In’aventura americana

(rtr) Simon Derungs e Tarcisi Hendry han legiu bia dad aventuras en la gronda America. Els havessen denton mai patertgau da sez far in di ina tala. Mo ussa cun 70 e 73 onns eisi aschi lunsch. Ils dus archivars dallas vischnancas da la Lumnezia e Tujetsch semettan sin ina da lur pli grondas aventuras. Els sgolan per l’emprema gada en ils Stadis Unis da l’America e tschercan ils fastitgs dallas Romontschas e dils Romontschs che han bandunau lur patria avon passa 100 onns.
Simon Derungs und Tarcisi Hendry haben von verschiedenen amerikanischen Abenteuern gelesen. Sie hätten sich aber nie erträumt, selbst einmal eins zu erleben. Nun, mit 70 und 73 Jahren, ist es so weit. Die beiden Gemeindearchivare (Tujetsch und Lumnezia) machen sich auf eines ihrer grössten Abenteuer. Sie fliegen zum ersten Mal in die Vereinigten Staaten und machen sich auf die Spurensuche der Rätoroman:innen, welche vor über 100 Jahren ihre Heimat verlassen haben.

Chicago

Stillwater culla  resgia veglia

Lag Badus/Lake Badus cul santeri da 1881

L’emigraziun tuatschina ell’America

Las circumstanzas socialas ed economicas sfurzavan d’emigrar. L’America fuva la tiara dalla cucagna, la tiara dalla speronza e dallas pusseivladads infinitas.  Aschia ei quei era stau per biars Tuatschins.

Ils onns suenter 1800 ein stai maghers da raccolta e cun temps politics embruglius. Las truppas franzosas ch’han traversau la val igl onn 1799 han contribuiu a quella miseria. La populaziun ei carschida, era en consequenza d’ina immigraziun. Il diember da habitonts ei vargaus il diember da 900 habitonts e cuntonschiu igl onn 1835  in total da 1116 persunas. Allimentar pudeva la vischnaunca sulettamein rodund 900 habitonts. Tut quei che survargava quei diember stueva encurir lavur ordlunder. Igl onn 1835 ein 87 persunas carschidas ordeifer la val.
Quella surpopulaziun ha era giu consequenzas per la natira. Igl uaul ei entras diever intensiv sedecimaus ed il prighel da lavinas ei carschius. Il cantun ha stuiu intervegnir igl onn 1853 cun ina  lescha rigurusa pil schurmetg digl uaul. Per saver allimentar ils muvels ei la pastira vegnida duvrada a moda intensiva, ils aults ein vegni segai. Mintga scrotta dalla val ei vegnida nezegiada. Onns schliats cun miserabla raccolta, onns cun liungs unviarns ed onns bletschs piteva la populaziun.
Entuorn 1850 dumbrava la vischnaunca rodund 1144 habitonts, da quels ein 165 ordeifer la Svizra. Ils onns precedents fuva gia beinenqualin, pil pli umens, serendi per adina en tiaras vischinontas, aschia en Frontscha, ell’Italia e schizun en Russia.
L’America vegn attractiva per l’emigraziun. A Cavorgia ha l’idea d’ir ella Merica fitgau las empremas ragischs. Aschia ein igl onn 1850, il meins da mars, 21 persunas da Cavorgia semessas sin viadi cun aunc tschun da Sedrun. Els ein stai ils piuniers dall’emigraziun tuaschina ell’America.
Igl onn 1854 vegn buca per nuot numnaus igl onn dils biars. 54 persunas ein emigradas quei onn e da quei sis famiglias. Fuvan ils emprems secasai el Stadi Ohio, serendan ils suandonts el Stadi da Minnesota, oravontut a Stillwater. Igl onn dils biars secasan numerus da quels, cun aunc auters emigrants dalla Cadi, ella colonia St. Henry el Stadi Minnesota. Leu han els luvrau sco farmers. Ils da Stillwater han onns alla liunga luvrau ellas grondas resgias da quei marcau, en ustrias e fatschentas da cumpatriots romontschs.
Igl onn 1878 serendan ils pli biars da Stillwater al Lake Badus el Stadi Dacota dil Sid. Ora silla tiara han els fundau grondas farmas ed el marcau vischinont Ramona luvrau ellas pli differentas fatschentas. Ord quei territori ei lu seformada la vischnaunca Badus.
Denter 1850 e 1899 emigreschan mintg’onn Tuatschinas e Tuatschins ell’America. Tschun onns crodan en egl cun biars emigrants e biaras emigrantas, igl onn 1854 gia avon menziunaus cun 54 dels, igl onn 1867 cun 17 persunas, lu puspei in onn cun detg biars, numnadamein igl onn 1872 cun 28 persunas, lu 1880 cun 10 e 1893 cun 19 emigrants. Ord Tujetsch emigreschan famiglias, era cun affons fetg pigns e tochen igl onn 1899 ein quei 28 famiglias.
L’emigraziun suenter 1900 semida. Il far il viadi daventa pli sempels e quella generaziun d’emigrants anflan leuen quasi tuts parents ed enconuschents  Quei levgiescha enorm igl anflar lavur ed era cuminonza. Quels onns ei il territori dils marcaus da St.Paul e Minneapolis il spazi preferiu. Leu san els far il pur, mo era luvrar els pli differents secturs els gronds marcaus.
Ils davos emigrants da quella era, che ha cuzzau ses 80 onns, ein i sur mar igl onn 1928. Aschia han enteifer quei temps 300 persunas bandunau la val, da quei 35 famiglias cun 117 affons sut 15 onns. Returnai ord ils pli differents motivs ein mo 15 persunas.
L’emigraziun ha buca exnum descargau la val dalla populaziun. Quella ei stada constanta: igl onn 1850 cun 979 habitonts ed igl onn 1930 cun 920 habitonts. Mo co fuss il svilup staus senza l’emigraziun da 300 persunas?
Ils emigrants han quasi tuts giu cletg ella nova patria, han anflau occupaziun e lavur, han fatg bunas maridaglias ed ils biars daventai beinstonts. Oz visetan els cun interess la patria da lur antenats ed han plascher da lur ragischs svizras-romontschas.

