Enconuschents ed amitgs

Brev 01 ______________________________________ AcT Sc 105

An ….. …… Aluis Monn
Soldat im Lager bei Malans
Bataglion 65
Kompanie I …….

Carissims amitgs!
Per scursanir empau la liunguriala stoi jeu era scriver a Vus e far da saver co ei va cun mei tscheu el spital.
Schigleiti sco jeu sundel staus tscheu, sche han ei a mi dau „luft“ quei det e schau vegnir ora la marscha, ed jeu hai da gliez mument naven giu neginas dolurs pli el det; l’ungla ei tut distacada ed jeu sai buca cura jeu possel puspei vegnir tier Vus. Jeu hai giu mal il culiez da maniera ch’jeu vevel grondas dolurs cura ch’jeu stuevel magliar ni laguoter la spida. Ils docters han aber priu giu anetg quei, els en i en bucca cun il (hölstein) quei ei in cert crap che brischa naven e quel ha a mi priu giu las dolurs ch’jeu en miez in di hai strusch sentiu mal. Davart la spisa ha ins aschia; buca aschi mal, la damaun suppa, da miezdi suppa ed in cuschinau, la sera il medem.
Jeu vai era scret a casa a mes e che Vus seigies tuts sauns e da bunaveglia. Per tei Luis ha jeu scret ina brev liunga e lada, e mess giu, secreigel jeu ualti bein. Il salid ch’il Fidel Venzin haveva dau, hai jeu era mess giu punct sco el veva detg.
Jeu spetgel mintga di vess ch’in da Vus vegness era tscheu tier mei cun in detet buca fetg plagaus, aber na, na. Vus essas aschi ferms che negina malsogna astga Vus attaccar e semegliass bia pli cuort sch’jeu havess in da Vus da paterlar. Buca tertgai aber ch’jeu gratulass ad in ni a l’auter da Vus ina malsogna ni ina plaga, na tuttavia buc, quei cheu sura ei mo spass.
In che ha mo mal in det, in maun ni in bratsch, quel astga ira a spass el hof dil spital, aber buca pli lunsch. In che ha aber mal els peis, quel astga buc ir ord il „zemer“, sche buca tuttavia ord letg, tochen ch’el ei buca migliuraus.
Jeu tertgavel puder ir a casa, quei ei aber buca gartegiau aunc uss, schegie ch’jeu tratgel da stuer far paucas manevras, uonn il present lagher.
Jeu salidel Vus tuts, sco er il Monn da Segnas ad augureschel a tuts buna sanadad, che Vus pudeies far ora il lagher tuts seunamein.
Vies fideivel amitg
Cuera, ils 18 da settember 1858
Stiaffen Fidel Beer

NB Ton pli gleiti ina risposta e quei senza fallir sch’igl ei ton peda, ei va gie senza cuost. Ti Luis va tiegl oberst Bontens, quei ei nies oberst e di che tal e tal schuldau vegli pli bugen ir a casa, pertgei el sappi tonaton buca far pli il survetsch duront il lagher, fai Tiu pusseivel per mei
Stiaffen Beer
Tarmetta lura tgei el di, ni buc, ton pli spert.


Brev 02 _____________________________________ AcT Sc 105

Herrn Jakob Monn
Oberschweizer bein […] […]
von […]
Über München
nach Ebersberg

Car Giachen cun era ils auters Romontschs!
Damai che jeu vaiel tenta, plemas e pupi en abuldonza ed era bufatgamein peda, sche vi jeu a vus grad scriver in per lingias. Grond leghermend ha ei fatg a mi cura che jeu hai survegniu la tia tarlischonta brev, la quala ha mussau a mi che vus seigies tuts sauns e da bunaveglia. Jeu sajel a vus era scriver il medem da mei. 
Jeu vi ussa gleiti dar ina notizia sur da quels tarlischonts fatgs, ils quals ti has scret a mi, mo basta, cura ch’ins ei cun cuolpa, sche tgei vulan ins far, quei ei stau mo per buca riscar memia bia deivet leu; jeu sundel franc pagaus persuenter, mo basta, quei ei buca la valeta da far schi liung. 
Jeu vi pia descriver co ei mondi tscheu cun mei. Jeu sundel aunc ussa fetg cuntents e quei sco jeu possel udir, sche ein ei era cuntents cun mei. Ei han quest onn ruchegiau empau pagaglia, ton che jeu vaiel ussa 30 frs. dapli ed ei fa grad ora 5 frs. per jamna ed il „tringel“ ei era aunc en quel caussa cun mei che jeu vai persuls el, zuar in franc per vadi ni vaccas, mo vaccas vegn ei vendiu paucas e lura enqual caussa per il s.h. taur ed il s.h. tier casa. E pervia dalla spisa sundel jeu era cuntents e la lavur era schon da puder far. Naven dallas 12 tochen las 3 fagein nus il bia nuot e lura mein nus aunc ina mes’ura a marenda, ton che nus entschavein mesa las 4 a luvrar e la damaun levein nus mesa las tschun e vein 22 vaccas da mulscher e vein mulschiu aschia 130 mesiras per di, zuar mo quei temps dil „grass“ ed a Turitg vein nus tarmess 110 tochen 115 per di. Nus vein survegniu „grass“ ils 18 da matg e vein trasora giu bufatgamein, aber fein ha ei tonaton buca bia, perquei ch’igl ei stau memia freid questa primavera, aber silsuenter ha ei fatg ina stupent’aura ton ch’ei dat bia ed era bi graun ed era bia risdiv e truffels, aber pauca pauca ed era buca bia vin, aber bien quei ch’igl ei.
Bien pia stimai amitgs, vai jeu trasora scret dil bien, ussa vi jeu era scriver empau dil schliet e buca far sco il Benedetg Gambun che leva maridar ina da 20’000 ed il davos ha saviu maridar nuot dil tut ed aunc forsa duvrau empau dils ses daners vitier, denton nuota per mal certins. Bien pia, ei tut tscheu era bia schliet sco en auters logs, per gl’emprem cuosta ina camischa da schar lavar 20 tochen 25 raps ed aschia eis ei era cun autras caussas, cunzun il pon ei aunc bia pli cars tscheu che leugiu ed ils schniders, sco vus saveis, han pertut detta liunga. Igl ei surviu che jeu haiel cumprau empau resti avon che vegnir, vess jeu mo aunc giu priu il caput dil Vigeli Gamboni, mo basta, sch’ins savess tut, fagess ins mai mal. 
Ussa vi descriver co igl ei iu cun nus pelegrins da Nossadunnaun. Nus essan vegni la sera avon sogn Pieder e sogn Paul ed ils Ramontschs ein schon stai leu da miezdi, ton ch’ei han saviu vegnir in toc encunter da nus. Igl ei zuar stau il miu frar e la mia mumma, en ses vegls dis, il frar, ed ina sora dil Tumaisch ed ina sora dil Gion Rest ed era la Culastia dil Vigeli Berther ed aunc dus da Cumpadials. Aber sin quei grond viadi ein certins vegni fetg malsauns ed han survegniu il trer anavos. Quei ei zuar stau nossas buorsas da daners, quellas han pitiu in grond donn. Mo basta, nus essan stai leu en quei sogn liug l’auter di tudi tochen l’autra damaun e vein priu penetenzia tier in prer ramontsch. Lura essan nus sesparti ed essan vegni tochen a Turitg en quei bi marcau e stai lau tochen las 7 e l’ura vegni a casa e vein giu bigliets da pelegrins sco ei survegnan tscheu ch’ei cuosta miez pli pauc. Cun quei vein nus saviu ira e turnar sin la via da fier.
Ussa vi jeu gleiti calar cun quei scriver schiglioc vegnis vus unfis da leger. Aunc sto jeu far da saver ch’ins sa ira tier las mattauns senza ch’ins mondi en l’ustria. Igl ei empau la moda sco si Tujetsch. Ina menda ei era tscheu che quellas brentas, las qualas nus tarmetein il latg, vegnan enqualgada ualti tard da lavar giu. Cun quei signun ch’ei staus tscheu avon, eran ei vegni malcuntents ed han fatg ira. La stad vargada han ei piars 15 vadials e 3 vaccas e zuar duas vaccas per sia cuolpa sco ei han detg, mo ei po esser ch’ei va era cun mei aschia, tonaton aunc ussa ei iu pulit, vein survigniu 10 vadials ed ein stai sauns pulit.
Ussa vess jeu era bugen sche vus desses era ina risposta co ei mondi cun vus leugiu. Sco jeu vai udiu, eis ei dau ina gronda midada ed il Gio Rest Schmid seigi ussa leu tier vus. Pia sche scrivi ins ne l’auters, vus mungleis nuota francar ella, jeu vi schon pagar.
Aunc enzatgei cura ch’ei gl’ei ditg detg e ditg fatg, sche stundel jeu aunc buca grad dil pli bugen tscheu. Cura ch’ei vegn ina gada da quella ch’ei sgola utschals barsai en bucca leu, sche tuornel jeu puspei el Bajern. Ussa vi jeu far fin cun quellas ligiongias.
Ussa restel jeu pia cun cordial salid a vus tuts igl emprem e suenter era als fumegls e tut tgi che empiara suenter da mei ed ils Romontschs da tscheu fan era salidar […] pia vies sincer amitg
Tänikon den 28. August 1861 
Martin Felix Monn

Brev 03 _____________________________________ AcT Sc 105

Felix Monn Sen in Tänikon bei Aadorf
in der Schweiz
Ct. Turgau

Tut che tarlischa cun bials fazalets, ils 5 d’avrel
che ein i dalla Briena gassa ora nah […] […] […]

Carissim amitg!
Nus vein era retschiert la tia brev, la quala muossa che ti segies vegnius en saunamein e mondi bein cun tei bein quei a nus fatg grond legherment.
Tscheu vai era bi e bien cun nus essan tuts sauns e da bunaveglia. Quel dil barbis vein nus schon cavegliau ch’il Zeihof, il meister Stug ha el schon fatg tscheu.
Igl emprem ha el survegniu in vadi, quel ei crapaus. Suenter eis ei vegniu cunaura ina vacca ed unflau si empau igl iver. Lura ha el gleiti detg al „Farvalter“ a quella vacca stopp’ins dar en medischinas, schiglioc vegni ella buca meglier. El sappi schon gidar ella, mo sche fas ti pia, di il „fervalter“, mo el tarmetta gleiti ella apoteca per medischinas e dat en alla vacca. 
Ussa mavi traso ni pauc atras. El vegn neu tier mei e pren ver 3 mesiras scotga ascha e dat en alla vacca. Lura la damaun cu il Mihel vegn vi cul zucher ei la vacca sternid’ora tut freida. Niabatsch, ussa vesas ti pia il meister Stug da quel. Ussa ei il Gieli tscheu giu cun il Mihel ensemen e va bia bein pergliez. Ussa vai jeu buca ton bia latg dapresent, pertgei che nus stuein spergnar il „fuoter“. Ei po aunc ira via ver 4 jamnas avon che nus survegnien „grass“ en quella schliata aura, il pieun fuss cars ussa tscheu, sche jeu vess bia pischada. Ei cuosta 30 a 32 rizzers il […] 
Jeu sundel era staus a Regensburg ina cuorsa e leu ein tuts sauns ed il Rest Valentin fa era salidar tei fetg e stagn. Jeu ed il Giusep mein 15 dis en a Hohenburg a mirein tgei igl ei da far cun gliez. Tscheu empiaran las mattauns aunc adina suenter il Felix e sche quel tuorni buca pli e fan era salidar cun tschiens e tschiens salids ed ils fumegls fan tei era salidar, tuts finadin ed il Seppel da bos aunc il pli fetg. Ussa salidel jeu tei ed el num da tschels Sveizers fan tei era salidar grondamein ed in cordial salid a tuts patriots che ein leu ni vegnan a Nossadunnaun che han marveglias da nus.
Ussa fineschel jeu pia il miu scriver e restel il tiu stimau amitg
Jakob Monn
[…] den 15 den Mai 1861

