala lubeschi da schar tschentar quella sigl ur dalla scarpa. Quei duei vegnir tarmess immediat.

La gasetta dils 27 da schaner, 2 e 17 da fevrer: Il menar la posta denter Mustér e Rueras cun ina schesa ni schletra da dus plazs, mintgadi, priu ora ils treis meins stad che la posta va sull’Alpsu, ei scret ora en libra concurrenza. Las cundiziuns san ins leger suenter el document deponius el biro postal a Mustér, nua ch’ins sa era retrer ils formulars per dar en da menar quella posta, il qual sto daventar entochen ils 4 da fevrer. Gl’accord entscheiva cun calonda mars. Essend che Tschamut vegn ussa honoraus cun in depot da posta, sche san ils vischins aspirar sin quella plazza. Per tener leu la posta ed ir treis dis ad jamna a Rueras pils effects da posta – quei temps che la posta va buca sull’Alpsu – survegnan ei 100 frs. ad onn. Tochen ils 4 da fevrer ston era quels aspirants s’adressar tiel signur postdirector a Cuera. Curascha pia vus speculants giudapeis al Culmatsch e Badus. Vus aber, avdonts dalla venerabla Putnengia, che essas stai aschi disgraziai ariguard la via nova e la plazza fiera, seconsolai e fagei fiasta, a vus ei finalmein daventau salit! Vus survegnis ussa mintgadi las nuvialas digl entir mund e veis era oreifra caschun da mintgadi ir en crotscha ni en schletra.

Silla libra concurrenza scretta ora per menar la posta sursilvana e la stad quella dall’Alpsu eis ei stau plirs che han dau en e suenter ch’igl ei als aspirants danovamein stau vegniu insinuau dad ir pli bass cun lur pretensiuns, ei la menadira tenor usit vegnida surschada a quels, che han fatg il bienmarcau: da Cuera a Glion a signur Kündig da Turitg, che ha avon entgins onns era giu surpriu da menar la posta engiadinesa, da Glion tochen Tschamut als signurs frars Berther a Mustér e sull’Alpsu als signurs Meier ad Ursera.

Sco rectificaziun dalla nuviala purtada ariguard il menar la posta sull’Alpsu, remarchein nus, che la staziun da Tschamut ad Ursera, seigi vegnida suradada a signur dr. Christen ad Ursera e buca als frars Meier da leu.

Tochen oz, ils 10 da mars 1865, ha ei en quest meins aunc finadin di neviu pauc ni bia, ed aschia eis ei buca da sesmarvegliar, sche las gasettas raquentan da grondas nevadas e cuflaus da tscheu e leu. Tujetsch ha da 15 dis enneu era giu neiv, cuflas e lavinas en abundonza; mo per ventira eis ei succediu neginas disgrazias. Ils Tuatschins sesanflan denton temps da grondas neivs en ina fatala situaziun cun lur via nova, essend che negin vul cheu seschar neu da tener aviert ella. Las vischnauncas da Mustér e Tujetsch han pervia dil manteniment surpriu neginas autras obligaziuns che da menar la galera, mo era il cantun vul saver pauc da better ora la neiv ed ha leusuenter dau sias instrucziuns al viè cantunal a Tujetsch. La posta federala ei obligada da far mintgadi siu tur denter Rueras e Mustér, mo co duei ella passar tras cuflaus da 12 peis altezia, sco igl ei stau quels dis ella Val Bugnei? Tujetsch less buca sepregiudicar cun porscher memia bia agid; Mustér tratga, sch’ils Tuatschins vulan buca vegnir ora, sche san ei star leuen, ed il cantun para da prender si lev pils habitonts da quella tiara dall’empermischun, nau che mèl e latg flessegian en abundonza. Il respectiv protocol dil Cussegl Grond di zuar, che pervia dad arver la via denter Mustér e Tujetsch temps d’unviern, duei vegnir sentelgiu pli tard, mo sin tgei congress che quella questiun duei vegnir decidida, san ins aunc nuot. Essend che’ setracta cheu per ina via militara, sche savessen ins ad interim liberar la recruta da Tujetsch e Mustér dil survetsch sil Rossboden sut la cundiziun, ch’ella tegni aviert temps d’unviern quella via e retili persuenter la schulda dalla Confederaziun.

Sil sura suonda ils 17 da mars: Silla comunicada fatalitad pervia da better ora la via silla via dall’Alpsu denter Mustér e Tujetsch, consolescha ussa la Confederaziun quellas duas vischnauncas cun segirar, che la medema questiun vegni era a nescher silla via dalla Furca, inaga che quella seigi finida.

