Uordens da Tujetsch 1811/1814/1818

Pareri d’in ludeivel obercheit cun ils deputai dils vischinadis sur dils uordens che dueien vegnir fatgs temps da stad, nuncargond ad alp, anno 1811, ils 2 da mars.

1.mo Eis ei il meini, che naven dils 9 da fenadur entochen sogn Barclamiu (24-08), duei negin puder star cun tiers en ils loghens cheu suenter screts; numnadamein Cungieri, Valtgeva, Sulprau (Sumprau), Mila, Malamusa, Liez, Mulinatsch, Milez e Scharinas, quei s’entelli ni caschar ni mulscher, resalvond per untgida da malauras, da neiv e suenter puspei cu la neiv ei naven, sche dueien esser obligai da turnar anavos suenter la neiv. Ed enten tuts sura numnai loghens duei vegnir mess in pindrer, ton la primavera sco la stad. Ei duei era vegnir mess si dubla pindradira sin tiers d’armal e tiers casa.

2.do Duei negin puder midar pli che treis gadas, quei s’entelli cura che el va naven dils mises, sche vegn ei quintau l’emprema gada.

3.tio Dueien ils tiers casa esser enferrai da tut temps ed en cass che enzatgi negligess, sche duei esser 4 x (rizzers) pindradira per gada per tier; quei s’entelli ton sin la pastira sco els praus.

4.to Duei scadin esser obligaus da vegnir a casa cun las cauras da calonda fenadur, u pia che enzatgi savess tener quellas senza donn dil tierz, ton sils praus, sco dalla Crappa, tonaton esser obligaus da vischinar a casa.

5.to Dueien ils tiers da mintga vischin buca vegnir sparti, resalvond ils vadials, ils quals mintgin seigi patrun da metter nua ch’el vul ed in per bos dueien era puder vegnir teni a casa, sco era ina vacca.

6.to Pertuccond ils cavals eisi concludiu, che mintgin duei esser obligaus da metter cun ses tiers, resalvond sch’enzatgi less duvrar quels per bos a casa, sche dueien quels tals esser obligai da vischinar a casa, duess ei aber esser cavals che vessen pulein, sche dueien ei esser obligai da metter en nuegl tochen ch’ei drovan da trer.

7.mo Pertuccond ils firaus e dumengias eis ei concludiu che negin duei puder purtar ni far ora lenna, ni purtar buordis, resalvond ina brocca ni brenta enta maun e quei era s’entelli las sondas, ton la primavera sco la stad. Duess ei esser da quels che surfagessen ed enzatgi vesess, sche duei mintgin esser obligaus da purtar la tgisa nua ch’ei s’auda. Gl’ei era entelgiu che negin duei puder ir cun cavals ni per bos cargai duront quels dis.

8.vo Pertuccond igl arvè (taxa da gudida) eis ei concludiu che mintgin duei esser obligaus da far duas crenas caschiel per vacca, s’entelli bien caschiel grass e quei duei mintgin ver fatg vigelgia Nossadunna d’uost (15-08) e treis dis avon vigelgia Sogn Mattiu (21-09) duei mintgin esser obligaus da purtar ensemen en in liug. Negin duei puder far pli pintgas magnuccas che da quellas d’otg crenas, e tgi che schass muncar, duei esser obligaus da pagar 30 x per crena. A quels aber che dessen pli ch’il lur, sche dueien ei vegnir bonificai cun 18 x per crena.

9.no Eis ei era concludiu che neginas femnas dueien puder maner ellas alps ni mises, ton la primavera sco la stad, quei s’entelli femnas ch’ein sin 13 – 14 onns e leu ensi.

10. Las nuorsas dueien vegnir cargadas calonda fenadur e da leu naven dueien ils uordens dalla stad entscheiver.

11. Ei concludiu che cura ch’igl ei temps da cargar ad alp, sche duei mintgin haver ils dretgs dad ira nua ch’ei mavan, cura ch’ei cargava ad alp, denton buca pli ch’ina gada. Curdond neiv, sche dueien ei era puder vegnir ora giu, mo buca puder turnar enasi tras praus. Duess ei esser enzatgi che surfagess a quels uordens cheu sura screts, sche dueien tals esser sut castitg digl obercheit e vegnir castigiai commensuradamein.