Brev 04 _____________________________________ AcT Sc 105

Carrissim amitg!
Ussa stoi jau scriver in per lingas a ti per tgei jeu vai giu risdau cun il Lezi Antoni Monn sche ins survegnessi in bien plaz per tei ,sche vengesses ti forsa ora. Ussa scrivel a mi che jeu deigi far da saver a ti, sche ti veglies vegnir tier el, el ha cumprau in latg giu a Hog tier in ustier ed ussa drovel cheu in perveseder. La pagaglia 2 fl 12 x per jamna, la spisa ei cun la fumeglia aber buna spisa, seigi carn mintgadi ed ina mesira bier per di survegnas ti era. Il „Tringelt“ seigi 30 x per vacca, 18 per vadi e vegn trasora cumprau en vaccas cun vadi e fatg grassas e cullas dattan pauc latg sche vegnan ellas vendidas e puspei cunprau cun vadi en „tringelt“ pudess ei era purtar dabia. Ti stuesses aber vegnir en 15 dis ni en 3 jamnas, ussa sche ti vengas buca sche quel dil Hansgieri Monn vul vegnir, sche saveis vus far sco vus leis, ti stos aber dar risposta grad anavos che jeu sappi far da saver ad el pertgei el sto ver in, tscheu essan nus tuts sauns e va bein per grazia da Diu, il Gion Mihel ei en Hohenburg cun il Mucli, ussa tscheu essan nus aunc ils vegls. Latg vai jeu varga 500 mesiras per di, novitads sai jeu pauc auter che la Hanberger Celerin ha fatg nozzas quest jamna, denton restel jeu cun in cordial salid e stema il tiu amitg
Jacob Monn
….burg, den 19. Juni 1862

Brev 05 ______________________________________ AcT Sc 105

Herrn
Felix Monn
in Tänikon bei Adorf
Ct. Turgau
Car frar,
Sin tiu giavisch vess jeu duiu scriver avon. Jeu vi aber far ton pli liung, pertgei tscheu dat schon enqual novitad. Il pli daniev grad ussa tscheu ei la via nova, quella dat ussa bia da tschintschar e bia da studiar, zuar buca da studiar per far ella, bein aber co pagar l’expropriaziun, la quala cuosta ina immensa summa da forsa varga 50 000 frs. Basta, jeu vai buca da s’enriclar, pertgei jeu sun buca staus dil meini da dar l’expropriaziun. Quels ch’ein stai dil meini per la via, sgrattan schon davos las ureglias. Gl’ei aber memia tard, aber pazienzia, zaco tucca ei halt da pagar.
Ti has marveglias nua ei lavuran il pli bia vid la via. Entschiet eis ei ualti dapertut. Ils pli bia luvrers ein en dador Sontga Brida. Aber sco ins auda va ei tonaton plaun vinavon. Matei che ti lesses era saver co e nua ei van cun ella. Jeu vi pia entscheiver entadem e vegnir anora empau sut la via vedra, sut il Crest da Sumsassi ora permiez la via scavada ora grad sut la casa dil Duri ora, grad sut il clavau niev da Candentschuns. Il Gion Rest po far in carret per stuschar sut via la grascha, lu grad sulla casa dil fravi e sut quella dil Felici ora tras la purteglia ora ualti giudem tras nies frust en Dutg Grond ora sut Zarcuns. Ils da Rueras tertgavan far ina giu pil nas als da Zarcuns cun rabitschar la via sut Zarcuns en. Ei han fatg giu pil siu, cunzun ina part, pertgei ei va tras pli bia prau e da nus peglia ei pli pauc, quel en Dutg Grond e quel sut stalla, quels ein buca ton lads. Da leu anora tral vitg Camischolas e da leu anora van ei per la gassa tochen dador Sedrun. Da leu anora tras ora in grond toc sut la via vedra tochen dador S. Giusep e da leu anora tochen tier la via ch’ei schon fatga.
Usa vi jeu calar cun la via ed entscheiver enzatgei auter. Il fein vein nus en schon avon dabia dis. Ei ha dau aschi permiez via. Il glin, graun e risdiv fan schon ina biala pareta. Sche Niessegner pertgira dallas purginas, sche pudein nus far bia e bi. Mender va ei aber culs tiers, quels han ni han giu ils biars la malsogna dils peis u dalla bucca. Nus vein grad las cauras e la vacca da casa che han, in vadi ei ussa meglier. Ils auters tiers vein nus si Tiarms, quels han buc aunc ussa. Dus stiarls e dus vadials ed ina vacca vein nus vendiu questa primavera per 600 frs. Nus vessen aunc da vender in per vaccas sch’ei stat saun. Ti vegnas matei a dir lura forsa ch’els han avunda daners. Uonn vein nus aber giu cumprau quest unviern ina vacca ed ina mugia per 240 frs., il qual nus vein aunc da pagar sch’ei stat aber saun ed ins sa vender, sche vegn ei tonaton aunc dabia daners.
Per quella gada vi jeu calar cun miu malscriver, vi aunc notificar che nus seigien sauns e fagein salidar il Tumaisch sco era il Gion Rest e Sigisbert.
Restein cun salid e stema tia mumma e fargliuns
Tujetsch, ils 17 d’uost 1862
Alois Monn
Sch’ei dat enqual daneiv sche vi jeu scriver ton pli gleiti.

Brev 06 _________________________________ AcT Sc 105

…. ed igl ei tut in auter viver tscheu uss.
Aunc in daniev savess jeu a ti notificar sche ti has buca forsa udiu avon che jeu, numnadamain il Marti ha schau ira scussiun ed ussa eis el a Regensburg e fa il schweizer. Daniev dalla tiara romontscha sai jeu pauc auter che il sechelmeister vegl da Surrein e la dunna dil stalter Paul ein morts. Auter sai jeu a ti nuot tgei scriver auter che nus essan sauns e da bunaveglia tuts ensemen. Il Gion Mihel ei grad ussa a Regensburg, pertgei il Giusep ha survegniu ina matta ed el ha stuiu vegnir bials. Pervia dils plazs sai jeu nuot dar novas per ina gada, pertgei il Giachen ha grad ussa neginas novas da plazs. Pli tard cur ch’ei vegn ora in plaz, sche vegli el schon tarmetter a ti ton pli spert. Il Toni dil Vigeli Matias ei staus tscheu „L’iemes“ ed ha detg che giu Wasserburg segi in plaz tier in Brei, il qual purtassi in „cronataller“ per jamna ed el ha fatg dar la tia adressa ed ha detg ch’el scrivi a ti ton pli gleiti e laschi vegnir ora cheu sche ti vagies tschaffen e cun quei essan nus secarti ch’el vagi schon tarmess a ti. Tscheu ein ils tiers bials e grass, auter che ton schliet cletg vein nus uonn en nuegl ni vein nus suenter s. Michael stuiu far giu 4 vaccas ed ina vender. Grad ei oz otg dis ch’igl ei stau ina mugia che ha rut endadens ina aveina ed il saung ei tut ius ora ed ella ei ventschida. Era ils dus taurs gronds han ei uonn vendiu domisdus, schiglioc en tschei nuegl va ei bein ed han bien cletg. 
Cun igl unviern essan nus vegni ora bein uonn, pertgei nus vein giu pauca naiv ed ina buna stad vein nus era giu. Quella ha dau per zacons mellis dapli che avon in onn.
Jeu vi pia far fin cun miu malscriver, pertgei ti savesses vegnir unfis da leger. Sche salidel jeu tei e fetschel era salidar il Tumaisch, era il Giachen fa salidar tei e sia dunna cun tuts ils auter Romontschs e restel
Tiu carezont cusrin
Ebersberg, ils 8/3-1862
Martin Felici Monn

Era la dunna dil Soiler ei barschada en casa. Quel dil Hans Gieri fa quel dil Vigeli dalla Tina era salidar e schi gleiti sco ei vegni ora in plaz veglien ei scriver.


Brev 07 __________________________________ AcT Sc 105

Carissim amitg!
Ussa sto jeu vegnir tier tei per ina supplica, sche ti fusses schi buns e scrivesses a mi cura quei marcau ei a Winterthur igl october. Igl ei creiel jeu in grond marcau da bos che vegn schi bia bos ensemen. Il „fervalter“ vess tschaffen da vegnir en sin quei marcau e cumprar enzacons bos. Sche ti sas buca cura el ei, sche seigies schi buns ed empiara suenter leu e tarmetta a mi ton pli gleiti. Tscheu essan nus era tuts sauns e va bia bein pergliez. Il Martin Schmid ei ius giu tier il Toni nua che jau vevel giu scret a ti, schiglioc essan nus aunc tuts ensemen ils vegls. Novitats sai jeu schiglioc pauc tgei scriver, denton restel jeu e la dunna cun tuts ils patriots da tscheu cun in cordial salid.
[…]burg, den 21. September 1862
Jacob Monn

Brev 08 ______________________________________ AcT Sc 105

An
Felix Monn
in Tenicon
bei Adorf
[…] Turgau

Tujetsch, ils 19 d’avrel 1863

Carissim giuven!
Per cumissiun da Tia cara mumma e fargliuns dundel part, che Tiu bien frar Alois hagi giu la discletga da sefar mal entras gidar a better giu in chischner vi Camischolas, nua ch’el ei vegnius in ton suten. Ier ei quei daventau. Ch’el hagi rut enzatgei vid sia membra ha il docter nuota saviu enconuscher ed ha da questa notg vargada paucas dolurs, resalvond cura ch’ins sto el ruchegiar vidaneu, lura senta el fermas dolurs vid il dies. Naven dil pèz engiu ha el negin sentiment ni vid il venter, las combas, aschia ch’el sa da sasez buca semuentar auter che la bratscha. Denton secrei ins ferm, ch’ei vegni cun el meglier, sco quei ch’il docter ha era speronza, bein aber eis ei da temer, ch’el stoppi star ditg enta letg.
Ord da quei vesas Ti, che Tia cara Mumma e fargliuns ein en ina gronda miseria e tribulaziun e desidereschan e rogan, che Ti veglies vegnir ton pli prest a casa. Tiu bien frar Alois ha specialmein recumandau, che Ti deigies vegnir per buca far star aunc pli mal Tia buna mumma e soras, nua che las lavurs e tiers dattan ussa breigia, tier stuer rugalar il bien frar. Vul Ti buca vegnir per star, sche silmeins neu e stai entochen ch’igl ei meglier cun il frar.
Spitgiond pia sin Tia sperta vegnida, salida tei Tia mumma, frar e soras, sco quei ch’ellas fan era salidar il signur aug Tumaisch e cun quei admettel era aunc nos cordials salids a Ti ed al signur Tumaisch.
Tiu affecziunau
Joseph Antoni Durgiai
Farrer

