Pader Baseli Berther

Brev 01 ___________________________________ AcT Sc 131

Eichstädt, ils 24 da november 1879
Cars da casa!
Venderdis vargau sundel jeu finalmein arrivaus tscheu ad Eichstädt, nua che jeu sundel vegnius retschevius cun gronda legria. Mardis damaun, ils 18 da november sundel jeu semess allas 4.45 sin la viafier ed arrivaus lezza sera tochen a München. Leu ha jeu per lezza sera encuretg si ina herberga, aschia per miez via per star sur notg. L’autra damaun hai jeu encuretg si ils students sin l’universitad ed jeu hai anflau ina massa enconuschents. Ei era leu ver 15 da quels che han studegiau cun mei a Sviz. Quels ein stai fetg curteseivels cun mei e menau mei per igl entir marcau entuorn. La sera ha jeu stuiu ira en radunonza e durmir hai jeu saviu en ina combra d’in student aschia ch’ei ha custau a mi nuot. La gievgia tertgavel jeu ira ad Eichstädt, aber ei han vuliu che jeu stetti aunc in di leu e mirel giu il marcau scosauda e quei fuva era fetg raschuneivel da mia vart che jeu hai senezegiau da quella caschun, e cun quei sundel jeu aunc staus leu la gievgia. Quel dil Donau ei era leu ed el lai salidar vus; era quel dalla buis, il Hettingen da Sviz ei leu. Gievgia sera sundel jeu aunc staus el teater a München, nua che jeu hai viu bia e bi. Venderdis damaun finalmein sundel jeu semess silla viafier encunter Eichstädt e sundel leu arrivaus da miezdi.
Tscheu spitgavan ei schon ditg sin mei e tut leva emprender d’enconuscher mei, aschinavon ch’ei enconuschenvan bein il Tumaisch, il qual ha schau tscheu ina buna e legreivla memoria. Tscheu ei da biars Svizzers e da biars da quels che jeu enconuschel. Jeu sundel lura ius tier ils professers, ils quals han fatg in gronda curtesia. Gl’auter di sundel jeu schon ius a scola.
Sin viadi eisi iu fetg bein cun mei. La chista hai jeu adina giu cun mei sco passaschiergut. A Lindau tier la viseta pervia da pagar duana hai jeu nuota stuiu arver la chista e pagar zun nuot, aschia ch’igl ei iu fetg bein cun mei.
Tscheu ad Eichstädt plai ei entochen da cheu pulit, mo la buna glieud ch’ins anfla cheu, e las biaras caschuns ch’ins ha da far dil bien, quei vala bia. Cul cuost fetschel jeu probabel buca sco il Tumaisch ha fatg. El magliava numnadamein el seminari e pagava 1 marc (1.25 fr.) per gentar e tscheina. Jeu laschel entochen da cheu purtar il magliar en mia combra ord in’ustria e saiel cumandar tgei che jeu vi da magliar e paghel persuenter era mo 1.25 fr. El seminari survegn ins enqual gada spisas ch’ins sa buca magliar, ed ins sa buca far dar enzatgei auter persuenter. Tier quei survegnan ins aunc ina mesa bier el seminarium la quala jeu survegnel buca, aber perquei sai jeu era star a casa senza ira giuado, principalmein cura ch’ei neiva e plova. La damaun prendel jeu ina scadiola latg ed ina buccada paun ner e quei cuosta entuorn 10 rps., aschia che jeu paghel per il cuost per di 1.40 fr. Per il zemmer stoi jeu pagar 10 frs. per meins e per scaldar 30 frs. en gl’ entir onn. Daners ha il Tumaisch dau da quels 600 frs. che vus veis tarmes 200 frs. pertgei el veva da basegns ed ha sez salvau, e da quels 200 fr. che vus vevas dau a Mustér ha el dau 160 frs. aschia che jeu hai giu 360 frs. ed enzatgei aunc ord il Militär.
Per quella gada vi jeu calar e cun buna speronza che vus seigies tuts sauns salidel jeu vus cordialmein e restel Vies
carezont fegl e frar
Berther Martin