La seiv occupescha vinavon ils umens da vischnaunca. Aschia vegn puspei tractau quella caussa ils 30 d’avrel. Igl ei vegniu purtau avon pervia dil clauder suenter la via nova, il qual conclus ei staus prius ils 23 d’avrel, da tschentar en seiv viva, sche la cumissiun forestala ed il Cussegl Pign lubeschien da tschentar quella sigl ur dalla via, il qual ei vegniu cuntrari, ella stoppi vegnir miez meter ord igl ur dalla via. Sin quei ei concludiu da star vid igl uorden fatgs 1864, ils 13 da mars, resalvond enstagl clauder cun pals a pèr, duei vegnir mess en petgas a simmetria, e quellas ch’ein en, laschar en, ed aschia quel che clauda cun petgas e lattas sigl ur dalla scarpa, survegn per mintga fest lunghezia 1.80 frs. Quel che clauda ord ils tiarms dalla via ei patruns da clauder sin tgei moda che plai ad el, vegn denton tenor uorden pagau mo 1.60 frs. – Pervia dalla scarpa resta ei tier quei ch’ei schau rugalar cun mintga possessur e vegn dau negina bonificaziun, vegn ei claus sura ni sut dallas scarpas.

Ils 12 da matg scriva la Gasetta Romontscha: … Ils Uranès ein i sulla Alpsu cun dabia tiers e muossan cheutras, che quella nova via seigi buca mo profiteivla pella Cadi, mobein pil negozi da biestga dall’entira Surselva. …

Ils 21 da matg cuntinua la radunonza da vischnaunca cun petgas e seiv: „Ei vegniu purtau avon pervia dallas petgas da crap, schebein ins savessi s’entelgir cun il cantun, ch’ei vegness dau petgas per diever da classena enstagl paricarrs. – Sin quei ei concludiu da surschar als signurs geraus e quels dueien dumandar si la caussa clar, co ins savessi s’entelgir da quellas varts e lura rapportar alla vischnaunca. – Ils 5 da zercladur communichescha il president communal: „Che scadin che hagi da clauder sper la via nova, duei tschentar quella miez pei naven digl ur dalla via. Scadin che hagi prau d’arar encunter mirs dalla via nova, duei schar denter il mir ed igl arar in fest da prau senza arar sitier ils mirs. – Suenter da quei eis ei vegniu legiu ora ina cumissiun viala. Quei ein quels che han da far giu pervia d’expropriaziuns, donns e per classenas, ch’ei buca rugalau giu. En tala cumissiun dueien ils treis geraus funcziunar, Duri Venzin, Rueras, statalter e capitani Sep Antoni Muggli, Cavorgia e statalter Lurenz Giacumet, Camischolas

Ils 25 da matg ei ina famiglia engiadinesa ida uonn cull’emprema crotscha sull’Alpsu, schegie ch’igl ei stau vegniu bess ora negina neiv. Plira signeria passada tras Ursera, mo meins curaschusa che l’indicada engiadinesa, vess fatg la medema ruta, sch’ei vessen buca giu tema dalla neiv.

Ils 12 da zercladur fatschenta sin vischnaunca il deivet dalla via. Aschia vegn concludiu: „Duei vegnir vendiu in ton pézs pastiras sco ei era decretau igl onn vargau e che la cumissiun duei ira e stagiar ora quei ton pli gleiti. Ultra da quei duei vegnir priu si sin d’atun dalla Banca Cantunala 10’000 frs. e cun quei duei vegnir pagau giu ils possessurs che han aunc d’haver dalla vischnaunca, aschi lunsch sco ei tonscha. Il deivet che duess vanzar, ultra dils diesch melli francs, duei vegnir schau anavos quei ch’ei stau priu en dallas raubas pias igl onn vargau, bein aber duei buca vegnir priu en pli daners dallas raubas pias sin quen dalla vischnaunca.“ Ils 6 duost vegn fatg attents: Eis ei vegniu publicau che tgi che hagi pretensiuns per l’expropriaziun dalla via nova, per donns, per lennas, cun in plaid detg, seigi da tgei natira ch’ei vegli, duei vegnir dau en alla cumissiun dallas vias e quei en termin da 15 dis. Cass cuntrari vegn ei lura da cheu naven entruidau tier la pazienzia. – Il medem di vegn publicau, che tgi che hagi aunc plattas sin Cadruvi, duei dar en sin questa jamna als geraus. Cass cuntrari, da cheu naven vegnan quellas plattas ch’ein leu consideradas per proprias plattas dalla vischnaunca e che quellas vegnan lura vendidas immediat.