Brev 09 ______________________________________ AcT Sc 105

Taufkirchen, ils 18 da settember 1863

Stimau e carissim cusrin!
Demai che Ti has giu tonta carezia dad a mi scriver in per lingias sche stoi jeu era gleiti turnar a dar a Ti ina risposta co ei va tscheu tier mei.
Cun mei va ei bein dapresent, jeu sundel sauns e da bunaveglia, era vai jeu legiu ord la Tia brev che Ti segies sauns, il qual ha fatg a mi grond legherment, mo era pli gronda tristezia ha ei fatg a mi legend che Tiu car frar hagi schon stuiu ira ella perpetnadad, gie ei ha fatg a mi mez fetg mal, in um grond e taffer en ses megliers onns stuer murir. Cura che jeu vai legiu ch’el seigi morts, vai jeu mez stuiu bargir, aber tgei vul ins far, il tiu proverbi il qual Ti a mi scrivas severifichescha per „laider“. Jeu vevel era enderschiu schon questa stad ina gada che il Luis seigi sefatgs mal e che Ti seigies ussa a casa, aber schi fetg vevan ei buca detg che el seigi sefatgs mal. Era lesses Ti bugen saver co ei mondi tscheu cun mei, quei sai jeu a Ti tut scriver. 
Inagada che Ti eis staus naven digl Ebersberg, sche ei il miu tschaffen era staus naven e tonaton sun jeu staus leu aunc bien e ditg e sche il Giachen fuss buca maridaus, sche il Michael fuss buca ius naven, sche fuss jeu forsa aunc staus pli ditg leu, schegie che ils „Haupsahs“ pudevan buca star ora pli mei, sche han ei tonaton buca saviu far metter naven mei, il Giachen ed il Gambun ein schon stai tier il tgietschen pli ch’ina gada a che il Gaiger ha schon turnau a dir a mi silsuenter, basta quei ei vargau. Il Gambun ha schon survegniu sia beinmeritada pagaglia cura che el ei vegnius naven da leu en, era astgas Ti dir ad el, sche nus hagien la ventira da vegnir ina gada ensemen en Tujetsch, sche quella gada mondi ei autruisa e sco quei ch’igl ei egl Ebersberg emblidau vai jeu nuot aunc che il Gambun ha fatg cun mai.
Cura che jeu sundel vegnius naven digl Ebersberg, sche sundel jeu vegnus giu Hoog tier in ustier e leu sundel jeu staus naven dil fenadur entochen […], e leu vai jeu giu viu ina gada la tschalera digl Hambergher ed ella veva giu dau a mi la adressa e veva detg che jeu deigi scriver a Ti ina brev e tarmetter la sia adressa cun ella ed allura duesses Ti era scriver inagada co ei mondi cun Tei, ella era aber schon maridada el marcau da Fraising. Naven da Hoog sundel jeu vegnius tscheu a Taufkirchen, mo vegnel era buca a star ditg tscheu, pertgei la pagaglia ei pintga e da lavur vein nus avunda, cunzun questa stad vain nus giu bia da lavur che il Giossi ei staus 10 jamnas el bogn ed il Vic ha stuiu caschar per el ed jeu sun tutta stad staus en nuegl cun 2 femnas e cheu vai jeu giu da lavur avunda pertgei nus vein era 627 armauls, tscheu en nies nuegl ed in ¼ ura naven da tscheu han ei aunc tiers giuvens, ver 25 armauls.
Jeu vevel el senn da vegnir a casa sin fiasta Nossadunna, mo jeu vai ussa schon scret duas brevs che ei deigien risdar cun in meister, jeu lessi emprender in mistregn, mo survegniu negina risposta sin ellas e perquei vi jeu tertgar aschia avon che jeu tuorni aunc a scriver ni vegnir a casa dattan ei schon risposta sin mias brevs, las qualas jeu vai scret , sche els tratgan che els sappien forsa vilentar mei cun buca dar risposta, sche vi jeu era forsa vilentar cun ad els ni scriver ni mez vegnir.
Sin la fiasta Nossadunna vai jeu el senn dad ira el „pem“ per mirar co ei va leu en. Era sai jeu notificar a Ti, che nus vein giu tscheu in fetg bien onn per graun e fein, mo era ha ei dau bia auras e tempiastas tscheu entuorn ed il tun ha fatg gronds donns. Danievs sai jeu a Ti pauc tgei scriver auter che nus stuein ussa pertgirar ils tiers e dumengia ei stau tscheu nossa perdanonza. Jeu stoi far fin cun il miu malscriver, pertgei la plema va buca bein e la peda maunca era, pertgei jeu stoi ir ora sil funs vid ils tiers ed a Ti vegn ai aschi a semegliar liung sche Ti stos curreger ora tut ils fellers che jeu hai fatg en.
Jeu saiel a Ti nuot auter scriver che Ti dueis salidar cun tut ils tes da casa cunzun l’onda e restel
Tiu sincer e carezont cusrin e camerat
Martin Felix S.
Schreibe mir bald wieder eine Antwort!


Brev 10 _________________________________ AcT Sc 105

Stimau Amitg!
Sin la tia sun jeu obligaus da a ti dar ina cuorta risposta ton pli spert. Ti has schon giu raschun da far bravamei. Ei ver, schon udiu daditg da scriver, aber vaies buca permal, jeu vevel mess en quella dil Soliva ch’el deigi salidar tei e di co ei mondi. Ei para ch’el hagi buca detg mo bien davart il miu plaz. 
Tochen dacheu sundel jeu fetg cuntents, bien e buca hefti, dudisch vaccas e lu aunc in cun „muni“. Quei pudeis vus cumprender che quei ei buca hefti rugalar quels tiers dus umens, las 7 uras dalla sera „feirabet“. Ordaviert mon jeu buca bia a luvrar enqualga. Quei plaz ni quel da Tanickon ei grad sco il di e la notg igl „ober Meister“ ni il „Camper“ ei era naven da Tanickon. El ei staus tscheu tier mei avon treis ni quater jamnas, il „Titsch“ era ed igl Ulrich ei maridaus culla Rosina Steeler, hai jeu novas. 
Il Tumaisch ha scret ch’ei hagien negin signun aunc. Ei pudes esser ch’ei mida empau uss. Il directer ei uss tscheu e sia dunna e duas fumitgasas. Spisa era bien vidavon ed uss quetel jeu aunc meglier e quei directer quenta aunc meter en 12 vaccas primavera. Ei drovan lu era fumeglia. Ti scrivas che ti stopies ver quels daners. Ti sas esser cuntents cun 200 frs. e lu fas ti da saver al Soliva ton pli spert. La massa sto pagar quei. Ti sas dir che ti hagies 300 francs dau d’emprest, basta el sa schon. Jeu vi era scriver ad el. Ti das quei cedel ad el e lu dias ti. 
Da nievs da „Zerich“ sai jeu pauc che emporta en Tujetsch. L’autraga forsa pli bia e lu scriva era pli bia da Tujetsch. Dil rest sun jeu sauns e da bunaveglia e salidel tei da cor e Tiu car frar e jeu hagi mal per el. Salida era la sora Maria vi Camischolas e tut quels che han marveglias da mei!
Restel tiu sincer amitg
Tiu Cristian Monn
Zierich, ils 26 da fenadur 1863


Brev 11 __________________________________ AcT Sc 105

Stimau amitg!
Cun grondissim plascher hai jeu retschiert la tia brev dils 30 fenadur sin la quala jeu havevel daditg spitgau.
Il pli mal ha ei fatg a mi da stuer leger ch’ei hagi plaschiu agl Altissim Diu da clamar naven da questa il segnerfarerr e medemamein era ch’ei seigi aunc adina schi schliet cun il pupratsch Luis. Mo nus lein ver speronza ch’ei vegni ton pli gleiti meglier. Era has ti empau marveglias ils danievs da tscheu. Quels ein gleiti screts. Quei di che ti eis ius navenda, sco igl ei a ti schon enconuschent, ei il „mezger“ dil […] vegnius en nuegl ed ei eunc adina tscheu, tochen uss eis ei iu pulit. Igl ei stau tut saun e vein survegniu schon dabia vadials. Tscheu ei ina stupenta biala aura, mo vein nus empau da schetg e ritsdiv eis ei fetg pauc, mo ei dat ton pli bia e bien vin. Era vein nus in „lustig“ ustier ed ils daners van pli bia navenda che vivon.
Il Cristian ha era scret inaga al Tumaisch. El ha scret ch’el seigi sauns e fetschi salidar tei e tuts ensemen e ch’el seigi cuntents d’esser a Strichof, dapli sai jeu nuot. Aunc enzatgei, ei ha era dau in per nozzas tscheu ch’han dau dabia da tschintschar, numnadamein igl Ulrich Zengg cun la Rosina Streler ed il „vacner“ Paungarner cun la „gross“ Barbara e mintgina han gleiti in pop. Igl Ulrich e la Rosina ha il farrer buca clamau ora ed ei han stuiu ira giu Aadorf tiel farrer Streif e far nozzas. Mo cheu vesses ti era stuiu rir, ni dir in per plaids. Davart il Gamper, nus vein tertgau che quei seigi il meglier fumegl, mo ins ei secuglienaus. El ha giu da sefar cun tut ils fumegls e perfin cun il Tumaisch ed ei vegnius miez stuorns ni dil tut ed ussa eis el schon daditg nvenda. Ea il „deutsch,  quel ei era schon il secund di che ti eis staus nvenda ius. Auter savessel jeu nuota tgei scriver che ti vesses marveglias.
Fineschel pia cun miu scriver e fetschel salidar tut tgi ch’empiara suenter, cunzun ils mes da casa e ch’jeu hagi buca retschiert brev dil Duri Battesta suenter quest unviern e sappi buca nua el seigi. Aunc inaga seigies salidaus da mei e da tut ils fumegls e fumitgasas, cunzun il Planta, quel empiara il pli bia suenter, era „gèrner Adof“ semigliontamein. Era fetschel jeu salidar il pauper Luis cun rugar ch’el hagi la sontga pazienzia e che Dieus detti ad el ton pli gleiti la buna sanadad e restel pia a tuts cun salid e stema.
Tiu sincer amitg
Tänikon, ils 23 d’uost 1863
Sigisbert Berther