Brev 02 ___________________________________ AcT Sc 131

Eichstädt, den 28. Oktober 1882
Cars da casa!
Jeu hai adina spitgau sin la viseta ch’il Tumaisch vegni a far ad Eichstädt cura ch’el tuorna anavos da Regensburg e sco quei ch’el haveva era empermess, mo tut adumbatten. Era ha el buca priu la peda da scriver in per lingias e silmeins notificar ch’el vegni buca; jeu havessel lu dau la brev cun el. Ier ei il Vigeli dil Stiafen Monn ch’ei a Nossadunaun e va sco cumiss per Benziger, staus tscheu e quel ha lu detg a mi ch’il Tumaisch seigi schon avon ina jamna ius naven da Regensburg. Per quella fin sefestginel jeu, da dar a Vus notizia co ei igl ei iu da vegnir ad Eichstädt e co ei passa tscheu. Naven da Trun sundel jeu ius aunc gliez di entochen a Rorschach e gl’auter di allas 12 dalla notg sundel jeu arrivaus pulitamein ad Eichstädt. Naven da Cuera ha jeu giu cumpignia essend in student da Sursaissa romontscha ch’ei era vegnius ad Eichstädt. Tscheu sundel jeu puspei ella medem cuost e sundel entochen da cheu bein cuntents. Igl emprem ha ei semegliau empau da liung ch’ins era puspei tut persuls ed ins pareva tut in auter cuost. Quei che partegn tier il studis ed ils professers sundel jeu fetg cuntents, jeu tratgel da saver puspei profitar bia en tuts graus, ton sco per la savida sco era per la pietusadad. Svizzers essan nus buca schi biars sco igl onn vargau, tonaton aunc adina entuorn 20. En nossa societad da students essan entochen ussa 10 e mei han ei puspei eligiu ora sco president e quei dat puspei da far enqual caussa dapli. Mo ins sa era entras quei operar enzatgei pella buna caussa. Avon in per dis hai jeu cumprau lenna per scaldar la pegna ed hai survegniu biala lenna e buca grad car. Sche jeu fuss a casa sche ualvess che jeu cumprassel lenna. Tgei aura ha ei fatg leu entochen ussa, haveis scudiu e tgei graun dat quei ordlunder? Tscheu ei la racolta era grad buna el las victualias ein plitost caras. Il bier ei tscheu dapresent generalmein schliats aschia ch’ins po strusch beiber. Denton mondel jeu per quella gada alla fin e seregurdond da Vus carezontamein en mias quotidianas oraziuns salidel jeu Vus tuts ensemen caramein e restel
Vies engrazieivel fegl e frar
Berther Martin, stud. teol.

