Brevs d’Aluis Monn
Gl’ei in grond plascher cu ins va en clavau e vesa ina tiarza risdiv els ladretschs. – Ils da Rueras tertgavan dar ina giu pil nas als da Zarcuns cun rabitschar la via sut Zarcuns en. – Quel ha dau in burgaz e sch’ei vegni buca meglier sche stoppi jeu turnar a far surlischar. – Jeu maniass che ti duesses primavera, cura che ti has ora in onn vegnir a casa. Ti eis ussa staus dabiars onns. – Nus fagein buca grad grond cadanem, in gentar e quei enta Rueras. – Naven dil pèz engiu ha el negin sentiment ni vid il venter e las combas, aschia ch’el sa da sesez buca semuentar auter, che la bratscha.
(TH) Las suandontas sis brevs dateschan dil temps dalla construcziun dalla via Alpsu. Ellas ein screttas d’Aluis Monn (1836-1863) a siu frar Martin Felici Monn (1839-1907, fegl d’assistent Gion Felici Monn ed Anna Maria Wenzin, Zarcuns) ch’era giul Turgau en plazza.
Tujetsch, ils 21 da settember 1861
Car frar,
Dapi che nus vein retschiert questa jamna tia brev, sche vi jeu era sin tiu giavisch scriver in per lingias per saver puspei notificar nossa buna sanadad ed era co ei va tscheu tier nus.
Nus vein tochen uss in oreifer bien onn. Fein ha ei dau bia ed ei era gartegiaus bein e risdiv seregordan umens vegls buca da schi bia ni schi bien. Gie, gl’ei in grond plascher cu ins va en clavau e vesa ina tiarza risdiv els ladretschs. Glin e sem ha ei aschi permiez vi. Il graun lai era sperar ina biala raccolta. Basta, cun in plaid, da fretg eis ei in onn oreifer. Mender aber par’ei dad ira culla fiera. Sco ins auda, sche vegn ei schliatas novas. Quei ei aunc stau biaga il cass ed ha aunc dau bunas fieras. Pils purs eis ella, silmeins pils biars schon gartegiada, pertgei ch’ei han vendiu questa primavera.
Nus vein era vendiu questa primavera dus stiarls e dus vadials per biabein 100 frs. l’in. Nus vessen aunc da vender ina genetscha ed ina vacca. Sche nus vein daners munglassen nus turnar a cumprar u ina mugia ni in stierl.
La brev, che ti vevas tarmess sin la perdanonza, vein nus buca retschiert, schiglioc vess jeu era scret pli gleiti. Pervia dallas rintgas eis ei baul avunda per d’atun. Il resti che ti has detg, lein nus schon pinar e tarmetter cul Tumaisch. Resti da quei sco nus savein far, maunglas ti nuota cumprar. Ti dias era che ti sappies buca tarmetter pli che 60 ni 70 frs., mo nus essan schon cuntents, quei gida schon. Sche las vaccas pagan buca memia mal, sche survegnin nus dabia daners.
Novitads dat ei pauc auter che quella che tia madretscha ei maridada questa stad cun il signur capitani Baselgia. Sco ins auda dalla glieud, sche ha il Tumaisch era da vegnir si a nozzas da sogn Martin. Il Lezi Antoni ei staus tscheu questa stad, mo ei plai pauc bein, pertgei el tuorna ad ira. Jeu vi far fin cun mias tolcas e miu malscriver. Jeu sundel staus ditg e liung el cuolm e la detta ei empau dad eria. Recumandond che ti veglies buca prender si en mal quels punachels, restein cun salid e stema.
Tia mumma e fargliuns e fagein era salidar il Tumaisch, il Gion Rest e Sigisbert.
Tujetsch, ils 17 d’uost 1862
Car frar,
Sin tiu giavisch vess jeu duiu scriver avon. Jeu vi aber far ton pli liung, pertgei tscheu dat schon enqual novitad. Il pli daniev grad ussa tscheu ei la via nova, quella dat ussa bia da tschintschar e bia da studiar, zuar buca da studiar per far ella, bein aber co pagar l’expropriaziun, la quala cuosta ina immensa summa da forsa varga 50 000 frs. Basta, jeu vai buca da s’enriclar, pertgei jeu sun buca staus dil meini da dar l’expropriaziun. Quels ch’ein stai dil meini per la via, sgrattan schon davos las ureglias. Gl’ei aber memia tard, aber pazienzia, zaco tucca ei halt da pagar.