La posta dall’Alpsu ha entschiet siu cuors da stad sonda vargada, mo aunc ussa era ella il bia ualti vita. Per correcziun dil plan da tur communicaus da nus quest unviern, relatein nus, la Gasetta Romontscha dils 7 da fenadur, ch’ella parti dad Ursera tenor midada fatga pli tard pér las 7 dalla damaun, arrivi a Tschamut las 9 e 35, a Mustér las 11 e 15, a Trun las 12 e 35 e setegni si leu pil gentar tochen l’ina e 40 min … a Cuera vegn ella las 19 e 30. Naven da Cuera va ella las 6 e 15 dalla damaun … vegn a Mustér allas 15 e 15, a Tschamut las 17 e 35 ed ad Ursera las 19 e 35.

Ils 20 d’uost 1865 decidan ils umens sin Cadruvi: Eis ei vegniu unanimamein decretau da far mirs da maun sura suenter il stradun niev tenor directivas dil cantun, nua ch’igl ei pusseivel. Perquei vegn ei pagau dil cantun 50 raps il meter e la vischnaunca paga 80 raps il fest a scadin particular che sto far sin siu funs tals mirs enstagl la classena. – Ha la ludeivla vischnaunca acceptau igl accord fatgs dils dus geraus Lucas Caveng e Giachen Antoni Schmet cun il meister Columberg per las petgas crap da clauder suenter la via. El medem temps eis ei era fatg e serrau giu unanimamein, che scadin particular che sto retscheiver da quellas petgas ord maun dalla ludeivla vischnaunca per clauder suenter la via nova, stoppi pagar a quella 2 frs. per petga, il surpli aber che scadina petga vegn tenor accord, ni per metter en quellas sto la ludeivla vischnaunca ver tier sesezza. Las petgas dueien vegnir fatgas cun ruosnas rodundas. Il manteniment aber da cheu naven dallas petgas croda tier als particulars. – Tut quellas petgas dueien vegnir menadas entras lavur cumina da vischnaunca sin il plaz dils particulars per metter en quellas. Era duei vegnir pinau las lattas en lavur cumina e tratg quellas sin il plaz per duvrar da clauder cun quellas petgas. Quei adina capiu che quellas lavurs cuminas vegnan fatgas sut inspecziun e per camond dalla suprastonza. – Ils 5 da november ein 240 petgas fatgas ed ins lai entscheiver a tschentar quellas. Ils geraus ein obligai da metter sco els anflan per bien quellas els loghens ils pli basigneivels els vischinadis.


… en consequenza dalla nova via sull’Alpsu, seigi ussa ranschau en ina duana a Tschamut per trer en il dazi cantunal da consum sigl import da raubas spirituosas …
La via Alpsu

La via ei collaudada ed en funcziun dapli igl onn 1864. Cun las petgas e classenas mirs e lattas fan las autoritads communalas buca gronda prescha. L’execuziun da quellas lavurs vegn aunc retardada cun ina intervenziun dils vischins che vulan buca acceptar la decisisun prida 1864 pervia dil clauder. La vischnaunca ei denton obligada da rugalar quella caussa e clauder suenter la via cantunala. L’entira procedura da clauder finescha igl onn 1869.
Ulteriuramein sto la vischnaunca mintga onn trer il chis per rugalar la via e quei tochen sil Pass Alpsu.
Il metter ora la neiv igl unviern ei in auter punct da dispeta cul cantun che cuoza decennis. Cheu intervegn la vischnaunca cun in scriver alla regenza ils 25 da mars 1865: Die Talschaft Tavetsch ist nun vollständig mit einer neuen Landstrasse geziert, welche trotz der drückenden Expropriations-Schuldenlast, allmählig ohne Zweifel alle Tavetscher zufridenstellen wird. … Bei den uns sich öfters einstellenden Schneegestöbern und häufigen Lawinen ist es erklärlich, dass die neue Strasse bei den letzten vergangenen Februar- und Märztagen während mehrerer Tage mit hohen Schneemassen versperrt war. Unsere Landsleute waren mit Vieh und Fuhrwerk vom Ilanzermarkte auf dem Heimweg. Der Weger wollte, oder konnte nicht den Schnee brechen und ausschneiden. Da musste der Gemeindevorstand endlich mehrerer Männer beorden, durch die Schneemasse Bahn zu brechen, um die eigenen Leute wieder nach Hause gelangen zu lassen, deren mehrere mit Vieh, Pferden und Fracht in dem Weiler Bugnei hatten übernachten müssen. Der Vorstand hat für dieses Mal den Weg bahnen lassen, ohne zu verpflichten diese Aufgabe für die Zukunft auf sich zu laden. … In Erwägung unseres guten Rechtes, und auf die schriftliche Konvention vom 3. Dezember 1862 berufend, erklären wir, dass die Gemeinde an den Bedingungen in der Konvention festhält; verlangen aber zu gleicher Zeit, dass die Regierung Sorge tragen wolle, dass unsere Strasse zu jeder Zeit auf Kosten des Kantons gehörig fahrbar zu erhalten. …
Ulrich Venzin, Präsident
Laurenz Jacomet, Aktuar

