Ils Franzos ella val

AttaccaMuster02Cun 1500 umens ei general Loison vegnius ils 6 da mars 1799 enten catschar dis sur l‘Alpsu ed ei daus encunter l’emprema resistenza a Sumsassi, endadens Rueras.
Ils emprems Grischuns che hagien engartau ils Franzos seigien dunnas da Tschamut stadas, ellas che seigien fugidas aschi spert sco pusseivel encunter Rueras e Sutcrestas. Onna Catrina Riedi, ina dunna ch’era s’enterdada, hagi observau ils Franzos, mirond atras las sgremas d’in clavau. Da siu lagugn anora hagi ella schizun dumbrau il diember dalla truppa, biabein 1000 umens. (Decurtins plaida da 800, Condrau da 1500 schuldada.) Duront il cumbat hagien els perf in sittau e tuccau il zenn dalla caplutta da Selva. In gluven da 18 onns che era blessaus en ina comba, ei vegnius sittaus giu. El ha giu num Giachen Martin Berther e fuva da Camischolas. Austriacs e Tuatschins han battiu sco liuns, mo suenter il valerus cumbat han els stuiu ceder alla surforza dils Franzos. Dapertut nua ch’els anflavan ina buna posiziun han els encuretg da retener ils Franzos. La Val Tuietsch ei stada aschia en possess dils Franzos che ein stai ni crets ni maneivels. Els han rut en en las baselgias ed era ella parochiala a Sedrun, scarpau si leu il tabernachel, engulau il ciborl e fiers las hostias giun plaun. Silsuenter han els fatg ina viseta al plevon Vigeli Venzin e cattau leu in Degonda ed il caplon da Rueras, sblundergiau l’entira casa, ed han sfurzau ils umens avon il clavau da Mira, nua ch’els ein vegni mess vi. Aunc oz dat ina crusch da lenn perdetga dil mazzament (Casa Emil Schmid-Beer). Era a Bugnei han treis purs stuiu schar la veta. Quels fuvan Hans Gieri Monn, Placi Monn e Gion Battesta Sialm da Segnas.

Cheu suondan entginas publicaziuns davart quei tema:
Protocols dil Cussegl d’uiara 1798/1799
Der Krieg des Bündner Oberlandes gegen die Franzosen da Casper Decurtins
L’Ujarra della Surselva encunter ils Franzos da dr. Casper Decurtins, translatau da P. A. Vincenz
In document dell’uiara dils Franzos da Guido Condrau
Die Kämpfe gegen die Franzosen in Graubünden im Jahre 1799 da dr. Placi Genelin
L’uiara della Surselva encunter ils Franzos da Placi Condrau
Das Berchterische Tagebuch da Johann Ludwig Fidel Berchter
Ils Grischuns menai sco arrestants politics ad Innsbruck gl’onn 1799 da Placi Genelin
Cantata da G.C.Muoth: La victoria dils Sursilvans a Mustér ils 7 da Mars 1799
Cronica dils principals fatgs historics duront ils onnn 1792 – 1804 da Luis Balletta
Die Ereignisse im Bündner Oberland im Herbst 1798 bis zum Brande von Disentis am 6. Mai 1799 da pader Placi a Spescha
Speschas Deportation nach Innsbruck da pader Placi a Spescha


Ils suandonts documents ein tuts avon maun egl archiv communal da Tujetsch, ils biars en fuorma da copias.

Le massacre de Dissentis
Roger Graffin 1908

Die Kämpfe gegn die Franzosen in Graubünden im Jahre 1799
da professer Placi Genelin 1885

L’ujarra della Surselva encunter ils Franzos
da Placi Condrau; Calender Romontsch 1899

Der Krieg des Bündner Oberlandes gegen die Franzosen
Hist. Monographie von Caspar Decurtins; 1874

Memoria centenara dell‘ ujarra della Surselva encunter ils Franzos

Cuntegn:
Armas e larmas en la Cadi
drama da pader Maurus Carnot

L’ujarra della Surselva
da Casper Decurtins

La victoria dils Sursilvans
Cantata da Giachen Casper Muoth

Ils Grischuns menai sco arrestants pol. ad Innsbruck
da Placi Genelin

Brevs da landrichter Theodor de Castelberg edidas da C.Decurtins
edidas da Caspar Decurtins

Cronica
da Giachen Antoni Venzin, Rueras; nudau 1904

Tratsch carezzau
da Felici Hendry; drama original

Maletg
battaglia a Cons/Mustér

Gliesta dils ufficials dil temps dils Franzos
da Guglielm Gadola

Novs e nunenconuschents documents davart l‘ invasiun franzosa de 1799 sisum la Cadi
edi e resumai da Guglielm Gadola

Schabetgs ord l‘ uiara dils Franzos 1799
Ord la cronica da gerau G.A.Venzin Rueras, ediu da G. Gadola

Vischins de Mustér, morts en consequenza dell‘ uiara dils Franzos
Tenor manuscret romontsch en Bibl. rom. Mustér da G.Gadola

Quen specificau dilg barschamen, tenor las tabellas per saver cho se regular cun la partiziun dilg stir che veng en
manuscret da Th. de Castelberg, edius da G.Gadola

Ils de Mustér ein sfurzai d‘ ir a rugar

Glogn 1949 ei dedicaus als Onns dils Franzos
da Guglielm Gadola

Die Ereignisse im Bündner Oberland im Herbst 1798 bis zum Brande von Disentis 6. Mai 1799
da pader Placi a Spescha

Speschas Deportation nach Innsbruck

Cudisch e Remarcas de mia vetta
manada da Duitg Balletta de Breil 1760 – 1842 Publicaziun da G.C. Muoth

Notizias historicas ed aggiuntas che surveschan per sclariment e commentar dellas remarcas
de Luis Balletta

Ils Franzos a Sumvitg
drama dad Alfons Tuor

Protochol Dilg ludeivel Cosselg d’Ujarra Pro anno 1798

Ils Franzos vegnan
da Vic Hendry 1999

Ils Franzos
manuscret en tudestg retschiert da Leci Brugger


Suworoff

Drama historic en tschun acts
da Eduard Muoth (plevon a Sedrun 1885-1897)
cun part musicala
da Duri Sialm
Temps 1799
I. Act: Albis (Turitg), Asti (Italia)
II. Act: Tujetsch, Ursera, Altorf
III. Act: Val, Muota
IV. Act: Näfels, Pigniu
V. Act: Moscau

20190719141712702
Rodel dils curdai ella battaglia da Rehanau