1811, ils 10 da mars ein ils sura screts artechels vegni prelegi sin vischnaunca ed approbai da quella, resalvond igl emprem artechel ch’ei refusaus resalvond quei che tucca tier il metter pindrer, sco era la pindradira fixada etc.

in fede (fidonza)
Chrest Joseph Wenzin p. t. gerau

Uorden da vischnaunca dalla stad, fatgs igl onn 1814, ils 15 da zercladur. Duront il buca cargar ad alp.

Pareri d’in ludeivel obercheit d’anno 1814, ils 15 da zercladur sur dils uordens e secuntener da scadin. Essend concludiu dalla ludeivla vischnaunca da buca cargar ad alp, tuccond tier la stad.

1.mo Dueien tuts uordens dalla stad haver sia entschatta calonda fenadur.

2.do En vertid da quei dueien las nuorsas sin quei di era vegnir cargadas.

3.tio Vegn ei proponiu ch’ils cavals duessen vegnir cargai sil Tgom sut in pastur, cun la resalva che quels dils cavals possien sesurvir da quels, seigi sco per bos ni per auters basegns e duront quei temps ch’els ein naven dil pastur, possien sesurvir dalla pastira da casa, bein aber seigien ils patruns dils cavals obligai da tener ord donn.

4.to Tuccond il far pastur da vaccas e bos da casa ei schau sura a mintga vischinadi.

5.to Davart ils tiers casa dueien quels esser enferrai da tut temps e duessen ils s.h. (salvanoris) tiers casa vegnir pindrai, sche dueien ei ver la bubla pindradira, quei vul dir in baz per gada.

6.to Tuccond tier ils firaus Perbon, dumengias e firaus da devoziuns, sco las sondas etc. vegn scadin admonius da frequentar ils sogns uffecis e buca negligir quels senza raschuns sufficientas, ed era senuspir da tuttas lavur da quels dis, scumandadas servilas e buca absolut necessaria. Dil reminent eis ei lubiu da puder purtar enqual caussa, latgiras sin quels dis a casasia, en ina brocca ni brentetta sin maun. In ludeivel obercheit suppona ed ha speronza, che scadin hagi religiun e cunscienzia e sesprovi da salvar la lescha da Diu e dalla baselgia encunter speronza, aber sche enzatgi fuss aschi tievis ni forsa aunc aschi schliats da ver pauc ni neginas leschas, seigi dalla baselgia ni divinas, sche vul in ludeivel obercheit a garegiar per cunscienzia, che scadin che vesa ni sa da tals che cunterfan a quellas, seigi obligaus da rapportar immediat ad in ludeivel obercheit, sinaquei che quel sappi cuninagada d’in ludeivel obercheit, en cass da basegns, vegnir curregius, admonius ni strufegiaus tenor dalla grevezia surfatga.

7.timo Tuccond tier ils donns, seigi cun schar ira per ils praus ils tiers, ni seigi cun far vias novas e senza dretgs, resta a scadin la via aviarta da puder s’indemnisar dil donn pitiu, mo eis ei resalvau, che en cass ch’in che havess pitiu donn u per respect human u per tema da stuer magliar ora ni per autras raschuns buca tgisar, ni less duvrar ils mettels lubi ed usitai per s’indemnisar dil donn pitiu, possi quei tal ni in auter denunziar ad in ludeivel obercheit ni era in ludeivel obercheit schar clamar da sesez il malfatschent ni tenor meret, malezia, circumstanzias castigiar quel.

8.vo Duei il muvel da scadin restar ensemen oreifer ils vadials.

9.no Las cauras dueien calonda fenadur vegnir a casa sut lur pastur general.

Quests ein pia paucs aber beinmanegiai artechels ch’in ludeivel obercheit cun cussegl dil revendissim segnerfarrer ha anflau da metter avon e proponer alla ludeivla vischnaunca, pertgei che biaras leschas paran schiglioc da buca esser emperneivel, sufficient ei aber a scadin tema da Diu, religiun e cun buna cunscienzia.

10. mo Il mises da Scharinas, Milez, Mulinatsch, Liez, Malamusa, Surprau, Valtgeva, Cungieri dueien esser entochen Sogn Barclamiu (24-08) senza caschadas, bein aber dueien ei suenter il sura fixau temps puder leu caschar e pascular las pastiras.

11. mo En mintga alp, quei s’entelli damaun sura, dueien ei ver in pastur general pils s.h. (salvanoris) tiers da casa.