Brev 12 __________________________________ AcT Sc 105

Herrn Felix Monn
a
Zarcuns

[…], ils 5 […] 1863 a Tänikon

Car e stimau cusrin!
En risposta dalla tia stimada dils 26 vargau meins, condoleschel cun vus tuts grondamein la mort dil miu stimau cusrin Luis, gie contristau ha ei mei da udir ord la tia brev ch’el seigi ius tier Dieus, ed enten il ses megliers onns da veta, aber tgei il carstgaun, Dieus ei quel che regia e camonda sco el vul. Tut per avantatg da nus carstgauns.
Lein pia ver ferma e buna speronza che Dieus hagi priu si el en grazia, ton pli ch’el ha duront siu trest cass stuiu, sco ti scrivas, ch’el hagi tut surpurtau cun ina heroica pazienzia tuttas sias dolurs, nua ch’el tras quest ha meritau fetg bia, gie ins po dir ch’el seigi quei temps staus semiglionts in marter, ed aschia pudein nus quasi segirar ch’el seigi arivaus avon la fatscha da Diu, nua ch’el vegn ussa era guess e segir rugar per ils auters restai anavos. Per el ei aber stau bia meglier ch’el hagi pudiu ira tier Diu, aschia eis el vegnius deliberaus da snueivlas dolurs, il qual havess forsa aunc saviu cuzzar zun ditg.
Cars stimai tuts, per vus eis ei segiramein grev da haver piars in commember da vossa famiglia enten ils ses megliers onns. Aber era vus tuts haveies la sontga pazienzia cun seremetter alla veglia da Diu ed aschia lein nus unitamein tuts tarmetter nossas „schvachas“ oraziuns tier Diu, per el e per nus e rugar che cura nus vein da far quest pass haveien era la ventira d’arrivar tier Dieus.
Il „Verwalter“ e sia sora fan tei salidar e condoleschen grondamein cun vus giud la mort dil tiu frar, „Paspan e Gärtner“ ch’han el giu viu a Nossadunnaun condoleschan era grondamein, sco era tuts auters tscheu e principalmein Sigisbert e tuts fan tei cordialmein salidar.
Pia ils mes cordials a […] a vus tuts
[…] il vies […] sincer cusrin
Th. Schmid

NB Ussa supponel jeu che nus tscheu savein buca ver pli speronza che vegnies aunc inaga tscheu, sche vesses tschaffen u savesses vegnir sche eis adina grondamein e fetg bein vegnius. Vegnas ti buc, sche gida silmeins ad encurir in mattatsch cun il Lorenz e tarmettei tonpli gleiti sch’igl ei pusseivel, sche ti vegnesas aber sche fagies ei buca basegns da mirar per in auter.


Brev 13 ______________________________________ AcT Sc 105

Stimau amitg!
Jeu sai era buca far cunmeins e dar ton pli gleiti risposta sin tia brev da Nadal. En quella vai jeu legiu che Vus seigies aunc tuts sauns e da bunaveglia, era scheis augurar a mi ina legreivla fiasta ed in bien niev onn e liunga veta e ventira e benedicziun, era quei augureschel jeu semegliontamein a vus tuts ensemen. Era has Ti scret ch’jeu deigi era augurar ventira a tuts quels che han marveglias da Tei, quei vai jeu fatg. Ti has aber manegiau ch’jeu hagi buca hefti, aber quei ei buca la verdad ei empiaran aunc adina suenter tgei ti fetschies cunzun „il Altjar […]“ han ei aunc giu memoria. Ti has era forsa marveglias las novitads da cheu, quei sai jeu a Ti scriver zun paucas, enzatgei aunc che igl Adolf seigi buca pli cheu, quel ei ius a casa e ha fatg nozzas e quel ha detg cur ch’jeu scrivi si deigi salidar Tei zun fetg e deigies buca emblidar el, el emblidi era buca Tei. Davart il Christian, quel ha ussa bien, quel ha sia muronza en a Zürich, ni la tia muronza, basta igl ei la Franzisca dils Dominis, auters danievs sai jeu nuot tgei scriver che fagies plascher da leger.
Davart ils bienmauns sai jeu nuot, nus essan empau da liung in ord l’auter, mo sche lein mirar cura che nus vegnin ensemen inaga. Jeu sai nuot auter tgei scriver auter che schon scret. In legreivel bien niev onn, ventira e benedicziun sin quest e sin l’auter cunzun a ti ed als mes da casa ed agl aug ed a tut tgi che empiara suenter, era il Celestin lai augurar in bien niev onn als ses da casa cun in salid.
Denton salidel jeu tei sco era il Celestin e tut ils auters e restel cun in cordial salid e stema
Tiu amitg
Tänikon, ils 6 da schaner 1864
Sigisbert Berther


Brev 14 __________________________________ AcT Sc 143

Herlantengen, ils 25 da december 1867

Stimau e bien amitg,
Jeu hai retschiert la vossa brev ils 24 da quest cun grond plascher ed jeu tertgavel vegnir a casa, aber sco vus scrivis, sche ein ils tiers aschi cars che gl’ei buca cunvegnent da vegnir, aber sch’igl ei vegn buca mender cun mei, sche stundel jeu vinavon, pertgei sin quella moda savessel jeu buca cumprar tiers sco vus haveis a mi scret per 28 marenghins. Il pertgei fuss daners. Aschia han ins buca udiu da quels prezis. Aschia vessel jeu buca fatg bia mender d’esser staus leuen. Sche vus saveis buca vender memia mal il fein, sche mo vendi tut, deno quei che ella drova per las cauras ed il prau schei via sco vus saveis, il plibein per fretg ni per tscheins sco vus menegeis che ei seigi il meglier. Quei saveis vus il pli bein, tgei ni co da far e sche jeu havess giu saviu, che il Curschellas havess buca saviu pagar, sche hevessel jeu tarmess enzatgei daners, zuar fatg dar vai jeu nuota aunc ussa, jeu sai gnanc tgei che jeu hai pagaglia e mender che in jester vegnel jeu era buca ad esser. El ha tschun fumegls, el cun mei sis fumegls e mintgin ha ses tschiens renschs per onn.
Sco vus scrivis sche essas vus tuts sauns e quei ei il meglier che ins ha sin quest mund e la mia cara mumma ei morta. Jeu hai giu fetg grev, schon quels dis cura che ella era malsauna, che jeu savevel nuot, che ella fussi malsauna, savevel jeu gnanc durmir. Basta, quei che Niessegner vul, stuein nus era vuler.
Davart ils frars, sai jeu pauc tgei scriver. Jeu vesel mai els, deno il Vigeli, quel vegn inagada per meins tier mei, auter vesel jeu mai. In latg dessen ei buca a mi, gnanc in schliet, mai.
Jeu engraziel a vus fetg per vossa gronda breigia che vus stueis far leuen per mei, gie, fetg gronda lavur dat quei. Sai jeu schon e la dunna scriva che vus fageies ton bien cun ella e haveies quitau per tut e sin tut ed ussa matai che ella hagi ni survegniu pauc latg, fetg pauc, basta, sche enzatgi ha, sche sa ella cumprar, quei saveis vus aschi tgei ella drova per di ina mesira per di ni sco vus manegeis, ils affons matei che vulan schon latg, basta, quei laschel jeu sura a vus, quei che basegns fa sto schon esser ni sto esser, quei saveis vus il pli bein e sche ella ha enzatgei da vender, sche saveis vus schon e vender pli bein che ella, basta, jeu laschel sur.
A vus, cura che vus tarmetteis brevs sche mattei buca en „schai asilia“ en ina brev, pertei che jeu haiel stuiu pagar quella ton sco per quater brevs quella ga.
Jeu engraziel a vus fetg per las vossas breigias e recamondel fetg. Jeu augurel ina legreivla fiasta a Vus tuts ensemen ed in bien e ventireivel onn a tuts ensemen.
vies amitg
Gion Giusep Decrusch


Brev 15 __________________________________ AcT Sc 143

An Herrn
Giachen Martin Berther
in Canton Graupentenner
Tavetsch Tisentiss

Garunhaim, ils 28 da december 1868

Stimau amitg,
Jeu stoiel turnar a scriver in per lingias a vus per entras quellas far da saver che nus da present essan nus tuts buca ton taffers. Jeu haiel stuiu star en letg schon da biars dis ed aunc ussa possel jeu gnanc levar e far enzatgei pos jeu tuttavia buca far e la Maria ha era hefti cun quella tuos blaua sco ei dian, quei sa negin fa calar, il pign e la gronda buoba e la dunna, quels ein empau pli taffers. Aunc uss, sche ei vegn mo buca tuts en ina ga che da maniera che in sa aunc rugalar in l’auter e quei tec latg, latg hai jeu ussa aunc aschi 80 mesiras entochen 90 mesiras per di, quei fuss aunc in tec latg.
Jeu haiel giu febras e calira fetg da cauld e freid e han surlischau fetg cun ina gada e quei ei stau bien, fetg bien per mei e la Vossa brev hai jeu era survegniu ed hai schon saviu leger tut fetg bein, fetg bein la vossa brev ed jeu engraziel a vus fetg per las vossas breigias e quitaus che vus stueis ver per mei leuen. Daners sai jeu nuota far quens da tarmetter sche jeu vegn o atras. Quels che jeu vevel ein daditg i si, aber il Sep Antoni, quel ha mess aunc ussa ils daners e davart il tscheins dils frars vi jeu seregular tscheu era cun ils frars, jeu sundel aschia „schuahs“ che jeu possel pauc scriver pli.
Jeu ni Vus tuts lein a vus tuts augurar ina legreivla fiasta da vus tuts ensemen in ventireivel onn a vus ensemen. Schei era alla mia feglia Margreta Nesa a Sedrun ed alla tatta, quinai e la sia madretscha e tgi che empiara suenter da nus e schei che jeu eri buca bein, schiglioc havessel jeu schon scret ad els era.
Nus restein tuts cun in cordial salid Vus veies tuts ensemen da cormein
G. Giusep Decrusch
e dei amauns alla Barla Catrina

Brev 16 ___________________________________ AcT Sc 143

An Herrn
Giachen Martin Berther
in Canton Graupenner
a Tavetsch Tisentis
Carunzaheim, ils 25 d’avrel 1868

Stimau amitg,
Aschinavon sco nus essan arrivai giu saunamein tuts en nies predestinau liug, nua che nus havevan il senn da vegnir, sche stoi jeu scriver in per lingias a vus co igl ei iu cun nus sin viadi. 
Cun nus eis ei iu fetg bein entras giu fetg bien e quels signurs tschintschaven trasora da quels affons e havevan aschi bugen ch’ei cumpravan perfin meila e devan als affons ed ussa havein nus plievgia e suffel fetg e freid e nus havein giu grad fetg bialaura. Entras giu quei ei gartegiau fetg bein da vegnir ora, aber en quei latg stuein nus ver pazienzia empau, pertgei nus havein fetg pauc latg, gnanc tschunconta mesiras latg per di. Aber en quei latg nua che jeu fuvel, havevel jeu tschien, duatschien mesiras latg per di. Aber quel hai jeu buca pudiu far dar a mi e la stad dat ei schon fetg bia en quei liug latg. Plitard sai jeu forsa scriver empau pli bia co ei stat ni co ei va cun nus tscheu ora.
Denton engraziel jeu fetg a vus per las vossas breigias e stentas che vus haveis giu per nus tuts.
Nus restein tuts cun in cordial salid a vus tuts ensemen e salidei ils mes fetg, il bab e las soras e tuts dad in maun e l’auter …. Margreta Nescha e sia madretscha e tgi che empiara suenter nus.