In diari dall’aventura americana

Precedent
Igl onn 2011 hai jeu presentau il cudisch davart la historia dall’emigraziun tuatschina cul tetel “Na, na anora mas ju pr da biè bétga plé”. El center dalla lavur sattan las brevs da biars emigrants tuatschins. Gia il di dalla vernissascha ei l’idea naschida da serender els Stadis Unis sils fastitgs dils emigrants  tuatschins. Nov onns ein denton spari tochen alla decisiun definitiva d’ughegiar il pass sur mar e quei grazia alla fitgadadad da Gieri Venzin, Sedrun.
Pigl onn 2020 ei il temin fixaus, mo la situaziun dalla pandemia, derscha tut ils plans e pér dus onns pli tard ei la situaziun aschia che nus savein finalmein prender en mira l’aventura americana. Il team da viadi secumpona da Manuela Morgenthaler, autura, Gion Huonder, camera, ed ils protagonists Simon Derungs e Tarcisi Hendry.

Preparaziun
In film dallas preparaziuns pil viadi e l’aventura vegn filmaus a casa entginas jamnas avon la partenza. El muossa nossas preparativas pil lungatg engles ed il pachetar. Els archivs vegn filmau co nus fagein ponderaziuns tgei documents prender cun nus per las persunas che nus vein previu da visitar.
……..
29 da settember 2022 – il sgol
Tier mei fuva il respect da sgular fetg gronds. Mia damonda fuva, co vegn jeu a passentar quei liung temps egl aviun? Co vegn jeu a sesentir corporalmein e psichicamein? Denton, ni olma ni tgierp han mudergiau mei e cun far las pli differentas caussas duront il sgular ei il temps da nov uras e mesa vargaus relativamein spert e per cletg senza incaps.
L’arrivada sil plaz aviatic O’Hare a Chicago ei denton stada in levgiament. Ussa eis ei stau da star en collona, ina liunga senza fin e tuttina essan finalmein arrivai al spurtegl da controlla. Igl ei semplamein da passar e far quei che vegn giavischau e dir sepundend mo quei che fa basegns e nuot auter.
Nus bandunein cun tut nossa bagascha il plaz aviatic da Chicago per retrer in auto. In Chevrolet ei en tuts graus staus igl auto ideal per nus, in automat e la grondezia ideala per passagiers e bagascha. Suenter ver dustau la fom e retratg las combras ha mintgin ad uras saviu  semetter a ruaus per esser l’auter di durmius ora e da cumpleina forza.
……..
30 da settember 2022 – Chicago
Chicago veva gia impressiunau nos Tuatschins ils onns 1850 e suenter. Ed oz fa el sin mei la medema impressiun cun ses numerus sgrataneglas en in tun d’ina colur blaua – bellezia. Atras il marcau flessegia in flum giu el lag Michigan e sin quel vein nus fatg in viadi per admirar ed udir las ramurs e caneras d’in marcau tipic american.
Tard suentermiezdi ha nossa lavur entschiet cun la registraziun dallas empremas intervestas. Quellas han dil reminent giu liug mintga sera duront tut ils dis.
……..
1. d’october 2022 – Stillwater
Cun calonda october ha nossa aventura entschiet per propi. Ei va direcziun vest cun la finamira dil marcau da Stillwater. Quei ei il medem viadi (830 km) che tschiens Tuatschins han fatg el 19avel tschentaner da Chicago anora; denton cun tut autras relaziuns da viadi.
Stillwater fuva ina dallas finamiras principalas da nossas retschercas. Mia arrivada ei stada da legherment e d’ina gronda satisfacziun. Cheu en quei liug eran numerus Tuatschins secolocai immediat suenter l’arrivada ell’America. Cheu deva ei lavur sco resgiaders, mo era sco gidonters en brauerias ed ellas ustrias.
Il marcau da Stillwater posseda aunc ussa in coc vegl e cheu ein era nums romontschs stai veseivels, aschia aunc adina Wolf e Simonet. In baghetg d’ina resgia veglia ei aunc semantenius, denton oz midaus en ina stizun dad antiquitads.