Ti has marveglias nua ei lavuran il pli bia vid la via. Entschiet eis ei ualti dapertut. Ils pli bia luvrers ein en dador Sontga Brida. Aber sco ins auda va ei tonaton plaun vinavon. Matei che ti lesses era saver co e nua ei van cun ella. Jeu vi pia entscheiver entadem e vegnir anora empau sut la via vedra, sut il Crest da Sumsassi ora permiez la via scavada ora grad sut la casa dil Duri ora, grad sut il clavau niev da Candentschuns. Il Gion Rest po far in carret per stuschar sut via la grascha, lu grad sulla casa dil fravi e sut quella dil Felici ora tras la purteglia ora ualti giudem tras nies frust en Dutg Grond ora sut Zarcuns. Ils da Rueras tertgavan dar ina giu pil nas als da Zarcuns cun rabitschar la via sut Zarcuns en. Ei han fatg giu pil siu, cunzun ina part, pertgei ei va tras pli bia prau e da nus peglia ei pli pauc, quel en Dutg Grond e quel sut stalla, quels ein buca ton lads. Da leu anora tral vitg Camischolas e da leu anora van ei per la gassa tochen dador Sedrun. Da leu anora tras ora in grond toc sut la via vedra tochen dador S. Giusep e da leu anora tochen tier la via ch’ei schon fatga.
Usa vi jeu calar cun la via ed entscheiver enzatgei auter. Il fein vein nus en schon avon dabia dis. Ei ha dau aschi permiezvia. Il glin, graun e risdiv fan schon ina biala pareta. Sche Niessegner pertgira dallas purginas, sche pudein nus far bia e bi. Mender va ei aber culs tiers, quels han ni han giu ils biars la malsogna dils peis u dalla bucca. Nus vein grad las cauras e la vacca da casa che han, in vadi ei ussa meglier. Ils auters tiers vein nus si Tiarms, quels han buc aunc ussa. Dus stiarls e dus vadials ed ina vacca vein nus vendiu questa primavera per 600 frs. Nus vessen aunc da vender in per vaccas sch’ei stat saun. Ti vegnas matei a dir lura forsa ch’els han avunda daners. Uonn vein nus aber giu cumprau quest unviern ina vacca ed ina mugia per 240 frs., il qual nus vein aunc da pagar sch’ei stat aber saun ed ins sa vender, sche vegn ei tonaton aunc dabia daners.
Per quella gada vi jeu calar cun miu malscriver, vi aunc notificar che nus seigien sauns e fagein salidar il Tumaisch sco era il Gion Rest e Sigisbert.
Restein cun salid e stema tia mumma e fargliuns
Sch’ei dat enqual daneiv sche vi jeu scriver ton pli gleiti
Tujetsch, ils 2 da november 1862
Car frar,
Sin tiu giavisch vi jeu scriver in per lingias per far da saver co ei va tscheu tier nus. Nus essan sauns per grazia da Diu. Jeu sundel staus ditg e liung malsauns, ussa aber eisi meglier. Cura che jeu vai scret tia davosa brev, sche luvravel jeu vid la via. Il fein vevan nus fatg. El cuolm era ei memia baul dad ira, perquei sundel jeu ius 7 – 8 dis. Ei era brav stregn. Il davos di vai jeu buiu brav aua. L’auter di fageva ei empau mal igl tgau. Jeu sundel ius ad alp si Tiarms. Igl tgau ha fatg pli e pli mal. L’auter di sundel jeu vegnius a casa, ius enta letg e suau brav. Vida mesa notg ha ei entschiet a far mal il pèz e serrar ch’jeu pudevel strusch trer flad. Quei ha cuzzau duas uras. La damaun, ch’era ina sonda, ha ei fatg il semgliont. Quei di sun jeu staus „schuahs“. La sera vida las nov ha ei fatg puspei il medem. La dumengia (quei ei stau 8 dis suenter quei che jeu vevel scret tia brev) erel jeu ualti taffers. Sundel levaus e suenter viaspras ha ei turnau ad entscheiver. Nus vein