 

Brev 17 __________________________________ AcT Sc 143

Herbertingen, ils 24 da mars 1868

Stimau e bien amitg,
Schinavon sco jeu vai retschiert la vossa brev scretta ils 18 da mars, sche stoi jeu era turnar a scriver che vus saveis era tgei che vus veis da far cun ils praus davart quei dil buob Marti Valier. Il capital ei duamelli e treitschien en tut e quei dalla Arschella dapersei ei sistschien aber en tut e sche vus saveis schar per tscheins, sche mo schei, aber pli bienmarcau schei buca, sche vus stueis buca. Quei da Bugnei pudessen ei pagar empau dapli, pertgei gliez ei buca aschi fadius ed jeu fagevel graun e truffels. Per il tscheins e per quei fein pon ins schon luvrar. Basta, quei saveis vus schon vendiu il fein che vus saveis schon, quei fein da Bugnei vul quei dir, quei dalla Arschella, sco schon detg stat sistschien e tut ensemen stat duamelli e treitschien, quei dalla Castgina tut ensemen. 
Davart il vegnir anora pli tard per miez matg. Sche scrivi che jeu sappi era tgei ni cura, che jeu sappi vegnir encunter sco gl’ei schon detg tschellagada. Davart il resti, tgei prender anora: il resti da letg ed in per vestgius perin e far in per calzers perin tratgel jeu che ei fuss buca memia bia ed ina teila entira tratgel jeu che ei fuss buca grad basegns e schlappas neginas prender, pertgei che ins drova tuttina buca. Quei haveis vus giu in bien meini ed empau fil da far caltscheuls sche ella vul prender. Ni eis ella s’endirada che ella ha detg da vegnir ora, che ella ha scret nuot quella gada ni bien ni schliet. Sche ella less tuttavia buca vegnir ora sche sa ella far sco ella vul; matei  che il bab tegn anavos forsa.
Jeu sai buca tgei … . Pagaglia vessen ei dau fetg buna.
Aber jeu less pli bugen per mei, pertgei jeu stoi luvrar memia fetg pli che avunda ed aunc ussa sundel jeu aunc el medem liug e stoi caschar duas gadas a di e trer panaglia. Quei lai schon semanar entuorn enzacontas gadas e rugalar ton magnuc mintgadi. Questa stad havevel schon detg da dar quei latg a mi ed jeu haveval schon detg da prender e lura temevel jeu il deivet che ei ha era schon fatg per da biars tschiens ed jeu hai gleiti detg da prender amauns aschi bia e lura vess el dau, pertgei che ei era fetg pauc latg. Quei ei in liug che el ha entschiet per uonn en quei liug a caschar, aber uss dat ei latg avunda e la stad pudess ei dar per dus ni treis signuns lavur, aber el vul persuls il bia, ha mai pudiu far avunda. Ussa hai jeu rugau fetg ch’el deigi dar quei latg a mi, aber adumbatten tut ed el ei sevilaus en e quella glieud dil vitg dian che quei seigi buca frar cun mei, schiglioc dess el quei latg a mi e quels ni quella glieud dil vitg vulan buca schar ira mei che han mei aschi bugen che ei dian che jeu dueigi buca ir ord il vitg, pertgei che gl’ei in fetg grond vitg che ei en pli biara che en tut il Tujetsch ed ei vegn baghegiau la viafier. Sin dus mauns vegn ella en quei vitg e perquei dat el buca, pertgei che el sa far en quei vitg e perquei dat el buca, pertgei che  el sa far aunc in … . Manegel perquei eis ei buca vanal, dat el buca a mi ussa, ha el detg che el hagi aunc cumprau in latg e quel vul el dar sche jeu vegli, aber leu han ei mai caschau en gliez vitg e stuevel jeu puspei entscheiver da niev ed in entir onn … star avon che ei portien empau latg. Igl emprem vulan ei nuot saver e quei ed il emprem ston ins far grad aschi … in latg quei dat negin cura che jeu vi, aber mo en in pign vitg  … maunca la cuntinuaziun

Brev 18 __________________________________ AcT Sc 143

Herbenrtingen, ils 25 da fevrer 1868

Stimau amitg
aschinavon sco jeu haiel retschiert las vossas brevs, sche hai jeu era viu tgei ni co e davart il vaschinar las cauras. Quei han ei schon  giu quella moda daditg e matei che ei hagien aunc ussa quella moda. Sche vus haveis ni saveis vender buca memia mal ellas sche naven dei ussa. Basta, quei fagei sco vus manegeis che seigi il pli bein fatg, pertgei dar tutta stad la spisa e pagaglia quei san ins era buca far, schegie che ins savess vender pli bein ellas pli tard. Basta, quei saveis vus pli bein che jeu e davart ils praus, schei per tscheins ni sco vus leis misereis il pli bein e davart il vegnir ora ei la dunna fetg cuntenza sco ella scriva. Aber schei ad ella che ella dueigi sepinar tier entochen oradem igl avrel e lura scriver cura ni qual di ch’ella semetti sin viadi, che jeu sappi ira cura che jeu haiel da vegnir encunter entochen „ruscha Russacha“ vegn jeu, aber pli lunsch hai jeu buca peda, pertgei jeu stoi caschar e hai buca peda entochen Cuera. Fagei menar enzatgi. Sche vus havesses peda da vegnir entochen Cuera, sche havessel jeu era bugen. Matai che la posta ni silla posta seigi memia car. Basta, quei saveis vus schon co gl’ei da far ni co ei da vegnir ora il pli bienmarcau ed il resti dueigi ella far en ina ni duas chistas quei ch’ella vul prender, il resti da letg ni auter resti quei ch’ei da prender e duas chistas, sche la Onna Maria  dess […] chistas sche savess ella schar duvrar la sia trucca leuen persuenter […] ella dess in vestgiu tudestg alla dunna, sche vess jeu era ….. Basta quei ei mo detg, matei che ella fetschi quei buca. Sche ella dess sche savesses vus pagar persuenter per in vestgiu, pertgei che vus saveis schon che ei miran fetg e sche ins ha buca grad in vestgiu sco ei han la moda tscheu ora, sche miran ei ora. Quei ei mo detg, sche ella vul buca dar per pagar, sche davart ils restis da casa mirei empau che ei mondi buca tut a piarder. Schei alla dunna che ella dueigi metter en salv, pertgei che ins sa buca cura ch’ins tuorna sche ins viva speronza.
Risdei cun il miu bab e schei ad el che jeu hai schau en[…] fetg per els e dapli dapi che la mumma seigi morta, hai jeu schau encrescher aunc bia pli fetg. Basta, num da Diu, tgei che Dieus vul stuein nus era vuler e scrivi era tgei el fa, sche el ei tafers ni buca, il bab; e las soras, quellas han mai scret in per lingias, quellas han buca bia marveglias da mei, aber schei ad ellas che jeu fetschi salidar fetg e tgi che empiara suenter mei e schei e scrivi tgei il bab ha detg. Lez leva mai schar vegnir ora mei e la mumma era buca giu Sobalan. Aber jeu sundel buca ius per fugir dad els ni dalla dunna era buca, sunder per far empau pli bein sch’igl ei pusseivel da far in rap anavon enstagl anavos.
Jeu restel cun salidar vus tuts dacormein
Gion Giusep Decrusch

Davart la fumitgasa […] saveis vus schon dir ad ella, che sch’ella vegli vegnir ora sche quei che ella meretti tilel nuota giu, sa ella era vegnir cun la  […]  era.


Brev 19 __________________________________ AcT Sc 143

An
Herrn Giachen Martin Berter
Canton Grau penner Tavetsch
Tiss entiss

Garunzschaim, den […] November 1868

Stimau amitg
Jeu stoiel turnar a scriver in per lingias per entras quellas far da saver che nus seigien tuts sauns per grazia da Diu sco nus vein era speronza che vus seigies era il medem stan da sanadad.
Nus havein puspei cumprau il latg vinavon per in onn, aber bia pli car havein nus stuiu pagar; pertgei ei han schau selischnar ora il latg ed ei vegniu ensemen che levan cumprar il latg 5 signuns che levan cumprar quei latg e jeu haiel stuiu dar dapli. Ei han fatg il fercantel. Quel che dat dapli, quel ha il latg, quei han ei detg lura. Gie, jeu haiel giu paucas letgas. Jeu savevel pauc tgei far auter che turnar a cumprar. Jeu haiel tertgau, sche in auter vegn ord il donn aschia, sche sai era jeu, haiel tertgau e lura ston ins ughegiar. Ins sa buca co ei betta ora aunc ussa, sche jeu vegnel mo atras, sche fuss jeu cuntents, aber sche ei vanzas enzatgei, sche havessel jeu era bugen, pertgei ei dat dabia lavur e quitau e cun il pagar gidan ils frars. Mettan ils daners, pertgei quei drova gie fetg biars daners ed ei gidan aunc a vender mei […] era aunc fetg bein els dapertut […]  e cun la glieud; sco ei han scret […] che haveis vus giu ina fetg gronda m[…] fetg gronda che hagi fatg donn per mellis am[…] e tier nus era tscheu ha ei mai pluiu […] barschai il risdiv entochen tard igl october  […] mai pluiu, aber suenter era fei[…] entrasora ed ussa  hav[…] neiv e freid, fetg freid e cufla. Cura che […] haveis giu saviu vender il fein ni buca; basta quei saveis vus schon tgei – pli bein che jeu.
Jeu engraziel a vus fetg per las vossas breigias.
Nus restein tuts cun in cordial salid a vus tuts ensemen dacormein
G. Giusep Decrusch in Grunzheim o/a Ehingen, Württemberg

Brev 20 __________________________________ AcT Sc 143

Grunzheim, ils 6 da mars 1869
An
Hern Giachen Martin Berther
in Canton Graupenner Tavetsch
Tissentiss

Stimau amitg,
Jeu vi era dar ton pli gleiti risposta sin la vossa brev che jeu haiel retschiert ils tschun da mars. Pervia da schar via ils praus per tscheins ni per fretg sco vus scrivis. Per tscheins fuss nuota mender, aber dar aulta ni dar nuot ni fetg pauc, quei sco vus scrivis fuss pauc tscheins aber sco vus manegeis ch’eies ora il pli bein pli bein. Sche lasch jeu sura da far sco vus manegeis, aber per meins sai jeu buca che quei che vus haveis dau plaid da schar per 150 frs. Enzatgei vegn ei bein ora sch’ei lavuran per il quart, sche poda ch’ins sa era vender il fein enqualgadas ed il graun fa era entgins daners. Basta sco vus manegeis da far il meglier. Sch’ei dessen buca memia pauc tscheins, sche fuss ei schon meglier. Ei tenessen era si meglier ils praus ed a vus fuss ei era buca tonta lavur, sche quels dalla Madleina dessen pli bia. Basta, quei veseis vus schon tgi dat il bia ed il hafner quel dat suten, quel vul adina miez per nuot. Basta, quei veseis vus schon co ins sa far il pli bein e sche havessen pli bugen per plirs onns, 3 ni 4 onns, sche saveis vus era schar a tscheins. Hai jeu da star empau sche jeu stundel sauns aber sche jeu stuessel vegnir pervia dalla sanadad, sche stuessen ei schar anavos, aber sche stun sauns sche vegnel jeu buca grad per dus ni treis onns a casa.
Ei po schabegiar che in dils frars vegn en vid il matg ni forsa era jeu, sche vegnessen ensemen. Basta, franc sai jeu buca dir. Davart ils praus fageis vus sco vus bein manegeis.
Quest unviern essan nus stai tuts in temps malsauns. Ussa essan nus empau meglier pervia dalla sanadad. Nus havein era giu tscheu in lev unviern, sco vus scrivis, sche haveis vus era giu in lev unviern. Ussa entscheiv’ei era a dar neiv tscheu e cuflar e freid, fetg freid grad ussa.
Sch’ei al bab ed allas soras che jeu fetschi salidar fetg, ni tgi che empiara suenter mei.
Nus restein tuts cun in cordial salid
Vus tuts ensemen
G. Gionseph Decrusch

Ussa vegn ei aunc endamen enzatgei. Sche vus fagesses aunc quei plascher e tarmettesses ora in ni dus sacs per cumissiun mia e dil Gion Antoni ensemen frina pulenta, aber buna a nus dus ensemen ed ora a Biberach en il „voch haur“ e lura scriver ina brev che ins sappi empau cura e lura savein nus era mirar e pagar. Davart las brevs sto jeu era scriver che cura che gl’ei buca francau sche cuostan ellas 14 rizzers e schiglioc mo 7.