Spontanamein visitein nus ina stizun da souvenirs cun num Wolf e uarda, cheu vein nus la pusseivladad da sentupar cun Pat Wolf, ina descendenta cun ragischs romontschas da Trun. Igl ei stau ina sentupada plein emoziuns. Ella sesenta descendenta d’ina regiun romontscha e vul activar leu ella regiun la schientscha romontscha tiels descendents da famiglias romontschas. Plinavon vul ella activar la braueria Wolf e producir la gervosa Wolf. Dil reminent  ha il frar da miu basat, il Giachen Martin Hendry,  luvrau ella braueria sco vitturin. Cheu neschan sentiments. Cun ella ensemen passentein nus ina biala sera cun tscheina e gervosa.
……..
2 d’october 2022 – Derungs
Andrew Derungs fuva staus igl onn 2014 a Sedrun. Nus visitein el tier el a casa ed emprendin aschia d’enconuscher sia famiglia e siu tipic dacasa american. Surprendentamein vegn el a nus encunter cun enta maun  il cudisch dall’emigraziun tuatschina. Ei sedat ina biala sentupada cun in descendent dils Derungs da Rueras derivonts da Surcasti.
La sera dat ei lu aunc filmadas ed intervestas a Stillwater alla riva dil St. Croix River.
……..
3 d’october 2022 – Derungs e Hendry
Quei di sa Simon sentupar cun sia parentella a St. Paul, ils Derungs da Surcasti. El retscheiva massa informaziuns e material genealogic ed auter. Da miezdi vegnin nus survi cun in gentar american e da cuminonza gudin nus quel cun naturalmein  discuorer sur dall’emigraziun e da parentellas.
Il suentermiezdi ei dedicaus alla sentupada a St. Paul cun duas soras descendentas da Placi Hendry, emigraus  a St. Paul igl onn 1909 da Surrein/Tujetsch. Allas rivas dil Mississipi savein nus discussiunar da lur derivonza ed insumma sur dils Hendrys e sia historia americana e dils descendents.
……..
4 d’october 2022 – Hendry
Quei di ei dedicaus alla descendenza da Placi Hendry. Cun Mary Lou Mohn vein nus anflau ina persuna fetg interessada, mo era cun bia  savida pertuccont la descendenza da Placi, siu tat. Nus admirein la gronda parcella dallas duas farmas da Placi e co quellas ein oz surbaghegiadas cun casas da famiglias. Mia gronda surpresa e plascher ei lu d’anflar ina via cul num Hendry. Quei maletg culla tabla dalla via “Hendry Pl” ei ius profund en miu intern ed ha fatg bein d’anflar era
en quella fuorma ragischs da nus Hendrys. Sil santeri vein nus visitau la fossa dils Hendrys cun pliras fossas da descendents dil Placi e da sia dunna Margreta naschida Monn.
Quella sera vein nus guidiu da cuminonza ensemen cun ina roschada dalla descendenza hendryana ina grillada e giu la caschun da far paterladas cun pliras generaziuns.
……..
5 d’october 2022 – Muggli e Schmidt
Ils Mugglis ein emigrai numerusamein els Stadis Uni. Ils biars dad els han fatg gronda carriera. Ina plattafuroma egl internet dumbra varga 350 descendents dils Mugglis. Puspei ha ei dau bia da paterlar e raquintar e quei da mintga vart. William Muggli che sa ina massa da ses antents romontschs ei  in descendent da Leci Antoni Muggli, numnaus ell’America il „Muggli Reh“. El e sia dunna han giu 18 affons e tuts han fatg fetg bunas carrieras. Aschia era il William cun ses ussa varga 80 onns e d’ina tenuta fetg nobla.
Cun in gustus e grondius solver, plitost in gentar el venter, vein nus priu cumiau per serender al Lake Johanna a Minneapolis. Leu essan nus sentupai cun treis fargliuns Schmidt derivonts da Gonda/Tujetsch. Dus dels eran gia stai avon entgins onns en Tujetsch alla tscherca da fastitgs dils Schmidts.  Els han la luschezia da mussar in parc ch’ei vegnius numnaus tenor lur tat Tony ch’ei s’engaschaus per la veta sociala a Minneapolis.