Brev 03 __________________________________ AcT Sc 131

Eichstädt, igl 1. da december 1882
Cars da casa!
Vus haveis probablamein spitgau che jeu vegni a casa sin quella nunspitgada nova che nies car bab seigi morts. Sche jeu havess pudiu esser leu sin il di ch’el ei vegnius satraus, sche fuss jeu senza dubi vegnius, havess ei custau tgei ch’ei havess vuliu, aber quei era sco jeu hai scret a Vus a mi nunpusseivel. Jeu hai retschiert dumengia da miezdi la depescha e fuss vegnius quei di mo entochen a Lindau, il gliendisdis tochen a Cuera e gl’auter di culla posta entochen casa la sera. Jeu hai saviu far nuot l’entschatta, sundel ius tier miu professer, il qual ha giu gronda cumpassiun cun mei en mia dolur e tristezia. Quel ha era cussegliau che jeu duessi restar cheu, aschinavon che jeu possi buca vegnir sin la sepultura. Jeu sappi far cheu era bia dil bien per sia olma e la dolur fussi aunc pli gronda sche jeu vegnessi e pil suenter riscassel jeu aunc da vegnir malsauns. Ed en verdad, jeu sundel sespruaus da far miu pusseivel per vegnir en agid a l’olma da nies car bab, jeu hai tedlau mintga di 5 messas, unfriu si per el la ss. communiun, e visitau suenter las baselgias; era vegn ei legiu per el tscheu 7 messas. Jeu tratgel, che jeu hagi saviu far bein schi bia per sia olma tscheu, sco quei che jeu fuss vegnius leu e bargiu e plirau. Trests ein quels dis stai per mei ed jeu hai saviu far nuot auter ch’ira en baselgia. Che jeu savessi buca esser sin la mort da nies car bab, il qual ha fatg ton dil bien a nus tuts, sco principalmein per mei, havess jeu mai tertgau. Aber Dieus ha giu aschia ordinau ed el vul che nus seremetteien en sia sontga veglia. Jeu savevel buca tgei tertgar cura che jeu hai survegniu la depescha. Ch’el fussi staus malsauns avon ha jeu saviu nuot, entochen che jeu hai buca reschiert mardis la brev ch’il Tumaisch haveva scret la sonda. Ei ha mei sin ina moda consolau, cura che jeu hai legiu ch’el seigi seprovedius culs ss. sacraments dils moribunds. Nus pudein cheutras haver buna speronza, che Dieus hagi fatg misericordia cun sia olma e priu si ella el s. parvis. Nies bab ei gie vivius ins po dir fetg cristianeivlamein, mai schau sut sias oraziuns dalla damaun el la sera, era in veneratur da s. Giusep, tier il qual el ha adina urau ch’el vegli po urbir ora ina buna ura da bein murir e nus lein haver speronza che s. Giusep hagi gidau el avon il tron da Diu. Era ha el mai schau sut da far ils bustabs I.N.R.I. entras quels el ha adina rugau che Niessegner vegli po pertgirar d’ina mala mort anetga. Segiramein ha el en sia veta cheutras pudiu urbir ora la gronda ventira la quala el ha giu da puder retscheiver ils ss. sacraments sin pugn da mort. E sch’el ha giu la ventira da murir sin quella moda o sche lein nus bugen cuvir quei ad el ed engraziar al Segner grondamein persuenter. El ha, cun gronda speronza, meglier che quei ch’el haveva tier nus; e sch’el havess aunc da lavar giu enzatgei, lein nus plein fidonza sin Niessegner, Nossadunna e tuts ils sogns, rugar ch’els hagien misericordia cun sia olma. Nus lein far dil bien per el quei che schai en nossas forzas, sinaquei che nus demuossien cheutras engrazievels affons per tut bien ch’el ha fatg a nus duront veta ora e sinaquei ch’el, sch’el fuss aunc en locs (..) stoppi buca barschar pli ditg per nossa cuolpa. Schegie ch’el haveva sias atgnas ideas, sco quei che mintga carstgaun ha, sche havev’el tonaton in bien cor per in e scadin e quei muossa sia gronda breigia ch’el ha adina demussau per trer si nus sco ina famiglia cristianeivla e che fetschi honur a Dieus ed als carstgauns, e quei muossa plinavon tut quei ch’el ha schau anavos a nus. Per quella fin semusseien nus adina engrazieivels encunter el e segiramein cura ch’el sesanfla avon la fatscha da Diu, vegn el a procurar per nus vinavon buca mo sin ina moda corporala, mobein aber spirituala. E sche Niessegner ha ussa priu naven nies car bab e nus essan daventai orfens, sche sei quei in’enzenna, che nus stueien sefidar ton pli sin Dieus, il qual ei il bab sur tuts. El ha dau a nus in bien bab, el ha puspei priu el, Dieus segi benedius. Haveien nus ina ferma, nunstunclenteivla fidonza sin Niessegner e senza dubi vegn ei adina bein cun nus; e sco nus vivin, vegnin nus era a murir. Tgei nezegia ei sche nus gudignassen igl entir mund e massen la finala a piarder? Per quella fin tut cun Diu, tut en Diu, tut per Diu! Ti Sep daventas ussa il tgau casa e grad per Tei ei la sperdita la pli gronda; mo plein fidonza sin Diu e curascha e Dieus meina tut ora bein. Hagies pli bia fidonza sin Diu, sin s. Giusep, tiu patrun, che sin ils carstgauns e Ti has da temer negin. Hagies plaid e cussegl cun umens, sin ils quals in sa fidar en cass da basegns e fida buca a mintgin. Nus lein haver, sco quei che nies bab ha biaras gadas detg e turnau a dir, la carezia in cun l’auter e segidar. Gie, quei lein nus tener ad honur e nus havein da temer nuot. Per l’emprema eis ei bien che vus fageies si in bien fumegl, aschiglioc has Ti memia stregn. Allura mira atras las seras las scartiras empau per gada, sinaquei che Ti survegnas ina certa idea vid quels fatgs, aber hagies in tec fliss e premura schegie ch’ei va igl emprem empau da vess. Sche Ti vegnas buca ordlunder, sche mo scriva, quei che jeu sai vi jeu gidar. Per mei ei la sperdita da nies car bab in ferm clom, che jeu sesprovi cun tutta forza da vegnir suenter alla clamada, che Niessegner ha dau a mi, che jeu sepeini bein tier, nua che jeu poss allura far ton dil bien per nies bab sco era per vus tuts ensemen. Alla finala supplicheschel jeu vus grondamein da scriver, co il bab seigi morts, sco quei che jeu hai schon giavischau en tschella brev. Veigies quitau pella mumma e schei paternos per l’olma da nies bab.
Cun salid Vies contristau fegl e frar
Berther Martin