 

Brev 21 __________________________________ AcT Sc 143

Grunzheim den 16 da Marz 1870
Mattei amauns a
Giachen Martin Berther

Stimau amitg Giachen Martin,
Jeu vai retschiert Vossa brev scretta ils 26 da fevrer. Sche Vus scrivis sche han ils frars aunc buca scret ni giu scret. Jeu haiel giu risdau cun els e sch’els han detg a mi, sche han ei pauca veglia da vender ils praus. Basta, quei veseis vus schon tgei che ei scrivan ni tgei che han scret. Da per uss hai jeu buca viu els e da tschintschar. Sch’ei dattan raschuneivel sche stundel jeu era tier cun il cumprar, schiglioc da prender miez perin, aber sche han buca scret, sche stueis vus schar via per tscheins, quei saveis vus schon tgei ch’ei e vus haveis da far, pli bein che nus, davart il vegnir ora las buobas saveis vus schon schar entochen S. Gieri, duas ni tuttas treis prendein nus. Jeu prendel […] pli bugen pertgei ch’ella ei […] far empau lavur ed il Gion Antoni cur[…] ora cun ellas, sche hai jeu aunc pli bugen, sche stoi jeu buca vegnir encunter. Per il Gion Antoni sai jeu buca dir che nus vein lavur, aber lavur dat ei mo avunda. Davart il resti che jeu haiel giu scret, quei fuss era endretg, sche vus figesses en la chista dano il resti ner e sclapas e schlappas quei buca, gl’ei auter, spargnas da cumprar tscheuora. Davart la carn, sche ei va en. Jeu sai buca sche jeu hai ni buca, aber il Gion Antoni, quel ha a mi detg che hagien carn leuen e sche ei ha plaz en la chista sche saveis vus era tarmetter […] El vegn leu mintga meins a pagar il latg che jeu sai schon dar „leazta“, quei fagei sco vus leis, tarmettei ni buca per via da mei pagan ei schon mei per via menar demanar ora e la carn survegnan ei schon da mei, vus saveis scriver ad els tgei ni co ni conta, sinaquei che ei sappien era tgei che mintgin hagi. Ed jeu haiel buca peda da scriver al Gion Antoni Curschellas, quei saveis vus schon dir ad el tgei e co jeu hagi giu scret.
Davart il vegnir ora cura. Sche ei vegnan, sche ston ei vegnir entochen Biberach e da leu naven han ei aunc duas uras e mesa. En a Biberach san ei schon emparar suenter la via, ni che jeu savessel era scriver danunder ch’ei han pli maneivel, naven da Biberach, a „purra“ ed […] e suenter „avilahossa“ e suenter a Grunzheim e tuaglias da meisa e resti da letg e sias schubas quei ch’ein la spargnar da cumprar. Uonn vai jeu buca ton bein. Biars han spiars daners ni stuiu metter sissu. Basta, ils frars, quels gidan nus.
Restein tuts cun in cordial salid vus tuts ensemen
J. Joseph Decrusch
Grunzhain/Ehingen
Württemberg

Brev 22 __________________________________ AcT Sc 143

In Grunshaim, ils 25 da november december (?) 1870

Stimau amitg Giachen Martin,
Jeu vi scriver in per lingias a vus per far da saver co ei va cun nus. Grad ussa dapresent essan nus pli sauns. Ils affons ein stai tuts in temps malsauns. Ei han giu il „Rutt“ sco per entuorn tuttanavon. E jeu sun schon staus treis gadas fetg cunaura e mintga gada stuiu star en letg in tschuppel dis ed ussa eis ei meglier. Davart vegnir en per la Margheta Nesa hai jeu giu el senn trasora, aber ins ha era buca saviu co ei mondi ora cun quella uiara. Aunc ussa san ins buca co ei va ora. Ussa battan ei trasora e pér ussa eis ei vegniu per la veta da quels dil vitg da „Charunza“.
Jeu havessel schon scret daditg neu, aber mai giu ton buna peda da scriver. Scrivi era empau co ei va leuen cun vus ni cun tuts. Sco jeu hai udiu sche haveis vus tuts scart da daners e da fein, sco jeu hai udiu. Ussa hai jeu puspei cumprau il matg e hai aunc stuiu puspei pagar dapli il davos, matai che jeu survegni era latg avunda ei mintga gada diesch che vulan cumprar e lura san ins schon co ei va il davos.
Scrivi era co ei va leuen ni tgei ei tschontschan dalla uiara. Sche il Curschellas vegness ora forsa primavera, sche savess lez prender ora la mia feglia. Basta, quei saveis vus aunc scriver e schiglioc poda che jeu havess lura pli buna peda da vegnir en. Igl atun hai jeu buca aschi buna peda. Scrivi era tgei ei tschontschan davart l’uiara leuen. Tscheu ei fetg trest. Ei vegniu entuorn fetg biars quella gada dil „Vetaberg“ Aunc negina speronza dattan ei che ei calien aunc ditg buca, manegian ei. Basta, num da Diu, Niessegner sa tut tgei e co e sche lez vul sche ha ei gleiti giu. Nus lein far il meglier che nus savein e recumandar meglier che nus savein agl Altissim Diu. Nus essan sauns tuts dapresent e speronza che vus seigies era il medem stan da sanadad.
Nus lein augurar in legreivel e bien niev onn ed ina legreivla fiasta ed a vus tuts ensemen dacormein. Amen.
Nus restein tuts cun in cordial salid a vus tuts ensemen
J. Joseph Decrusch

Brev 23 __________________________________ AcT Sc 143

An
Herrn Giachen Martin Berter
Canton Grau penner Atavetsch
Tiss entiss 

in Hailtdengen, den 18 d’Juni 1871

Car e bien amitg Giachen Martin,
Jeu vi era scriver in per lingias per entras quellas far da saver che jeu vegni anen sin l’autra primavera, sche ei para nuot auter. Jeu fussel vegnius avon che d’ussa, aber jeu sundel staus schon daditg buca ton tafers, aber ussa eis ei empau meglier puspei ed hai era buca giu peda ed jeu hai el senn da vegnir sin viadi, semetter sin via ils 26 da zercladur e sche ei va scoiauda sche fussel jeu leu en ils 27 ni silmeins 28.
Sche jeu ni vus savesses era novas d’ina buoba deigi dar empau quella dil Curschellas che jeu ha tscheu. El ha detg bein bia lavur, sche il Curschellas schass vegnir oragiu tschella ni sche jeu survegness ina  ora sco lezza, quei  havessel jeu grond basegns, sche vus savesses emprar enzatgei suenter tochen … jeu vegn en sche prendessel jeu anora cun mei el la Margheta Nesa era – per igl emprem la mia feglia.
Nus restein cun salidar
J. Joseph Decrusch

 

Brev 24 ___________________________________ AcT Sc 143

Haildengen, ils 22 d’october 1871

Car e bien amitg Giachen Martin
Jeu stoiel turnar a scriver in per lingias per far da saver ch’ei seigi buca iu ton bein cun mei e che jeu sundel vegnius senza lavur. Zuar jeu buca, aber nua che jeu havessel las b[…] buobas dil Curschellas, sundel jeu vegnius senza il latg. Ei han vendiu ina gada tochen che jeu erel buca leu e schiglioc dev’jeu suren, pera era ei car. Jeu savevel buca suenter, aber ei han vuliu far discus. Perquei eis ei iu aschia. Mintga onn mo dar suren e lura san ins buca con ditg ei cuoza. Aber quei ei iu orda maun. 
Ussa sai jeu buc […] sche jeu survegn enzanua lavur per ellas ni buca. Entochen Daniev havevel jeu schiglioc giu cumprau per tochen Daniev. Aber ussa fan ei empau tgei ch’ei plai. Perquei hai jeu tertgau ch’ei seigi aunc baul b[…]. Aber in pur dil vitg, quel ha schon giu daditg el senn da far quei ed ussa en mintga vitg eis ei en dus entochen treis „chesers“. Quei che ei empau da gronds vitgs e secatschan aunc bia pli fetg che quei ch’ei fan si Tujetsch per il fein a pastg seschassen ei era avunda enqualgadas. Basta, leu nua che jeu hai, hai jeu saviu cumprar aunc per uonn per cletg sche ei stattan da plaid. 
Basta jeu vi calar cun quei e scrivi tgei ni co ni co ei va leu en e pervia da quei che jeu hai giu scret saveis vus era dar risposta sche vus saveis duvrar ni buca quei che jeu hai giu scret sche vi jeu empruar da far quei e tarmetter ton pli gleiti, aber scrivi erra ton pli gleiti risposta e tarmettei a charunz la brev pertgei che tgei latg auda en in auter „oberant Rietlengen“, scrivi „veharunza“ sch’ei a miu bab che jeu fetschi e salidar tuts fetg e vus era tuts ensemen fetg.
J. Joseph Decrusch


Brev 25 ___________________________________ AcT Sc 143

an 
Herrn Giachen Martin Berter
Chanton Graupenner
a tavetsch Tissentis
chamasolas

In Grunschaim, den 6 d’November 1871

Car e bien amitg Giachen Martin,
Jeu haiel retschiert la vossa brev che vus haveis a mi scret pervia dils daners. Jeu hai schon giu pinau tier ils daners da tarmetter ed jeu tratgel che vus saveies schon dar giu a mi buca, saveis vus salvar si, aber tgei che vus pudeis far prender, fageis vus prender giu. Jeu tratgel che ei prendien schon. Basta, matai che ei seigien schon empau da garmadis sco vus haveis a mi scret. Basta, sche vus saveis empristar ora a bunas postas che ins seigi segirs, sche saveis vus era empristar. Quei che ei prendan buca, quei saveis vus il pli bein che jeu. Vus haveis giu scret che jeu sappi tarmetter ver quendischtschien 1500, aber jeu hai schon procurau per els. Hai jeu tarmess cheu giu ver 2220 francs, quei saveis vus schon –  tut marenghins. Jeu tertgavel tarmetter tut, aber cun quei che vus haveis a mi scret, sche hai jeu tertgau buca tarmetter tut sco vus veis scret a mi.
Scrivi era ton pli spert risposta, sche vus veis retschiert ils daners ni buca, sinaquei che jeu sappi era tgei ni co davart quels daners. Sche ei vulan buca prender giu, salvei vus si, num che vus savesses empristar ora a da quels che ins seigi segirs che ins survegni per tochen d’atun – dil rest fagei sco vus bein manegeis.
Jeu tertgavel schar tarmetter ora in sac frina pulenta, aber dalla pli buna, pertgei che ella sespiarda fetg cheu. Ella ei o tscheu –  quella ei buca stau dalla buna tscheu onn, sch’ella ei buca memia cara, sche tarmettei in sac a Biberach en il „vachhaus“. Quei vessel jeu fatg bugen, aber dalla pli buna, pertgei tut tgei che jeu stoiel cumprar tscheu ei fetg, gie fetg car. Perquei fuss quei aunc il pli bienmarcau tier „pen“. Jeu tratgel da vegnir pli lunsch cun empau da quella frina.
Nus spitgein ton pli gleiti sin posta. Nus essan tuts sauns per grazia da Diu sco quei che nus vein era novas da vus era il medem stan da sanadad.
Nus restein tuts cun sin cordial salid
J. Joseph Decrusch
Davart la frina saveis vus prender ora da quels daners che jeu haiel tarmess ni nua ni sco vus leis.