Il manteniment ei adossaus allas vischnauncas. La vischnaunca da Tujetsch sedosta consequentamein da pagar ils cuosts. La finala selai ella en en in process encunter il cantun. Buca survegnend leu ina decisiun positiva, sevolvan ils Tuatschins cun lur protesta entochen a Losanna tiella Dertgira federala. Era leu retscheivan els negin sustegn ed il davos resta mo aunc da pagar la gronda summa da cuosts da 1000 frs.
Plitard surpren il cantun il manteniment dallas vias el Grischun.

Igl onn 1866
Il matg va la cumissiun viala a prender si las mesiras suenter la via. Tals possessurs che han da retscheiver classena nova dueien esser presents. Plinavon pren la cumissiun las mesiras per saver furnir il necessari diember da petgas. – Il zercladur vegnan las petgas ch’ein o davos Casti repartidas e transportadas el liug entras statalter Gion Andriu Berther e Giachen Martin Berther cun aunc dus auters umens.

L’emprema notizia davart la via Alpsu cumpara ils 31 da matg ella Gasetta Romontscha e communichescha il suandont: Tschamut, quei ei tschema dil mund, entscheiva a secivilisar. Tiella staziun da posta vegn ei leu baghegiau si in hotel, il „Hotel Rheinquelle“ e quei vitget duei ussa aunc daventar la residenza d’in schendarm per trer en il dazi da consum sin bubrondas spirituosas che vegnan retratgas dil Grischun sur Ursera. Mo donn che quei niev emploiau cuosta al cantun dabia e vegn a trer en zun pauc.
Il Fegl ufficial Grischun fa da saver quei ils 6 da fenadur: … en consequenza dalla nova via sull’Alpsu, seigi ussa ranschau en ina duana a Tschamut per trer en il dazi cantunal da consum sigl import da raubas spirituosas e surdau l’incassaziun da quel a statalter Gion Paul Riedi da leu.

Ils protocols digl uost, settember ed october 1866 nodan il suandont: Ha il president publicau ch’ils mirs suenter las vias vegnien buca pagai dil cantun entochen ch’ei sappi buca vegnir mesirau tut e duei vegnir fatg tut. – Eis ei vegniu legiu la brev dil Cussegl Pign pervia dil gentar da s. Martin (cumprau ora il dretg dil gentar da s.Martin che la claustra stueva dar als ufficials actuals ed anteriurs), ch’ei vegni dau per quel 1500 frs. e per igl „Oberalp Strasse“ 500 frs., total 2000 frs. Ha la vischnaunca sinquei ordinau da buca prender meins che 2500 frs. e schar sura als geraus da turnar a scriver al Cussegl Pign. – Eis ei vegniu rapportau ch’il Cussegl Pign hagi tarmess tier alla venerabla claustra ed offeriu per cumprar lartg il gentar da s. Martin alla vischnaunca 1500 frs., dapli 500 frs. sco schenghetg, vul dir per tener las empermischuns stadas fatgas da far ina indemnisaziun per l’expropriaziun dalla via nova. Ha la vischnaunca decretau da schar sura als geraus da recavar sche pusseivel seigi silmeins 2500 frs. seigi lura da tgei maun ch’ei vegli. – Eis ei vegniu mess avon ch’ei seigi uras da mirar da pinar las lattas per duvrar suenter la via nova da clauder. Ha la vischnaunca schau sura da mirar ch’ei vegni dau uorden entras lavur cumina cun intervegnir dils geraus u dil statalter regent.