lura fatg vegnir e surlischar. Schigleiti sco il saung ha giu „luvt“, sche vai jeu sentiu negin mal pli. Gliendisdis sun jeu levaus bein marvegl. Il mardis han ei schau ir a cuolm ed jeu stevel vess a casa. La gievgia sundel jeu era ius si Londadusa e vai luvrau brav tschun sis dis. L’autra gievgia vai jeu stuiu star enta letg. L’auter di vein nus tschintschau cul docter. Quel ha dau in burgaz e sch’ei vegni buca meglier sche stoppi jeu turnar a far surlischar. Il burgaz ha burgau pauc, ha catschau si el tgau ch’jeu savevel muentar nuot la pial dalla fatscha. La Naschientscha vein nus puspei fatg surlischar, mo lezza gada eisi stau tuttina. Treis, quater dis ha ei fatg mal il tgau sgarscheivel. Il docter ha lu dau in visicatur (Zugpflaster). Quel ha tratg brav il mal ed ha lu calau. Mo la pial dalla fatscha ha dau ditg da vegnir meglier. Pli che 15 dis vai jeu buca saviu tschintschar scoiauda. Jeu vevel negin mal, mo jeu erel vegnius schi „schuahs“ ch’jeu pudevel strusch ira per la stiva entuorn. Igl ei vargau pli che tschun jamnas avon ch’jeu possi luvrar. Gl’emprem cu jeu vai fatg zatgei, vai jeu scudiu, pudevel aber buca dar ton stagn. Gl’ei aber vegniu trasora meglier. Ei maunca aunc empau possa, gl’auter sun jeu ussa schi sauns sco avon.
Nus vein schon avon 15 dis ventschiu da scuder. Ei ha engarnau fetg bein. Nus vein fatg 71 stera graun. Era truffels e risdiv ha ei dau daried. Era ils tiers pagan brav. Ils marcadonts tscheu da Tujetsch ein tuts vegni. Il davos hagien ei stuiu dar empau pli bienmarcau muort la gronda catschada. Quei seigi stau pli bia tiers quella gada, perquei seigien ils prezis sesbassai.
Nus vein nuota vendiu auter. Jeu vai aber speronza da saver vender ussa duas mugias pleinas. Schiglioc cul s. Martin dil scalin vegn, vein nus memia paucs marenghins. Sco schon detg ha ei dau daried truffels. Sco ins auda dat ei uonn daried nozzas. Per franc sai jeu mo da dua pera, il Lezi dil farrer cun sia biala (Lezi Antoni Huonder (28 onns) cun Margarita Cresenzia Beer (26 onns)), il pign dils Gion Antonis (il Gion Antoni (37 onns) fegl da Gion Antoni Beer ed Anna Maria Monn) ch’ei vegnius questa primavera si dil Schuob e la Turte (37 onns ) dil Gion Bistgaun e dalla Maria Turtè Beer. Ins auda aunc da bein enqual, aber per buca vegnir ora in manzeser, vi jeu schar per quella gada.
Sche ti has basegns da resti sche sas ti tarmetter cul Tumaisch.
Jeu vi pia far fin cun miu malscriver. Hagies tema da Diu e seregorda dil bien che nus retschevein.
Restein cun salid e stema, tia mumma e fargliuns e fagein era salidar il Tumaisch, Gion Rest e Sigisbert
Tujetsch, ils 6 da schaner 1863
Carissim frar,
Cun questas lingas vi jeu a ti augurar in legreivel niev onn, gie in onn da cuntentientscha. Quella sa mo esser cura ch’ins seremetta totalmein alla veglia da Diu. Gie, cura ch’ins pren tut dil maun da Diu, bien e mal, ventira e benedicziun, cruschs e miserias.
Il motiv per il qual jeu scrivel questa brev vi jeu cuortamein descriver. Ti seregordas forsa che ti has emparau mei a Nossadunnaun, sche las soras maridien buc. Ti seregordas tgei jeu vevel detg. Finalmein eis ei vegniu neutier. Sin primavera vulan ei far nozzas. Ins sa pergliez nuota dir, ellas ein omisduas sils onns. Jeu vevel detg al Tumaisch quest’atun, sai aber buc, sch’el ha detg, ni buc.