Brev 26 __________________________________ AcT Sc 143

1872
Carezai amitgs e benefacturs!
Cun ils egls pleins larmas e cun in cor veramein contristau e cul tschurvi plein marveglias sundel jeu necessitaus da scriver a Vus questas lingas e zuar cun in grond displascher. Jeu sundel tscheu cul spert tut retratgs (mo buca el tierz tschiel sco sogn Paul) e patratgel seriusamein suenter tgei maltscheccadads jeu pudessi haver duvrau encunter il miu il pli carissim amitg – – – dil qual jeu sundel buca staus vengonzs ch’El resdi cun mei in sulet plaid. El haveva detg a mi schon tschella dumengia, che tochen dumengia da palmas mondi el buca pli a Tschamut. Mo la sonda vargada eis el tut nunspetgadamein e tut anetgamein ius a casa. Selegrond jeu ier da miezdi che miu camerat vegni puspei, sche ha el fatg si ina seriusa tresta tschera e risdau buc’in soli plaid e cura che jeu sun vegnius la sera sche er’il scolast Berther en stiva e la Mariuschla ha detg a mi cun prescha: Il buob ei puspei ius a casa – ina anguoscha ei ida a mi giu e dils peis ora.
Il scolast che era leu ha bein advertiu tgei tema jeu vai pegliau e co jeu sundel surstaus giu de quella novitat. Miu cor ei staus aschi pleins ch’jeu vai stuiu suspirar e dir encunter quei mat: Jeu sai bucca pertgei caschun quei Gion Battesta ei aschi unfis da star cheu. Cumpatg che quei cutier ei aschs e petters e disgustus ni ch’il coc ei buca constituius silla dretga moda ch’il siu camerat fui a casa aschi savens. El ha rispundiu a mi zacons plaids etc. etc.
Quei bien amitg ha schau davos ina scartira sin baun aber quella ha buca consolau mei fetg. Ei gl’ei ch’jeu vai detg ier damaun al Rest Velentin dad ira da Mira o: oz survegn il Gion Battesta aunc ina capitulada dil Steiner. Jeu sai buca co quei ei, ni nua ch’il Gion Battesta ha giu oz ses patratgs ch’el ei ius sper la porta baselgia ora grad dallas uras che tut mav’en baselgia a messa. Nus essan tut unviern ira a messa mintga di ,aber oz ch’ei l’jamna dalla passiun e cumpignavan Niessegner tier in malsaun, ha el giu da cumpignar il Gion Fidel ora sut casa dil Lucas a dar nuvs entochen ch’ei vegneva fatg la s. messa. Il Flurin ei buca secuntenius sin quella moda aber las cumpignias meinan il carstgaun silla via seniastra gard quels plaids va jeu detg al Rest Velentin ni pli ni meins.
Mo cura ch’jeu sundel vegnius si da Surrein da miezdi sche era quei schon tut perdunau e tgei capitulada jeu vai fatg ha el udiu. Jeu vai gie detg buc’in plaid e sch’jeu havess fatg ina corecziun, sche havess jeu fatg quei che mia obligaziun vess dumandau e nuot auter che quei che sia buna mumma vess era fatg. Cumpatg ch’il Rest Valentin ha buca vuliu schar vegnir mischa quella nuviala avon che purtar ella al G. B..
Igl onn vargau ei quei carezau amitg ius ord casa la fin dalla scola e mai vegnius en pli entochen turnar ad entscheiver la scola e resdava era buca cun mei cura ch’jeu entupavel el e quei fageva a mi grond mal, mo uonn par’ei ch’ei seigi aunc mender ch’onn. Gie, jeu stoi turnar a repetter ch’jeu vagi il tschurvi plein marveglias entras tgei jeu dundel tals disgusts a quei bien amitg per il qual jeu dess vi miu saun e mia veta per carezia encunter el. Tgei lamentaschuns el ha less jeu bugen saver mo hai buca l’urbida da vegnir sclarius si quei.
Sco jeu sai ualti precis sche vegn ei muort la bialaura serrau la scola schon mesjamna sontga e lu po il Gion Battesta better giu quella schi greva crusch da stuer star sut quella strentga disciplina dil caplon e dil Steiner ch’ei stada ad el schi greva. Mo il Steiner steva purtar ina crusch schon da vivon ed ina aunc bia pli greva metta siu carezau camerat aunc si sche sa quel sestelegiar da purtar quellas cruschs cun schi pauca pazienzia. Dieus sulet sa co quei vegn ad ira. –
Jeu erel zuar ius a letg mo tutta sien ei untgida da mei e lu vai jeu tertgau levar e scriver a Vus questa brev duront ch’ei era las duas. Jeu vess mai tertgau che quei bien amitg mass entuorn cun mei sin quella moda ils davos dis digl unviern. Jeu pudess sur quei plirar senza calar.
Jeu vi tuttina calar cun mias tuppadads e vi oz ch’ei schiglioc mia fiasta natalezi star en miu stebli e far mias consideraziuns tut persuls e vi deplorar mias maltscheccadads tut persuls e vi suspirar tut persuls.
Seigies denton cordialmein salidai. Jeu vai era schon enderschiu dumengia sera ch’ei ha dau bia da ruir e resdar culla ductrina dil Macolin e sia fumitgasa.
Sundel il Vies obligau e sincer amitg
T. Josef Steiner
Camischolas, ils 19 da mars 1872

Brev 27 __________________________________ AcT Sc 105

Cumpadials, ils 2 d’uost 1873

Carissims cusrins e parents
Entras questas duas lingias fetschel jeu a Vus enconuschent che sin vigelgia s. Luregn, ils 9 da quest current meins, schein nus far las messas caudonn per nossa cara mumma defuncta e lessen cheutras era haver envidau en nos cars parents da Tujetsch. Sch’ei lessen mussar quella carezia e vegnir ed assister tier quella funerala, sche fussen ei tuts cars e beinvegni e supplichein era persuenter.
Denton aber, damai ch’igl ei grad ussa il temps da gronda lavur, sche lessen nus era buca mulestar els e far fa quei strapaz e vegnir ora giu tscheu e supplichein Vus car cusrin e figliol M. Felici da tschintschar cul segnerfarrer da leu, sch’el fagies sin quei di ina messa caudonn leu a Sedrun, aber pli bugen enta Zarcuns tier Nossadunna e sch’ei va buca sin quei di, sche sin in auter, gliez ei lura tuttina, a lura fagei il plascher e paghei il farrer, sche paghel jeu lura Vus.
Muort quei aber ein nos cars parents tuttina bein vegni, sch’ei vulan mussar quella carezia e vegnir tscheu e sche enzatgi vegn ora giu sin Nossadunna d’uost ni da Num da Maria, sche clamei tier. Denton cun gronda stema e salid en num da tuts
Giusep Antoni Baselgia

Co va ei era cun l’onda „naja“ mia cara madretscha, tarmettai ina gada co ei stat.

Brev 28 ______________________________________ AcT Sc 105


Osterath, ils 18/8/1893

Bien amitg (Giachen Giusep Cavegn)!
Tenor giavisch vi jeu scriver a Ti ed era per cunvegnientscha tratgel jeu scriver a Ti in per lingias.
Ei gl’ei ussa 19 meins dapi che jeu sun ord Tujetsch. En quei temps sai jeu engraziar a Diu, sun jeu adina staus sauns tochen sin il di dad oz, sco jeu hai era speronza che Ti seigies sauns. Ei ha zuar dau bia heftis e grevs dis, mo bein era leghers e levs dis. El Bayern hai giu dus plazs. Sin igl emprem sun staus mo 3 jamnas, ei fuva memia pauc pagaglia. En auters graus era ei buca hefti ed erel cuntents. Sun lura vegnius entras il Caduff tier il Canton Maffee e sun staus leu 13 meins. Leu fuss stau buna pagaglia mo cun cuschinar sez fuva ei buca il dretg uorden ed era la lavur ei stada la pli part temps greva. Jeu sun lura ius igl emprem avrel cun il Lezi Antoni Caduff el Preussen. Nus havein giu tochen ils 15 d’uost in plaz ensemen. Lura essan omisdus ira naven. Jeu sun buca staus pli ditg pervia digl emprender tudestg ed ad el suenter ch’jeu sun ius, ha ei era buca plaschiu. Ei era in legher, lev e bien plaz ed jeu havess giu neginas raschuns dad ira naven. Jeu sun ussa en in plaz persuls ed hai pli buna pagaglia. Jeu hai 48 marcs il meins e buna spisa ed era buca hefti, aschia ch’jeu sai esser cuntents.
Il Lezi Antoni ei 3 uras naven da mei era sin in plaz persuls ed ha 45 marcs e „tringgelds“. Sco el scriva sesanfla el era bein cuntents. Sin tschei plaz ha el giu 45 ed jeu 40 marcs per meins. Era cun il Rest Valentin havein plidau in per gadas. El ei era cuntents. Plazzas vacantas dat ei tscheu da tut temps avunda. La lavur ei el Preussen buca aschi hefti ed era buca aschi exacta sco el Bayern, priu ora il mulscher. Las vaccas ein tscheu mender mulscher treis gadas a di. Uonn ha ei fatg tscheu aura fetg schetga ed il fretg ei malgartegiaus. Ils tiers ein tochen ussa stai fetg bienmarcau mo ei sesaulzan ussa ils prezis. Ei gl’ei tscheu ina vallada plein marcaus e plein fabricas. Jeu sun fetg consolaus dad esser ius naven da Tujetsch, hai giu caschun da ver ed emprender bia. Jeu hai el senn da vegnir in auter onn a casa ed era il Lezi Antoni Caduff vegn primavera. Il Rest Valentin aber ha negina idea da vegnir en Tujetsch per star leu.
Sco jeu dubetel duess il Lezi Antoni Caduff haver giu scret avon cuort temps ina brev alla Margretha Peder suenter ch’ei fuva stau rut la amicezia igl onn vargau (Ti pos saver.). Era nus dus (jeu e Ti) havein piars nossas bialas che nus havevan duront quels leghers dis a Bliunzuna. Ei gl’ei aber buca da seprender en, mattauns dat ei avunda, neve. Ti Giachen Giusep, Ti sas ad ella sco muronza veglia aunc schar vegnir tier en miu num in salid. (Ella vegn bein ad haver aviert la ureglia dretga per schar ira dalla seniastra ora.) Buna ventira Vus tuts pèrs da nozzas. –
Jeu vi a Ti buca tralaschar da agurar a Ti che has giu la honur da vegnir capitani dils honorabels mats da Tujetsch. Sco igl ei tut che lauda, sas Ti esser loschs da haver fatg Tia caussa en uorden. Principalmein las mattauns hagien giu grond cunfar. Ti vegnas bein era buca ad haver schau muncar da pluntar sin meisa enqual candelier e schar viver la cumpignia. Tsche dat ei mattauns avunda ed ellas ein pli legras e bialas che quellas da Tujetsch. Jeu hai zuar aunc fatg si negina. 
Auter sai nuot tgei scriver. Spetgel da tei sin ina liunga risposta co ei va e sur dils danievs da Tujetsch, principalmein sur dallas mattauns vegnas Ti buc ad emblidar.
Sas era notificar sche Ti has gleiti en il senn da maridar, ni co ei stat cun Tias muronzas. Quella dil Vigeli Valier.
Cun speronza che quellas lingias anflien Tei en buna sanadad, leghers e da buna veglia, restel cun tei cordialemin salidar
Tiu Amitg
Johann Paul Pally