Quen dallas petgas vid igl accord
1865, ils 23 d’october

ei vegniu dumbrau 159 petgas fatgas ora dils Talians
a 3.50, che porta, tenor contract cun Columberg   556.50
dapli aunc 10 raps l’ina che van al Columberg che porta era     15.90
Pagau al meister Waghetti a quen cun da neis daner   371.00
NB. Las sura petgas ein aunc suttapostas alla
approbaziun dil signur inschignier
1866, ils 24 da zercladur
dau quen dallas petgas daners   600.00
Han aunc fatg 1041 petga a 3.60
Cumpriu ils 10 raps che van al Columberg, porta
3747.60
Portan aschia 1200 petgas a 3.60 frs. 4320.00
1866, il settember
aunc dau daners al meister Waghetti
per saldo da siu d’haver 3229.00
4200.00
da haver retschiert quest attesta
Waghetti Giacomo
aunc da dar al meister Columberg   120.00
4320.00
da haver retschiert quest attesta
Gion H. Columberg

Calonda october 1866 vegnan tuts mirs da sustegn, scarpas, punts e tumbins controllai. Sulettamein las scarpas dalla punt da Sedrun ein per part sfundradas, denton buca ton fetg ch’ei sto vegnir sanau davart digl impressari.

Igl onn 1867
Quei onn entscheiva cun ina buna novitad ariguard il cuors da posta atras la val. Aschia scriva la gasetta ils 11 da schaner: A motiv che silla stad vegn era ranschau en in cuors postal dil Valleis si sulla Furca, sche ha il departement postal el senn da sin lu menar en in secund cuors sull’Alpsu, aschia, ch’ei passass la stad mintgadi tras la Surselva duas postas giuviars e duas siviars.

Las radunonzas digl avrel e matg prendan las suandontas decisiuns: Eis ei vegniu mess avon ina brev dil Cussegl Pign, sche la vischnaunca lessi far offertas per surprender d’arver la via nova temps da neiv, entschavend a Tschamut entochen ora tier ils cunfins da Mustér. Ha la vischnaunca schau sura als geraus da dar risposta sin quei sco els manegian, bein aber cun reserva d’avon rapportar la risposta sin vischnaunca, sco era en quella buca seschar en pli u meins en cuntractivas da quellas varts cun il cantun. – Eis ei vegniu mess avon sch’ins vegli ussa entscheiver a trer las lattas, ni schar entochen ch’ei seigi terrein. Ei dalla vischnaunca vegniu refretg entochen ch’ins sappi trer quellas sin carrs. – Eis ei rapportau ch’ei seigi ussa da trer las lattas per clauder suenter il stradun niev. Ei schau sura als geraus da dar uorden entras lavur cumina e quei sin questa jamna ch’ei vegni tratg. – Eis ei vegniu mess avon alla vischnaunca sch’ins vegli finir cun metter en las lattas suenter il stradun, ei seigi aunc buca pinau avunda. Ei concludiu da far vinavon e pinar entochen ch’ei seigi finiu tut.

Taxas fuvan gia el 19avel vegnidas en moda. Quei resorta bein ord quella cuorta notizia dalla gasetta dils 30 da matg: Tgi che va la stad culla posta da Mustér ad Ursera, da Cuera en Engiadina paga la taxa alpina da 1 fr. per ura.

A Tgamaura sto il vial dil Rein da Strem, entras l’erecziun dalla punt ed il cuors dalla via, vegnir curregius. Ins tschontscha dalla canal da Tgamaura. Igl onn 1867 ei il canal „ruts ora“ ed il cantun vegn clamaus da metter en uorden quella caussa. Il protocol dils 26 da zercladur plaida aschia: Eis ei vegniu mess avon alla vischnaunca, sch’ella vegli entrar en tut sco la cumissiun haveva giu rugalau giu cun la expropriaziun dil funs d’assistent Giachen Antoni Schmet, Sten Alv, cun dasperas declarar ch’el laschi ni metti tier ina rauba pia ord quei capital da 100 frs. sin d’atun. Bein aber duei la vischnaunca petiziunar il cantun, essend rut ora il canal da Tgamaura, ch’il cantun detschi ina segirezia da ligiar encunter siu prau per schurmetg da quel, sco per quei prau d’auters, sco era duei tal accord vegnir screts el cudisch da vischnaunca, tut clar sco el ei daventaus sur dalla expropriaziun che ha pigliau agl assistent. Ei dalla vischnaunca vegniu approbau.