Brev 04 ___________________________________ AcT Sc 131

Eichstädt, ils 30 da schaner 1883
Cars da casa!
Jeu haiel spitgau vess sin ina risposta essend che jeu vevel tras ora quitau co ei mondi cun la mumma. Mo las novas che jeu hai retschiert avon cuort temps ord la plema dil Sep ha legrau mei ton pli vesend ch’ei mondi bein ton meglier cun la mumma e ch’ella sedetti giu ussa cul filar. Nus savein buca engraziar a Niessegner avunda ch’el ha alla finala menau ora nossa tresta situaziun sin ina tala moda. Pell’olma da nies bab lein nus ensemblamein sco engrazieivels affons rugar e turnar a rugar il Segner per misericordia sch’el havess aunc d’endirar enzatgei en las stermentusas peinas dil purgatieri. Nus essen sontgamein obligai ord biars motivs e sia memoria vegn mai a stulir da nus, pertgei nus savein e vesein en tgei el ha fatg ed unfriu si per nus sia entira vet’ora. Jeu selegrel e portel schon uss miu intern (..) intim gargiament da puder celebrar la s. messa per el. Segiramein vegn el cul ei arrivaus el s. parvis a seregurdar da nus, gidar nus en nossas miserias ed urbir ora che nus pudeiein far la veglia dil Segner e sin pugn da mort che nus pudeien retscheiver ils ss.
sacraments e consolaziuns dils moribunds, sco quei ch’el ha giu la ventira, ed ina gronda consolaziun eis ei per nus, che nus sevesein puspei sin l’auter mund. Vagies quitau pella mumma e mirei ch’ella vomi buca memi gleiti giuadora ni a messa. Quei che partegn tier al messa, sche sa jeu ira per ella, pertgei jeu hai cheu la caschun d’ira mintga di en duas messas e las dumengias en treis e mintga gada unfreschel jeu si ina per Vus; aschia duei la mumma prender si lev entochen ch’ella ei buca sauna dil tut. Quei che apartegn tier il Gion Michel sche sei bien ch’ei seigi rugalau, aber emblidai vi quei ch’ei stau e vagies la carezia sergurdond vid ils plaids da nies car bab. La Mariata sco fumitgasa dil Tumaisch vegn bein ad esser endretg e pagaglia ei quei era buca grad bia. Munglasses aber tener ora ch’ella cuntschi il resti dil Tumaisch. Mirei da metter si empau per ga in tec tener casa pigl augsegner! Dai ora empau tschagrun fiers ed empau truffels! Sche Vus segideis e fageis empau alla gada sche va quei cun pigns cuosts. Era ha ei fatg legherment che Vus segies bein cuntents cun il fumegl; ussa duesses Vus vegnir atras pulit. Ei sto esser che jeu hai fatg biabein miu survetsch militar la davosa gada, aschiglioc havessen ei buca schau savanzar in teolog tier premlitinent. Igl ei donn che jeu sai buca retrer la pagaglia pli! Vi era haver engraziau per la nota da 5 marcs. En cass che Vus survegnis aunc pliras tudestgas, sche saveis Vus mo tarmetter, tscheu van ellas schon eccellent! Cun mei va ei pulit, sundel sauns e haiel bia da luvrar. Ei fa freid e vaiel gleiti buca pli lenna da scaldar pegna aschia ch’ei tucca gleiti dad ira in di ad uaul. La puolpa ha jeu aunc adina e prendel in per buccadas la damaun. La spatla havein nus, jeu e quei Biart pign, cuschinau, ed ei ha dau duas stupentas tscheinas, mo donn ch’e la carn ei stada cotga memia pauc. Tgei fan ils da Tujetsch? Tarmettan ei era giu vaccas brinas sin exposiziun da Hamburg? Vus savesses ira giu cul Fülax (Mocki) quel fuss era d’in bien peil. Salidai il padrin Huonder, Pally, Soliva, augs Vigelis, Gion Michel, madretscha, basta tut tgi ch’empiara suenter. Schei bia paternos per mei che jeu fetschi buns examens e retschavei denton Vus tuts mes cordials salids e restel
Vies carezont fegl e frar
Martin Berther, student teol.
NB. Ti Tumaisch sas leger la brev e lu tarmett’ ella en Dieni. Quellas notas surdai als musicants. Jeu haiel nunpusseivel giu temps avon ch’uss da metter ensemen quellas vuschs. Salids dil regens e dr. Schneid. Dr. Thalhofer ei ussa schon dus meins malsauns, ei va denton meglier ed el tratga da saver gleiti puspei cuntinuar sias prelecziuns!