(Adressa)
Johann Paul Pally, Schweizer
beim Gutsbesitzer Otto Mertens
St. Osterath bei Crefeld
Preussen

Brev 29 ______________________________________ AcT Sc 143

Bellinzona, ils 3 da schaner 1904

Stimau amitg!
Nus vein retschiert Vossa brev dils 30 december 1903 cun grond legherment vesend ord quella che Vus seigies tuts sauns, il qual ei il meglier scazi sin quest mund ed il tal scazi vegn per leider schazegiaus memia pauc. El vegn schazegiaus per lura cura ch’igl ei memia tard, lu vesan ins tgei ins dueva far per mantener il tal.
Vus menziuneis en Vossa brev che Vus veies marveglias co ei vomi cun mei. Cheu stoiel jeu far ina remarca, veies aber buca permal, pertgei jeu ditgel adina sco miu cor penza. Sche Vies fegl vess giu temps da vegnir e mirar tgei siu pauper cumpatriot fagess ni silmeins mo dumandar ils auters tgei jeu fetschi, sche vess el schon saviu dar notizia a siu bab e mumma co ei steva cun mei. Jeu vess tertgau che en 5 meins vess el sco Deflorin schon astgau vegnir e mirar tgei jeu fagevi, schon per motiv che nus eran ord la medema vischnaunca e secund vaiel jeu grad culs 2 tals nuota fatg aschi schliet che ei vess dau caschun da buca puder visitar mei.
Il Gion Antoni vegn bein aunc a seregurdar en tgei situaziun el sesanflava cura che el ei vegnius tscheu e sche el veva buca in bien tappalori sco cumpatriot che mava cun la capiala sut bratsch e cun la buorsa aviarta, sche savevel schon turnar a far igl Oberalp. Mo ins sto adina far dil bien, era buca survegnir engraziament, quei fa nuot. Mo Ti bien giuven, veies nuota permal sur da mias remarcas, neve e mira bein sissu da buca schar slargar la via memia lada (Kehre zurück in den alten Wege) e lu vesas ti ch’igl ei meglier per Tei e per il sac. –
Era a Deflorin vaiel jeu stuiu zuppentar via il medem cass. Era tal vess giu ni fuss staus obligaus da renconuscher mo nuot.
Aber mo teni endamen mes 2 giuvenots, era sche jeu vegnel buca en survetsch pli, sche vi jeu schon schar anavos in per buns plaids per Vus dus. Ussa veis nuota per mal miu bien Bruno. Considerei pulit e lu vegnis Vus a dar raschun a mi e quei senza sal ed en cass che Gion Antoni secrei che el vagi da far remarcas encunter mias lamentaschuns, sche sundel jeu promts da udir talas.
Jeu sundel returnaus da Basel anavos ils 19 da december, mo haiel pitiu empau il liung viadi. Mo ussa eis ei da bia dis che jeu level si e mavel empau entuorn. Mo co ei va sigl avegnir san ins dir nuot. Haiel aunc adina empau dolurs endadenns e la plaga ni ils 2 tagls che els han fatg, fan era mintgaton empau mal. L quei Winkel ei la figura dil tagl. Gie, da stuer suttametter a talas operaziuns eis ei dificil da viver. Ei po ira vinavon in per meins ni era in miez onn, mo da viver eis ei buc, pertgei egl intern eis ei aunc unflau fetg e quei duess buca esser pli. Mo il professer di che jeu possi aunc viver biars onns sch’ei crodi buca en enzatgei auter. Mo il meglier sentel jeu cu jeu sundel fetg fleivels. Haiel fetg pauc saung e negin humor pli. Mo jeu sefidel sin Diu e laschel ira sco ei va, auter eis ei da far nuot e murir stuein nus ina gada. ch’ins vomi empau pli gleiti ch’il temps ei il davos tuttina. Ils affons sco era dunna ein aschia siu gati sauns e tafers.
Essend ch’igl onn niev ha schon priu sia entschatta, sche lein nus ver augurau a Vossa famiglia tut bien ch’ins sa augurar ad in carstgaun e silsuenter era quei che tut nus sperein da puder guder il sogn parvis. Amen.
Ussa miu bien amitg Bruno, veies buca permal sur da mias remarcas viers vies fegl, haiel buca saviu far auter.
Salidei mia mumma ed il segnerfarrer, auter saiel jeu pauc tgei scriver. Jeu salidel Vus e Vossa famiglia cordialmein e restel vies amitg
Albert Monn

Schei al calger Hendry, sche jeu vivel, sche vegnel jeu leu e lu lein nus mirar da vegnir perina pervia dalla casa e sche jeu vegnel pensiunaus, sche vi jeu schon far ad el cuorta uriala e gidar a pitgar la galla ed el deigi ver negina tema che nus vegnien buca perina, cun nus vegn el franc pli bein atras che cun mintga famiglia leu.
Scadin cass vegnel pensiunaus e sche vegnel pensiunasu sche vegnel il davos da mars leu per semper – capito.


Brev 30 ______________________________________ AcT Sc 106

Zürich, den 20. November 1917

Signur derschader Felici Monn, Tujetsch

Preziau amitg,
Sco usitau sevolvel puspei uonn tier Vus per dumandar da tarmetter a mi empau mèl encunter rimburs. Quel digl onn vargau ei staus veramein excellents, mo ils ruogs ein vits.
Jeu sperel, che tut mondi en uorden tier Vus e tier la famiglia. Uonn per cletg han era nos cuolms gidau ton, ch’ils purs sursilvans san mirar senza tema encunter gl’unviern. Cheu vesa ei ora mender. Las victualias ein caras e bia caussas, cunzun grass, strusch da survegnir. Denton ei ussa tut regulau ed ei vegn teniu in stregn regiment. Quei ed era las fetg grondas fadigias dils luvrers pon buca tener naven la malcuntentientscha, ch’ei ida tochen far disuordens la jamna vargada. Ei cuava aunc suten, essend la glieud memia endridada […] si dapi in onn has […] menaders, che stattan ruasseivlamein a casa ils dis che lur discipels tschurventai mettan en pratica las teorias, ch’els legian mintga di ella gasetta. Il landsturm grisch sto denton buca vegnir giu per metter neu uorden, essend pil mument la gronda maioritad dalla populaziun aunc da l’autra vart.
Speronza ch’il schabetg ni l’intenziun metti mei el cass da far ina viseta alla biala Val Tujetsch. Sche Vus vegnis da quellas varts, emblidei buca Vies litinent che Vus salida cordialmein

L. Cagianut


Brev 31 __________________________________ AcT Sc 105

Locarno-Muralto, ils 9 da november 1944

Preziau amitg,
Dus dis avon Tia carta ha la Barla scret a mi quella nunspitgada nuviala che Ti seigies ius a Glion el spital. Il medem di cun Tias lingias hai jeu giu la viseta da signur Kaiser che fa sias vacanzas cheusi a Orsolina. Jeu sun staus tut surprius e sun staus grondamein mal. Sche Tiu mal dil cor selai denton curreger e regular, sco jeu giavischel e sperel senz’auter, sche sas Ti far vacanzas -involutarias- gliez ei ver, mo tonaton ruassar, per il qual Ti havevas u prendevas mai peda a casa. Sas, sche nus savein buca cu igl ei fatg avunda, sche dat ei vonzei ina retenida che metta nus era in tec a scola ed il tgau denter las ureglias. Basta, ussa tucca ei a nus dus da ver pazienzia e far giudeci e sefidar, ch’il docter metti en las dretgas cudetschas en la canastra scardalida e ch’il docter dils docters detti aunc a nus ina stendida dils termins avon che clamar nus al grond pustretsch. Tschelluisa tucc’ei dad ir cun fest e fagot, num da Diu, e sperar ch’ei detti buc in memia rigurus u forsa catastrofal s. Martin cun tut quels quens. Deus caritas! Dieus ei la carezia. Quei ei il pli grond plaid ch’ei dat e nies pli dultsch confiert, cu il pauper carstgaun vegn avon la porta stretga ed ei forsa spir sablun e tratsch e resgem e sa nuota co quei vegni a vargar da far il passadi. Jeu hai fatg ina poesia per affons avon zacons onns: Il Segner ei buns. Quei ei carteivel la megliera cun tut esser sempla (forsa gest per gliez!). Pia curascha , miu bien Gion Felici !
Leuvi quentan ei – sco ei para – era, che jeu vegni puspei «um», havend ins, sco Ti sas, preparau ina brava lavur. Sche jeu vegnel in tec pulit, hai jeu plascher da far quellas caussas, che jeu sai far libramein en mia stiva caulda (e scuada) ed en miu curtgin verd e flurent. Ei setracta per igl emprem da rimnar en prosa e poesia (lirica ed epica) il pli bi e pli perfetg che nus Romontschs vein, pia ina specia d’autolagia per las davosas classas (mo era per tut il pievel e tuts amitgs da nies lungatg). Jeu vegnel era a dar ina buntganada a nos poets e scribents dad oz ed empruar da mobilisar tut quellas plemas adequatas, naven dal Badus tochen a Cuera al casti digl uestg. Tut che sto gidar a far zatgei bi ed en uorden, neve. Mira, plans detgavunda. Ussa fas Ti aunc ina cummissiun per mei. Damaun cu nies bien dr. Cathomas fa la viseta, retegn el in amen e di che jeu fetschi salidar el da tut cor neu dal Tessin. Miu miedi da Locarno ei cuntents da mei e da mes progress. Fatg 2 ½ kg prova, malgrad l’aura brutta. Il dr. Franzoni discurreva zatgei da far 6 meins cura. Quei semegliass empau liung, per il temps (ed era per la buorsa). Vedremo! Ins sa far cura en differents loghens e pli novas. Lein denton metter sut a stadal la speronza e semetter da bien humor e cun fidonza sil carr. Tut las vias meinan la finala el medem liug final.
Dieus pertgiri e seigies da cor salidaus da
Tiu
Sep Modest