Gasetta Romontscha dils 5 da fenadur: La posta dall’Alpsu va mintga sera tochen Tschamut, mo sil cuolm ei aunc bia neiv en via e negin che fiera ora ella. Ils ustiers sursilvans e d’Ursera savessen suandar gl’exempel da lur collegas spel Stelvio, che han schau far quella lavur sin lur quen e cheutras survegniu schon baul gronda frequenza dad jasters. Ils 11 da fenadur rapporta la gasetta e scriva: Finalmein ei la neiv en via sill’Alpsu spelada ora e la posta ha ils 8 da fenadur entschiet siu tur d’Ursera a Cuera. Ei ha duvrau liungas tractativas e la smanatscha da nos deputai a Berna da vegnir culla questiun avon la radunonza federala per perschuader il guvern uranès da far quei stradun alpin carregiabels. Spender in miez milliun per ina via e gnanc saver duvrar ella da mesa stad fuss stau enzatgei remarcabel!

Ils protocols digl atun plaidan suandontamein davart fatgs pertuccont la via: Eis ei vegniu mess avon ch’igl „Obertz Enschinier“ hagi garegiau lenna da far lattas vid la via, sco era aissas vid il canal dalla aua da Tgamaura. Ei dalla vischnaunca decretau da dar nuot per nuot, mobein per pagar, bein aber adina entelgiu dend quella els loghens nua ch’ils vischins van per las lennas da baghegiar. – Eis ei vegniu mess avon ch’il vier vegli bos da trer il chis sin la via nova. Ha la vischnaunca decretau cun cuntentientscha da quels vischins che han ils cavals, da schar ira quels per uonn, cun schar quintar lavur cumina ed aunc a scadin dar ord cassa da vischnaunca in franc per in per di.


Eis ei vegniu mess avon sch’ins vegli en certs loghens schar prender ora las petgas lenn ch’il cantun ha mess en suenter il stradun niev e metter en paricarrs, bein aber stoppi la vischnaunca menar quels sin il plaz e pagar ina tiarza per metter en quels.
La via Alpsu

Igl onn 1868
Igl onn entscheiva cun la tematica permanenta dils davos treis onns, il clauder suenter la via. Ils 12 da schaner: Eis ei rapportau tras il president ch’ei seigi lavau si ina questiun co capir il conclus da 1864, ils 13 da mars, che tractescha ariguard las classenas, mirs veders e novs, con duei vegnir pagau per novas, sco era cun mirs e classenas vedras che van en, con duei vegnir bonificau. Sin quei fa il president alla vischnaunca la proposiziun ch’ins duessi ord miez dils vischins trer ora ina numerusa cumissiun, sche pusseivel ord umens stai a sias uras tier luvrar ora quei pareri e quels dueien tenor lur memoria e bein manegiar interpretar quei conclus e tenor interpretaziun duei quella cumissiun haver il dretg da rugalar giu tuttas questiuns che van tier el senn e quella interpretaziun dil sura numnau conclus e zuar definitivamein. Ha lura la vischnaunca unitamein approbau quei ed ha legiu ora ils sequents tier quella cumissiun: statalter Gion Andriu Berther, gerau Duri Venzin, gerau capitani Mugli, gerau statalter Lurenz Giacomet, statalter Vigeli Giacomet, statalter Sep Maria Monn, salter Giossi, Gion Martin Peder, Helena, gerau Paul Schmed, statalter Tomas Monn e statalter Giachen Antoni Beer.

La historia cuntinuescha sin vischnaunca dils 9 da fevrer: Eis ei vegniu mess avon alla vischnaunca che Tomas Huonder e Duri Berther hagien dau en in recuors al Cussegl Pign pervia dils mirs ch’ein suenter il stradun niev e ch’els seigien buca cuntents dil conclus che la vischnaunca hagi priu sur dils mirs e classenas igl onn 1864, ils 13 da mars e possi buca vegnir fatg il pli en donn e pregiudezi dil tierz. Ha la vischnaunca schau sura als geraus cun aunc trer tier in per umens da dar en las autras raschuns al Cussegl Pign, sco ei anflien per bien e lura schar ira vinavon il recuors.