Brev 05 ___________________________________ AcT Sc 131

Eichstädt, ils 17 da mars 1883
Cars da casa!
Jeu haiel grad ussa finiu ils mes examens ed in grond buordi ei giu da dies e per dar enzennas da mias vacanzas vi jeu scriver igl emprem in per lingias a Vus. Jeu sundel sauns e cuntents sco adina mo aber da present fetg staunchels dil spert aschinavon ch’ils examens ein stai fetg grevs. Il pli da basegns che jeu hai ei las vacanzas da Pastgas sin las qualas jeu hai schon daditg spitgau. Il pli bugen vegness jeu ussa a casa tier Vus per far leu mias vacanzas, aber il cuort temps sco era ils gronds cuosts ch’ein cumbinai cul viadi, lubeschan quei buca e per quella fin sundel jeu necessitaus da restar ad interim en Tiaratudestga.
Denton haiel jeu survegniu avon in pign temps da l’onda Barbla en Regensburg ina brev en la quala ei giavischan absolut che jeu vegni duront las vacanzas da Pastgas tier els a Regensburg e sin quella invitaziun ditgel jeu buca na, pertgei jeu sai bein avunda con beinvegnius jeu sundel a Regensburg; jeu sundel leu sco da casa, tonaton vegness jeu uonn pli bugen a casa. Duront la jamna sontga aber restel jeu carteivlamein cheu ad Eichstädt aschinavon che jeu hai aunc da finir entginas lavurs ed essend che quella jamna ei il temps ch’ins duei far empau pli bia dil bien pell’olma, schibein per sesez, sco era per quellas olmas per las qualas ins ei il pli culpons d’urar; principalmein per l’olma da nies car bab, il qual nus astgein mai emblidar via e quei sai jeu far il pli ruasseivlamein cheu tut persuls. Suenter Pastgas mondel jeu lu carteivlamein a Regensburg.
Aschinavon che jeu hai quasi visitau bunamein tutta scola cheu ad Eichstädt reservond entgins roms ils quals jeu munglass aunc absolutamein udir uonn, ed ils quals vegnan buca purtai avon suenter Pastgas cheu, sonder per in auter onn, sche sa ei fruntar che jeu restel buca pli ad Eichstädt sunter Pastgas. Jeu vegnel ussa ad intercurir nua jeu saiel tedlar quels roms el lu mondel jeu en quei liug per finir mes studis sco ei s’auda. Ei sa fruntar che jeu mondel ad Innsbruck, nua ch’igl ei plirs students svizzers che han studegiau cheu cun mei e nua che la scola ei fetg buna. Jeu stoiel per sesez mirar nua che jeu saiel profitar il pli bia, pagar stoi jeu cheu schibein sco en in auter liug. Denton prendel jeu plaid e cussegl cun miu professer e tgei che quel cusseglia, vegnel jeu far; el enconuscha mei ed ha gronda premura per mei en tuts graus. Scadin cass vegn ei ed esser grev da bandunar Eichstädt cun tuts quels buns professers ed amitgs, aber per la scienzia e per il progress en la pietusadad ein ins obligai d’unfrir quei ch’ins sa. Nuota ton meins sundel jeu leds, che jeu hai beingleiti finiu mes studis ed jeu sai sededicar a mia sontga clamada sco ei s’auda, Cura che jeu sundel inagada sedecidius sche jeu restel ad Eichstädt ni buc vegnel jeu a scriver a Vus. Culs examens, schegie ch’els han dau schi bia quitaus e fastedis, eis ei iu generalmein pulit. Ils professers ein stai cuntents ed jeu sai era puspei dir che jeu hagi profitau bia en quei temps ed jeu saiel buca engraziar a Diu avunda per suenter.
Vus haveis schon daditg scret nuot ed jeu hai neginas novas co ei stat cun Vus. Cun la mumma ha jeu la ferma speronza ch’ei mondi fetg bein ed ella seigi puspei femna tafra. Ella dueigi mirar tier e prender si lev e schar haver ils auters ils quitaus; cantar las viaspras e dir ils rusaris, prendei palmein ussa cura ch’ei vegn temps da primavera ei l’aura fetg malsauna. Co va ei cul fumegl e cun ils auters fatgs? Mattei ch’il Sep ha ussa enqual quitau dapli. Seregurdei dil bab e teni el ad honur, el ha fatg memia bia dil bien per nus, lein era nus far per el ussa. Ussa haveis Vus mattei ina muntanera anseuls. Quei dat in bien fortem sin Pastgas e cheu lessel jeu era esser cun Vus.
Cun tutta legria e cuntentientscha che jeu hai ussa finiu mes examens fineschel jeu ed haiel dasperas buna speronza che questas lingias anflien Vus tuts en buna sanadad e cuntentientscha!
Cun cordials salids restel jeu Vies carezont fegl e frar
Martin Berther, student