Tuccond tier igl arvè anflas’ins, essend che quel vegn pagaus cun daners, da metter si tschun batz per vacca schetga, aber a bletscha excepidas fussen da quei pagar quellas che pagan igl arvè sco era quellas da quels vitgs che han buca en …… la raschun da quei project ei che la vischnaunca sin d’atun ils sequents senza nunprovedi deivets ch’ein alla claustra senza la ramisa 200 fl., il muser 90 fl., a mistral Cagienard capital 40 fl. e la questiun dil Stiafen pigurer ch’ei era leu pendenta e forsa aunc deivet da cumin. Tgei la vischnunca ha da trer en sa ella sezza.

Uorden ni project da leschas d’observar en Tujetsch, igl onn 1818, ils 12 da matg

1. Duei sin mintga specia da tiers il temps da primavera vegnir mess pastur, cunzun sils s.h. (salvanoris) tiers casa e cauras en mises, nua ch’igl ei caschun ni prighel che tals tiers pudessen far donn.

2. Dueien ils s.h. tiers casa, il temps da primavera ed encunter igl atun, esser enferrai, mintga vischinadi duei mirar da ver sin quels in pindrer ed en cass ch’el pindrass tals tiers, che duessen far donn ni vessen fatg donn, duei il patrun esser obligaus da pagar agli l’emprema gada 4 x e suenter mintga gada il dubel.

3. Duei mintga vischinadi mirar da ver il temps da primavera e la stad in bien e sufficient pindrer.

4. Tuts uordens da stad entscheivan calonda fenadur e lura dueien era las cauras vegnir a casa tier il pastur general ni cumin, quei di dueien era las nuorsas vegnir cargadas silla Puzza.

5. Dueien era da calonda fenadur ils cavals vegnir cargai sut pastur general sil Tgom, suenter il solit dils onns vargai. Tonaton dueien ils patruns da quels era puder duvrar quels e da quels puder sesurvir per bos e tener en quei temps mintgin sin sia pastira da casa, cun cundiziun ch’ei vegnien teni ord donn ed en cass ch’il patrun advertess ch’ei vessen il vez d’ira pils praus la notg e mettess quels buc en nuegl, sche duei el esser curdaus en castitg d’in ludeivel obercheit.

6. Duei il temps che la vischnaunca fixescha, vegnir cargau ellas alps. Ils mises da Scharinas, Milez, Mulinatsch, Liez, Malamusa, Mila, Surprau, Valtgeva, Cungieri e la Val (Val Bugnei) dueien vegnir schubergiai taluisa, che negin duei en quels loghens puder mulscher ni caschar.

7. Tonaton duei scadin puder tener a casa in per armauls, quei ei vaccas ni bos, aber buca dapli.

8. Oreifer ils vadials dueien ils auters tiers vegnir cargai ensemen. S’entelli da mintga patrun.

9. Tuccond tier il pastur da casa, eis ei schau sura da seregular a mintga vischinadi.

10. Essend che la vischnaunca ha pigl onn lubiu da prender en tuttas sorts tiers per il solit arvè, sche duei mintgin en otg dis suenter ch’el ei vegnius en cun in tier, esser obligaus da dar en ad in um digl obercheit ch’ei il pli damaneivel. Il temps ch’igl arvè entscheiva ei ils 20 da december digl onn passau. Senza arvè duei negin en quei temps puder vegnir en cun tiers, resalvond sch’el perdess il tier ch’el vegn en, sche duei el per quel buca stuer pagar igl arvè. Vadials sut treis jamnas ein excepi.

11. Firaus dueien cun attenziun e cunscienzia vegnir observai sco era tuts donns vegnir schurmegiai e pertgirai e tgi che vegness tgisaus da cunterfar ad in ni l’auter, duei esser curdaus sut rigurus castitg dil cumpetent obercheit.

12. Negin duei puder duvrar uaffens per far fein oreifer il temps che la vischnaunca lai tier da segar fein a pastg. Suenter Nossadunna d’uost (15-08) duei mintgin puder far fein a pastg els loghens enconuschents sco en Strem, Dadens ils Bauns, etc.

13. Negin duei puder metter ora s.h. cultem entochen otg dis suenter descargar las alps.

14. Negin duei puder prender nuorsas dil pastur dallas Puzzas senza mussar la noda ad in um digl obercheit. E tgi che cunterfagess ad in ni l’auter da quels puncts, duei esser curdaus in castitg dil ludeivel obercheit.

pdfUordens da Tujetsch