Gasetta Romontscha dils 5 da zercladur: Silla schitgira dil matg ha il zercladur schon purtau entgins buns e zun desiderai radis. Sch’il zercladur smarschenta la tastga giu dil dies als pasturs, sche pudess ei tenor in vegl proverbi aunc dar in bien onn per las cuntradas aultas. Sco remarcabladad relatein nus ch’ins hagi il davos matg schon anflau farbuns madirs a Medel e ch’il medem di seigi en quest onn era passau gl’emprem carr sur l’Oberalp.

Inschignier Studer, responsabel per las vias tier la Confederaziun, noda en siu rapport digl emprem da fenadur 1868: Hier begegnen wir einer Strasse, welche einer regelmässigen, wohl organisierten Bauverwaltung unterworfen ist. In Betreff der Fahrbahn, der Stütz- und Futtermauern, der Durchlässe und der vielen Brücken, konnte nichts bemerkt werden, das ernstlich zu einem Tadel Anlass geben könnte und man sieht es der Strasse auf den ersten Blick an, dass ein sachkundiger, energischer Geist die vielfachen, oft schwierigen Beziehungen mit den Gemeinden regelt, denen der Unterhalt dieser Strasse obliegt.

Radunonza da vischnaunca dils 7 da fenadur: Duei vegnir tratg il chis sin quen dalla vischnaunca en recumbensa da haver mess si per igl onn present aschi bia taglia sin ils tiers.

Mo plaun vus d’Engiadina, il tetel ella Gasetta Romontscha dils 4 da settember, ed il redactur cuntinua: … Il Fegl d’Engiadina renfatscha milsanavon, che la Surselva seigi pli baul semussada inimitga dallas vias, la via dall’Alpsu hagi 1860 giu bia adversaris a Mustér e Tujetsch, ed era en Lumnezia hagi ei duvrau cumissaris per perschuader quella buna glieud d’acceptar ina via cantunala. Cheu encunter remarchein nus, ch’ei vessi dau a Mustér negina opposiziun 1860, sch’ei fuss setractau da baghegiar l’impurtonta via dil Lucmagn enstagl la via militara sur l’Oberalp.

Per 1868 ei quei la davosa tractanda pertuccont la via: Ha il signur president mess avon ina brev dil Cussegl Pign pervia da dar lenna quei che drova vid la via nova per lattas e petgas. Sco era vegn ei pretendiu che la vischnaunca paghi quella schon cumprada al cantun. Ha la vischnaunca schau sura da rispunder al Cussegl Pign al signur president da vischnaunca sco el manegi per quella gada

Igl onn 1869
Il menar il carr dalla posta sursilvana sillas staziuns da Glion a Trun, da Trun a Mustér e da Mustér a Tschamut ei screts ora en libra concurrenza. Quella informaziun porta la gasetta da Daniev ed ils 5 da mars vegn fatg enconuschent tgi che meina la posta: Il menar la posta da Glion a Tschamut ei puspei surdau als signurs frars Berther a Trun e Mustér.

Ils vischins da Tujetsch vegnan orientai ils 14 da mars: Eis ei vegniu rapportau che tuttas breigias fatgas da pli da treis onns tier il Cussegl Pign, che quel arvi la via da neiv, seigien stadas adumbatten, aschia crodi l’avertura tier alla vischnaunca. Ei era vegniu proponiu schebein ei cunvegness buca alla vischnaunca da surprender, sche vegnessi dau la paga ch’il vie retila. Concludiu da seschar en neginas semegliontas contractivas, sondern la vischnaunca duei en cass da basegns arver sufficientamein tochen tiels cunfins.

Ord il protocol dils 17 da matg: Eis ei vegniu mess avon sch’ins vegli en certs loghens schar prender ora las petgas lenn ch’il cantun ha mess en suenter il stradun niev e metter en paricarrs, bein aber stoppi la vischnaunca menar quels sin il plaz e pagar per metter en quels ina tiarza. La vischnaunca ei da quei stada cuntenza da far tut quei, bein aber ils paricarrs dueien vegnir mess en loghens ch’ins sappi ira vitier da trer quels cun ils bos, adina aber mo in tons per onn tenor nossas forzas ed era cun la cundiziun da negin manteniment pli tard. – Eis ei vegniu fatg che tuts mirs suenter il stradun che tilan dil cantun salari, dueien esser fatgs e quei sil plitard igl emprem zercladur, cass cuntrari vegn ei fatg far sin quen da tals che vessen quels buca fatg e schau pagar tals.