Brev 06 ___________________________________ AcT Sc 131

Eichstädt, ils 20 d’avrel 1883
Cars da casa!
Jeu stoiel tonaton scriver puspei inagada aschiglioc saveis Vus gnanc nua che jeu sundel, aschinavon che jeu havevel scret ella davosa brev che jeu vagi tschaffen dad ir en in auter liug, numnadamein ad Innsbruck. Jeu hai ponderau la caussa ditg vi e neu, priu plaid e cussegl cun mes amitgs e principalmein cun miu professer e bab spiritual ed il resultat ei staus, che jeu duegi star ad Eichstädt. Per l’emprema era il temps che la scola cuoza aunc memia cuorts e per l’autra fuss il profit buca grad staus gronds, pertgei avon ch’ins ei sendisaus en e priu d’enconuscher ils professer va ei vi in grond temps. Schegie che jeu hai buca aschi bia lavur pella scola ussa, sche sa jeu studegiar privat e saiel ira en biblioteca digl uestg cur che jeu vi e sai prender tgei cudischs che jeu drovel. Miu professer dr. Schneid gida mei en tuts graus sco in bien bab ed in fideivel amitg e sut sia protecziun sesanflel jeu adina cuntents e consolaus.
Naven dils firaus da Pastgas entochen la jamna vargada havein nus giu vacanzas ed jeu sundel staus duront quei temps in per dis a München e suenter varga duas jamnas a Regensburg tier l’onda Barbla. Quella glieud han fatg cun mei schi bien che jeu hai tut stuiu sesmarvegliar e semegliontamein era ils auter da Regensberg sco il Berther ed il Muggli. Jeu erel leu sco da casa ed ei han fatg cun mei pli bien che bunamein cun ils ses. Quella buna glieud ha era fatg sin mei ina gronda impressiun muort lur migeivladad, buontad e surtut muort lur carezia e religiusa veta ch’els meinan. Jeu erel sendisaus en quella buna glieud aschi bein, ch’igl ei iu empau da vess da bandunar Regensburg. Aber il temps era cheu ed ils studis entschaveven ad Eichstädt ed jeu hai priu comiau da Regensburg e sappi Dieus cur che jeu vegnel puspei leu. La buontad e carezia da l’onda e ses affons sco era dils auters encunter mei vegli Niessegner remunerar grondamein.
Il Vigeli dil Stiafen era da gliez temps era a Regensburg, quel ei aber ussa ius puspei a Nossadunna e vegn en pign temps era a serender a Tujetsch tier ils ses; salidei el cul vegn leu. Quels dus dil Tumaisch Beer ha jeu era visitau, quels stattan pulit, tegnan bein casa e vesan ora sco signurs; els laian salidar leu ils ses sco era Vus tuts.
Tgei trafficheis en Tujetsch puspei? Vus havesses puspei da basegns d’ina missiun! Sco jeu hai numnadamein udiu, sche han ils da Sedrun in process cul Stèn e quels da Gionda pervia dalla pastira da casa. En tals graus ein ils da Rueras aunc adina pli maseivels ch’ils da Sedrun, schegie ch’ils da Rueras ein aschi malvigi. Speronza che quella dispeta prendi buca memia grondas dimensiuns e mond ora tut en bein.
Era ha jeu legiu ella gasetta la nomina dil Sep Florin sco professer a Trun e la stratga dil Paul. Pertgei ha il Paul buca pli surpriu quella plazza? Tgei traffichel ussa, marid’el ni va el en l’America? Jeu creiel ch’ei seigi buca stau grad fetg emperneivel al Sep Florin da surprender ina aschi bassa plazza!
Co va ei cun Vus tuts? La mumma vegn bein ad esser tafra e sauna pir che mei. Ella dueigi prender si lev e schar ira empau atras la detta. Ussa haveis matei da far cugl arar e better ora la grascha; quei dat schon da far, aber sch’ei fa mo bialaura ed ins ei sauns, luvrar ei mintgin che sto, nus essan perquei sil mund, il parvis e la pagaglia vegn suenter. Co va ei cul fumegl, essas aunc adina cuntents cun el? Uonn ei puspei da metter mistral e cheu dat ei puspei da tschintschar enzatgei. Tgei tunas va ei? Pervia dil Gion Michel eis ei ussa tut en uorden era cul Tumaisch? A Regensburg han ei stuiu rir cura ch’ei han enderschiu che la Mariata vegni fumitgasa dil caplon. Gidei a ranschar en empau ed el dueigi emprender da tener casa.
Sco jeu hai enderschiu sche han ei puspei cumprau o Sedrun cafanuns ed ina fana pils affons, quei audel jeu; il caplon da Rueras duess era dar empau breigia d’enrihir e restaurar la baselgia. La Nossadunna ch’il Tumasich ha empustau a Regensburg vegn fetg biala, sch’ella vegn a corrispunder al maletg suenter il qual ella vegn tagliada ora. Igl ei donn che Vus saveis buca schon haver ella sin la devoziun dil matg.
Denton mondel jeu alla fin cun miu scriver. Salidei il Tumaisch e schei ad el ch’el dueigi era scriver ina gada; ussa ha el bein peda. Ils da Regensburg laian salidar Vus tuts cordialmein, la Rosa dil Muggli vegn enasi vid primavera; quella envidei en ina gada ni l’autra; pertgei ella ha fatg fetg bien cun mei. Salidei la Mariuschla e Gion Michel e vagies carezia encunter els. Salidei ils padrins, la madretscha, ils augs, Pally, basta tut tgi che ha marveglias. Seregurdei fideivlamein dall’olma da nies car bab e segien nus engrazieivels per tut bien ch’el ha fatg cun nus. Rogheien nus in per l’auter sinaquei che in e scadin possi far la veglia dil Segner, jeu restel cun Vus haver cordialmein salidau
Vies carezont fegl e frar
Martin Berther, student teol.
Cheu dasperas tarmettel jeu ina Nossadunna cun il divin affon Jesus. Semetteien nus adina fideivlamein sut la protecziun da Nossadunna, principalmein duront il meins matg che vegn gie era numnaus il meins da Nossadunna.