Ti sas ch’ei dat uss ina midada en nossa casa culla Barbla (1832-1910) ei naven. Sche l’Onna Maria (1830-1906) e la mumma (1799-1873) ein buca fetg tafras e mo jeu damognel era buca da luvrar. Jeu maniass che ti duesses primavera, cura che ti has ora in onn vegnir a casa. Ti eis ussa staus dabiars onns. Jeu tratgel che ti hagies buca el senn da star adina naven. Sche nus vein la buna veglia e tenin ils tgaus ensemen, sche savein nus schon era far s’avanzar tscheu. Sche nus vein buca grad da luvrar sil nies, sche savein nus u cumprar u prender si per tscheins empau prau. Sch’ils tiers stattan en prezi sco els ein stai cheu in tschuppel onns, sche rend’il meglier ils praus. Nus savein aunc star dabiars onns ensemen. L’Onna Maria probabel marida buc. Jeu e ti essan aunc giuvens. Quei ei pia nies meini. Jeu vai speronza che ti vegnas suenter a nies giavisch e spitgein sin ina risposta aschigleiti sco ti has retschiert questa brev.
Novitads sai jeu nuot auter per quella gada.
Jeu vi pia far fin cun miu malscriver. En buna sanadad restein cun salid e stema Tia carezonta mumma e fargliuns. Fagien era salidar il Tumaisch, augurond in legreivel bien onn.
Tujetsch, ils 6 d’avrel 1863
Carissim frar,
Ord tia davosa brev vein nus pudiu cumprender che ti hagies pign tschaffen da vegnir a casa. Jeu sai buca dir, ei po esser che ti has in meglier meini che jeu. Sche nus stein sauns sche tratgel jeu che nus pudeien aunc luvrar mo nus, pertgei la Barla va era ora cun siu fatg. Ei po esser che ti vul era tiu fatg dapersei. Jeu tratgel zuar buc schiditg sco nus stein aschia. Jeu manegel aschia, la mumma pagar ora ton ch’ella hagi da vegnir atras. Gl’auter vegn ei da parter, far quater muns, in va ora e l’auter schar ensemen schinavon sco ti manegias da star mo in per onns. Jeu tratgel il meglier aschia.
Cun questas lingas lessen nus envidar a nozzas. Matei che ti vegnas a dir, quei ei empau dalunsch. Nus fagein buca grad grond cadanem, in gentar e quei enta Rueras. Oz ha il farrer giu ina grond’uriala mo da clamar ora. Jeu tratgel che vus saveis schon, schiglioc vi jeu schar suandar sco ein vegni clamai ora: Gion Antoni Beer (37 onns) e Turte Monn (37 0nns), Giachen Antoni Berther (36 onns) e Barbla Beer (38 onns), Giachen Adelgot Monn (33 onns) e Rosina Monn (34 onns), Hans Giachen Caduff (34 onns) e Barbla Monn (30 onns) (sora dil scribent dalla brev), Tomas Deflorin da Mustér (30 onns) e Menia Monn (34 onns).
Las nozzas (dalla sora Barla) ein ils 14 da quest. Jeu maniass che ti duesses far in schenghetg da 10 ni 15 frs. Silmeins ina brev cun in auguri tarmetta ton pli spert. Tscheu fa ei ina stupenta aura. Sch’ei fa vinavon, sche po ei aunc vegnir ualti baul primavera. Il bess tiara entscheiva a vegnir terreins, ils plauns.
Cun speronza che questas lingias anflien tei en buna sanadad sco quei ch’era nus essan, restein cun salid e stema
Tia mumma e fargliuns e fagein era salidar il Tumaisch.
Ils 13 duost sedisgraziescha igl Aluis Monn. Quei annunzia sur Giusep Antoni Durgiai al frar giul Turgau. Aluis Monn miera ils 13 d’uost en consequenza dalla disgrazia ella vegliadetgna da mo 27 onns.
Tujetsch, ils 19 d’avrel 1863
Carissim giuven!