……..
6 d’october 2022- Degonda e St.Henry
La vieua Onna Maria Degonda-Muggli ei emigrada igl onn 1866 cun siat affons pigns. In descendent da quella ei il Richard Degonda che nus vein astgau visitar quella damaun tier el a casa. Puspei essan nus vegni cunfruntai cun informaziuns e damondas, mo era cun in gustus solver. Richard Degonda ha giu preprau pliras surpresas per nus, oravontut per mei. El surdat ina biala retscha da documents davart ils Mugglis. Plinavon schenghegia el in cudischet cun ina rimnada da recepts derivonts dalla tiara romontscha. E quasi sco gronda surpresa presenta el a nus in scart da troccas, isadas e bia gadas duvradas. Barbara Sommer, desecendenta muggliana, cumpletescha cun numeruasas informaziuns davart l’emigraziun ord la Val Tujetsch.
Suenter quella viseta va nossa aventura en direcziun da St. Henry, in liug ch’ei vegnius colonisaus per gronda part igl onn dils biars, 1854.
Gl’emprem vein nus visitau il marcau Le Center e la baselgia catolica da Nossadunna. Leu vein nus anflau numerus fastitgs da Romontschs. D’ina tabla cullas naschientschas enteifer 100 onns resortan biaras schlattas da provegnientscha romontscha.
Sin viadi a St. Henry vein nus admirau la largezia quasi infinita dil Stadi da Minnesota, insumma dils Stadis Uni. St. Henry consista ord ina caplutta ed in santeri ed ella vischinonza bia singulas farmas. Gest dasperas habitava il Gion Fidel Muggli, oriunds da Rueras. Sia fossa hai jeu vuliu anflar sil santeri e visitar quella. Alla fossa hai jeu emoziunalmein engraziau ad el per sias numerusas brevs ch’el ha scret alla parentella en Tujetsch. Las brevs ein sia biografia e sia historia americana. El raquenta da sia famiglia, dils vischins tuatschins, da mals e malsognas, da sia dunna e ses affons e da ses sentiments. Per mei ei quei stau in dils muments ils pli profunds. Cheu hai jeu era sentiu tgei che quei ha muntau dad emigrar da Tujetsch e secasar ein ina tiara cun dimensiuns giganticas – tut jester, tut auter. Jeun sundel sesentius pigns e cun grond respect viers nos emigrants e nossas emigrantas.
……..
7 d’october 2022 – Ramona e Lake Badus
Nossas finamiras dad oz ein il marcau da Ramona ed il Lake Badus.  Il
marcau da Ramona ei in tipic marcauet american cun vias alla grada. Fastitgs
romontschs havein nus buca aflau aschi numerus, schegie che quei marcau fuva d’in temps habitaus da pliras famiglias romontschas. Ina casa cun l’inscripziun De Curtins ha lu tuttina schau resortir ragischs e fastitgs romontschs.
Ussa quasi steva il “highlight” dall’aventura americana sil program. Sin vias da lingia grada, dretg e seniester planiras cun garnezi, vesein nus gia dalunsch ina caplutta alva tut persula ella planira infinita dil Dacota dil Sid. Il cor batta cu nus frenein igl auto ella vischinonza dalla caplutta da S.Onna ed avon nus serasa il Lake Badus. Muments emoziunals, quasi historics per mia veta. Contas gadas vevel jeu udiu da quei lac ed ussa stat el avon mei! Caplutta, lag ed il santeri fuorman in maletg cun ragischs fetg historicas per biars emigrants tuatschins. Quei confirman era las numerusas fossas dil santeri cun bia nums romontschs. E per gronda surpresa anflel jeu la fossa digl emprem satrau sin quei santeri, numnadamein il Giachen Franzestg Berther da Rueras, morts igl onn 1881.
Las farmas ella vischinonza ch’udevan inaga mo a Tuatschins ein oz en auters mauns. Denton, ina surpersa ha ei tuttina dau pil Simon. El sid dalla caplutta anflein nus ina farma che vegn habitada e cultivada aun oz da Derungs descendents da Surcasti.