Brev 07 ___________________________________ AcT Sc 131

Mustér, 7 da december 1902

Car Baseli!
Haiel retschiert Tia brev tut endretg e haiel giu grond plascher, d’endriescher, che Ti seigies sauns, stetties bugen e ch’ei mondi pulit. Schegie che Ti havevas spitgau ualti ditg da dar novas ed eras tochen ils 23 da november franc endisaus en ed enconuschents leu ed havesses pia saviu scriver bia, che havess interessau mei, sche ha Tia brev tonaton giu mo duas paginas; las duas autras eran tut schubras – vitas. Pertgei tarmetter pupi vit pil mund entuorn? Pia in’autra ga…. Quei ei stau endretg da visitar il reverend sogn pader Eberhard e Tiu vegl conscolar Bäder. Jeu laschel engraziar per lur salids e sche Ti has caschun, sche tuorna a salidar els. Tier quei bien pader mo va enqual ga; da quels umens san ins adina emprender enzatgei. Stai denton buca ditg, cunzun cura che Ti vesas, ch’el ha bia da far ni che glieud spetgan sin el. Seigies adina tschecs, curteseivels ed engrazieivels. Sche Ti sas buca ir avonmiezdi, sche va forsa suentermiezdi e viseta Niessegner e s. Antoni.
A messa mei firaus e dumengias e sch’ei cuosta era empau sforz ed unfrenda. Sche vus survegnis buca solver, sche reclamei tiella direcziun tschecamein, aschiglioc survegnis vus era enzanua auter ina miola caffe ed ina buccada paun per enzacons raps. Quels 20 frs. haveva il bab dau cummissiun da tarmetter cull’admoniziun da haver quitau e spargnar ton sco pusseivel, pertgei Ti entscheivas ussa era a capir con vess ils raps vegnan ella buorsa e con dabot e tgunsch els van ora. Quels 100 frs. ch’il bab haveva dau cun Tei, has Ti bein surdau al directur? Il bab era empau en tema, essend che Ti havevas nuota giu scret a casa.
Hagies adina e dapertut tema da Diu. Emblida buca vi Niessegner, sch’emblid’el era buca nus. Di Tes paternos sera e damaun sco Ti sas e legia era enqualga el cudisch d’oraziun. Sepertgira da schliats camerats, che tschontschan ni fan spass cun caussas sontgas e caussas tschuffas. Dasperas seigies flissis e hagies tschaffen e curascha d’emprender quei che Ti mo sas e pos. Il temps ei custeivels e la caschun tuorna buca pli suenter. La savida sgola buca da sesez el tgau, ins sto far sforz e saver sez. Mira da purtar in bien attestat a casa, quei ei Tia honur ed il legherment, che nus havein. Ussa va ei buca ton ditg e Ti sas vegnir a casa per in temps. Il bab selegra schon uss. Ier sera, s. Clau, eis el staus cheu vegned orda Medel. El tarmetta da far salidar, ei segien tuts sauns ed ei mondi pulit a casa. Dalla Barla vegnas Ti bein ad haver novas. Sco ella scriva a casa, hagi ella buca grad ton bien culla spisa. Tscheu essan nus tuts sauns e da buna veglia sco adina, studegein empau, denton nuota memia, negin prighel. Il Thomas lai trer empau sco adina, schegie ch’el savess vegnir ora cun tuttas empremas notas. Ils emprems realits dattan bia da turschar al pader Martin. Sin Tschamut ei la dunna dil Giachen Antoni Deflorin (quel che va cul Gediu) vegnida pella veta dent cun in buordi lenna ella aua visavi prau Mulins. Vigeli Venzin da Selva ei era morts, sco era ina buoba da Bruno Soliva a Gonda.
Ussa vi jeu calar. Retscheiva da nus Tujetschiners tuts cordials salids e stai cun Diu!
Pader Baseli

Brev 08 ___________________________________ AcT Sc 131

Surrein, ils 24 da december 1887

Carissim frar!
Hai survegniu ier sera Tia brev, ord la quala jeu vesel, che Ti has aunc adina nuota ruaus cun Tia truscha. Ariguard la casa da Dieni, seigies Ti po ruasseivels e neu perquei buca vilaus, ni di enzatgei dil schliet a tschels, nus lein lura schon dir co ei stat. Sche quella glieud ha mo ina aschi cuorta memoria, sche lein nus far endamen empau meglier. Miu mun casa da Dieni laschel jeu a Ti e dundel a Ti senza negin dubi e lura hai jeu era aunc in mun vi Rueras, il qual jeu sai era disponer sco jeu vi. Pader Baseli vegn scadin cass buca esser cuntents da vuler trer la sort cun las casas ed el vegn franc era a schar siu mun a Ti. Jeu vi scriver ad el, ni cura ch’jeu hai peda in di ira si mez a tschintschar, perquei dorma Ti bein, e segies ruasseivels.
Sogn Silvester sai jeu nuota vegnir si a Mustér, essend che gl’auter di ei Daniev etc. Vegnel forsa il tscheiver inaga enasi.
Cun salid e stema
Tiu frar Tumaisch