Per cumissiun da Tia cara mumma e fargliuns dundel part, che Tiu bien frar Alois hagi giu la discletga da sefar mal entras gidar a better giu in chischner vi Camischolas, nua ch’el ei vegnius in ton suten. Ier ei quei daventau. Ch’el hagi rut enzatgei vid sia membra ha il docter nuota saviu enconuscher ed ha da questa notg vargada paucas dolurs, resalvond cura ch’ins sto el ruchegiar vidaneu, lura senta el fermas dolurs vid il dies. Naven dil pèz engiu ha el negin sentiment ni vid il venter ni las combas, aschia ch’el sa da sesez buca semuentar auter che la bratscha. Denton secrei ins ferm, ch’ei vegni cun el meglier, sco quei ch’il docter ha era speronza, bein aber eis ei da temer, ch’el stoppi star ditg enta letg.
Ord da quei vesas Ti, che Tia cara Mumma e fargliuns ein en ina gronda miseria e tribulaziun e desidereschan e rogan, che Ti veglies vegnir ton pli prest a casa. Tiu bien frar Alois ha specialmein recumandau, che Ti deigies vegnir per buca far star aunc pli mal Tia buna mumma e soras, nua che las lavurs e tiers dattan ussa breigia, tier stuer rugalar il bien frar. Vul Ti buca vegnir per star, sche silmeins neu e stai entochen ch’igl ei meglier cun il frar.
Spitgiond pia sin Tia sperta vegnida, salida tei Tia mumma, frar e soras, sco quei ch’ellas fan era salidar il signur aug Tumaisch e cun quei admettel era aunc nos cordials salids a Ti ed al signur Tumaisch.
Tiu affecziunau
Joseph Antoni Durgiai, farrer
Tschun chischners sul vitg da Camischolas. Ils chischners fuvan vers „maglialenna“, e quei lenna giuvna. Mintga vegn onns steuva il bia vegnir remplazzau. In stemprau saveva derscher e sfraccar en tocca in chischner, ni plirs sco igl onn 1856:
Ils 5 da schaner dau ora lenna da baghegiar chischners ch’ein stai derschi entuorn dil suffel.
Wigielj Beer, Vig, concediu 3 posts, 3 areisens e 10 lattas per in chischner a Bigliel Sut, 5.70 frs.
Statalter Gionrest Monn concediu 10 lattas, 3 posts ed 8 areisens per Zarcuns, 7.80 frs.
Statalter Giachen Wenzin a Selva concediu per leu casa vid baghegiar in chischner 4 posts, 10 areisens e 18 lattas, 11.80 frs.
Gion Antoni Pallj concediu per Dieni 3 posts, 6 areisens e 12 lattas, 7.80 frs.
Decrusch cun Rest Gieriet a Bugnei concediu a Bugnei 3 posts, 4 areisens e 9 lattas, 5.70 frs.
Decrusch cun Curschellas e siu ensemen concediu 4 areisens, 10 lattas e 3 posts, 6.40 frs.
Signur assistent Beer a Rueras concediu 3 areisens per Dieni, 1.05 frs.
Wigielj Deragisch concediu 10 lattas, 2 areisens e 2 posts per Zarcuns, 5.20 frs.
Signur sechelmeister Wenzin concediu 2 posts, 6 lattas per Surrein, vi Sum, 3.10 frs.
Signur Paul Schmidt concediu a Camischolas cun Berther 12 lattas, 6 areisens e 3 posts, 7.80 frs.
Giachen Fidel Caveing concediu per Cascharulas 12 lattas, 3 posts e 2 areisens, 6.40 frs.
Wigielj Biart per Bigliel concediu 8 lattas, 2 areisens e 3 posts, 5 frs.
Gion Antoni Decurtins, per Maculin, concediu 4 lattas, 3 areisens e 2 posts a Cascharulas, 3.45 frs.
Signur Luccas Caveing concediu 3 posts, 14 lattas, 6 areisens a Gonda, 8.50 frs.
Gion Flurin Riedi concediu giu Mila 12 lattas, 6 areisens e 3 posts, 7.80 frs.
Statalter Muclj a Surrein concediu 3 posts, 5 areisens, 10 lattas a Clavauneiv, 6.75 frs.
Statalter Sep Antoni Muclj, Cavorgia, concediu 8 ni 10 lattas en la Val Gierm, 3.50 frs.
Resumau: 43 posts, 69 areisens e 160 lattas.