Survesta dils cuosts
La via sur l’Alpsu, da Mustér tochen tier ils cunfins uranès ha custau 362 360 francs. Subsidi dalla Confederaziun per l’Alpsu 200 000 francs. La via en Surselva da Rehanau a Mustér ha custau 617 503 francs. Quella informaziun ha la gasetta purtau ils 21 da matg.

Eis ei vegniu mess avon ch’ei seigi uonn da menar chis sin la via e quei sin il cuolm anoragiu e zuar sco il „veger“ manegia sis dis schotg bos ni cavals. Ha la vischnaunca decretau da schar marcadar via quella lavur sin quen dalla vischnaunca entras ils signurs geraus e quei duei vegnir fixau contas uras e tgei per di pagar e cun intervenziun dil „veger“ e d’entscheiver quella lavur sin questa jamna (jamna dils 4 d’october).

Cunvenziun ariguard remplazzar dacheu anavon las petgas e paricarrs spir da crap
Ei aunc verbalmein sentelgiu davart la suprastonza ed il signur inschignier Salis, che las petgas lenn, che vegnien pridas ora entras metter en da crap, che san buca vegnir duvradas vid la via crodien neu alla viscnaunca ed a negin auter. Ear ei sentelgiu che per quellas petgas e paricarrs po buca vegnir priu crappa ord ils praus senza pagar davart il cantun als particulars e possessurs dil funs.
Memoria
Ariguard quels mirs fatgs dils particulars encunter siu funs suenter la via nova, ch’ein da veser en il cudisch che sesanfla egl archiv, ston dils particulars presents, sco dils successurs possessurs vegni manteni da quels e zuar adina en bien stan, essend quels retratg ina bonificaziun dalla vischnaunca da 80 raps il fest, sco era aunc dil cantun 50 raps il meter mesirau suenter la via, la lunghezia. Per che quei vegni adempliu exactamein ha la vischnaunca stuiu dar al cantun in attest d’esser garantiu che quels mirs vegnien da tut temps manteni en uorden cun regress vid ils particulars.

Igl onn 1870
El cussegl grond d’Uri ei vegniu signalisau ch’ei vegni sull’Alpsu menau en roschada buots vin vulclin senza pagar il dazi da consum e sin quei ei vegniu concludiu da schar intercurir quei pli datier. Il daziè grischun a Tschamut vess buna peda d’era trer en il dazi per Uri, ton pli che las respectivas entradas d’omisdus cantuns tonschan buc da cuvierer siu salari.
Gasetta Romontscha nr. 9, 4 da mars

Dapi che la posta sursilvana va sull’Alpsu drovan las brevs dalla Cadi, che van a Rueun, Uors, Andiast, Pigniu, Siat, Ruschein, Ladir e Sevgein 24 – 72 uras dapli per arrivar el liug da lur destinaziun, e quellas da Lumnezia e Sursaissa 24 uras. Tgisa sche la Confederaziun pudess buca star ora da dar als respectivs curriers, che fan lur tur mo treiss gadas ad jamna, entgins francs dapli pagaglia e far spitgar els a Glion entochen che la posta dall’Alpsu arriva? …
Gasetta Romontscha nr. 27, 8 da fenadur

Ella cufla dils davos dis d’october havess in Cavegn da Breil gleiti anflau la mort sill’Alpsu. Venderdis vargau ha el bandunau Ursera pér allas duas suentermiezdi. Vegnend sisum il lag, er’ei stgir ed el veseva buca pli ils parricars sco fastitgs dalla via. Per buca rescar dad ira surengiu ella stgiraglia, seresolva el da restar grad eri. EI batta in toc buna via e va cheu a spass en tutta aura dallas sis della sera entochen las sis della damaun. Lura anfla el il stradun e va in toc vinavon. Nunpudend rumper via po el susentar umens da Tschamut, che vegnevan encunter ad el. Ella Rheinquelle a Tschamut pren el sin sia aventura in bien solver e dorma lu 24 uras e sededesta viscals e da bunaveglia.
Gasetta Romontscha nr. 44, 4 da november

Ils deivets per la vischnaunca alla fin digl onn 1870
1870 da Gliendisdis Tschuncheismas, tenor quen rendius giu alla cumissiun ed alla vischnaunca ed approbaus

ha la vischnaunca aunc deivet allas raubas pias     6813.99
alla Cassa da Spargn  20 450.00
total  27 263.99
Dabien en differentas postas    3 443.12
aschia ha depresent la vischnaunca aunc deivet  23 820.87

Construcziun dalla via Alpsu sco pdf