La suandonta tabla sesanfla sper la via che meina alla caplutta da s. Onna ed al Lake Badus.

……..                         Badus – Pioneer Swiss Colony
                                   ½ Mile West – ¼ Mile South
Igl onn 1877 ha ina gruppa da Svizzers eligiu il plaz alla riva dil Lake Badus per ina colonia. Giusep Burkler ed entgins umens ledis ein arrivai igl onn 1878. Igl onn 1879 ei la colonia vegnida engrondida entras 11 autras famiglias. Els ein arrivai cun la viafier a Luverne e da leu naven sur la tiara. Gliez atun han els construiu la scola e la Teresa Schnell ei stada l’emprema scolasta. Ina casa da colonia ei vegnida baghegiada. Joseph Muggli ei staus igl emprem possessur dalla stizun ed ei igl onn 1879 eis el daventaus gl’emprem posttenent dil Badus. La colonia sesviluppescha entochen 1886. Ils nums Berther, CaJacob, Cassutt, DeCurtins, Deragisch, DeRungs, Giossi, Rensch, Schnell, Tuor e Wolf ein bein enconuschents el Contadi Lake. Lur descendents derivan dall’emprema colonisaziun.

8 d’october 2022 – Sioux Falls
Quei ei stau nies meritau di da ruaus. Nus essan serendi a Sioux Falls. Dil reminent han era biars Romontschs fatg carriera en quei marcau, ni silmeins giu la caschun da luvrar e fadigiar leu il paun da mintgadi.
Leu havein nus admirau las enconuschentas cascadas, ch’ein dil reminent fetg mudestas e bia pli pintgas che quella dil Rein a Schaffusa. In museum ha dau investa ella historia da quei marcau e la catedrala ha tradiu la fuorma da leu da construir edifecis sacrals.
……..
9 d’october 2022 – Viadi da Madison SD a Chicago
La damaun a bun’ura essan nus semess sin via en direcziun Chicago, 966 km. Suenter cuort viadi ha l’equipa dad rtr aunc vuliu far ina filmada ora silla campagna cun la tematica ils Romontschs ed ils Indians.
Silsuenter ei il viadi secuntinaus e mintgin da nus ha stuiu semetter per entginas tschiens miglias al guvernagl e travesar ils Stadis da Minnesota, Wisconsin e Illinois. Suenter rodund 600 miglias essan nus stai bi leds d’arrivar saunamein en in hotel ella vischinonza da Chicago.
……
10 d’october 2022 – Chicago
La damaun meina nus el marcau da Chicago. Oz ha liug la davosa sentupada e quei cun ina descendenta dalla famiglia Muggli. Per mei eis ei stau in legreivel seveser, fuva ella gie stada cun sia famiglia igl onn 2015 a Cavorgia/Tujetsch. Puspei bia da raquintar e palesar e lu suondan las davosas intervestas filmadas.
Silsuenter serendin nus agl eroport internaziunal O’Hare, Chicago. Suenter las usitadas controllas, per mei ina pli extendida, havein nus lu finalmein saviu prender plaz egl aviun dalla Swiss.
………
11 d’october 2022 – il sgol
Suenter in sgol ruasseivel e per mei nunpusseivels da durmir, essan nus cun plascher setschentai allas 10:15 a Turitg.

Resumau
Rtr ha titulau il film cun “Aventura americana”. Quei eis ei absolutamein stau per nus dus. Nus vein entupau numerus descendents Romontschs da Tujetsch e dalla Lumenzia, emperneivla e simpatica glieud. Cugl engles essan nus vegni bein ni mal a frida. Per nossa veta havein nus empriu ina massa. Ei resta bia. L’emigraziun da nos antenats ei daventada pli capeivla e pli maneivla. Legreivlamein han ils pli biars dils emigrants e lur descendenza fatg tscheccas carrieras e sesanflan oz en fetg bunas posiziuns.

L’equipa dall’aventura americana ils 10 d’october 2022 a Chicago: Gion, Tarcisi, Manuela e Simon

En La Quotidiana dils 3 d’avrel 2023

Sils fastitgs dils emigrants