Brev 09 ___________________________________ AcT Sc 131

Cuera, ils 27 da schaner 1881

Cars da casa!
Jeu sai buca far cunmeins ch’era dar inaga risposta sin Vossa davosa brev.
Nus dus essan tscheu domisdus sauns ed ei va cun nus buca mal, dano che nus vein ton in sco l’auter memia hefti. Jeu en tut ils onns ch’jeu hai studegiau, hai jeu mai giu schi hefti sco uonn. Igl ei a mi nunpusseivel da saver prestar tut quei ch’jeu duess. Jeu fetschel quei ch’jeu sai e pos e gl’auter laschel jeu sura a Niessegner. Era Giachen Martin ha, cun quei ch’el fa siu examen da maturitad, fetg hefti. Tier quei ch’ins ha aunc sgarscheivel hefti, vein nus uonn en general in schliet cuost, aschia ch’ei gl’ei buca grad emperneivel d’esser tscheu. Jeu spetgel veramein vess tochen ch’ei vegn Pastgas.
Nua jeu vegnel cavegliaus suenter Pastgas sai jeu nuota aunc, jeu hai udiu schuber nuot aunc.
Davart ils daners sai jeu mez buca co scriver. Nus essan dus e duvrein perquei pli bia. Con ei vegn a custar en tut sai jeu mez buca. Ins drova traso denteren da quei ch’ins mai patratga. Giachen Martin vegn adina tier mei cura ch’el ha basegns enzatgei. Jeu stoi halt procurar. – Jeu hai aunc giu da pagar da quei dad onn vargau per mia rassa dalla messa nuviala e per mias hartas e lura puspei ina rassa li G. Martin. Sil cussegl dil Schmed (il qual fa cun nus stupent) vein nus schau vegnir 100 liter vin, sinaquei che nus savein beiber da miezdi in glas ni las 4 da marenda. Tscheu el seminari era ei memia car per mintga glas vin 20 raps, quei fuss stau memia car. Jeu hai ussa survegniu in stupent real vin (Burgunder) per 56 raps il liter franco a Cuera. Quei fuss empau pli bienmarcau che quel dil Hosang. E quei ei in fetg bien vin. – Ei veramein necessari che nus hagien in glas vin. Daners saveis Vus tarmetter co igl ei cumadeivel a Vus e cons era sco Vus saveis e sco gl’ei cumadeivel a Vus, pertgei aunc ussa sai bucca dir tgei ei cuosta e cun quei che nus essan dus sche stueis Vus schon tarmetter da biars. Ils daners per mias messas drovel jeu ils biars per cudischs per mei ed il Giachen Martin. Professer Schmed lai salidar Vus e fa cun nus fetg bien, cunzun cun mei. Sch’jeu vessel buca quel, sche sai jeu nuota co ei mass cun mei uonn tscheu. –
Co veis fatg pervia dil fatg dil G. Michel. Quei ei matei puspei mess d’in maun. Jeu vessel fetg bugen che quei vegness rugalau giu inaga, quei dalla buoba dau ora tut en uorden e rugalau giu. Quei saveis Vus far tut denter vus. Mes praus ch’ein en miu patrimonium astgeis Vus buca parter. Era prendes jeu ora tons pil Giachen Martin e lura rugalai giu quei avon ch’ei vegni primavera.
Davart ils 10 frs. ch’ein vegni naven da mia primiz sai jeu ussa co ei stat. Schmed ha giu priu ora els. Co igl ei saveis Vus emparar il farrer, jeu hai scret ad el. Seigies dacormein salidai da Vies
obededeivel fegl
Sur Tumaisch

Brev 10 __________________________________ AcT Sc 131

Platta, 18 da december 1911

Carissim frar!
Ils daners tarmess cun scolast Wenzin hai jeu survegniu. – Tscheins has tarmes 10 frs. memia bia. Quels 300 frs. che Ti havevas dau questa stad ni primavera hai jeu salvau, aschi che quels van giu da quella obligaziun da 500 frs. e resta mo 200 frs. –, quels 10 frs. sas salvar anavos cur che Ti das igl auter. – Quellas statuas cuostan 66 frs. Quei sai dar a pader Baseli cura che Ti vas ora. – Quels 200 frs. da quella obligaziun da 500 frs. che Ti has aunc da dar, sas far sco Ti vul, salvar ni pagar giu, meglier ei da pagar giu, sche fuss ei rugalau. Quei ei tut il quen che nus havein aunc.
Da vegnir a Mustér in da quels dis ei a mi nunpusseivel, essend ch’jeu hai memia bia lavur. Gl’auter vi jeu schon rugalar en. Sche Ti vul pagar giu quellas caussas, sche dai quels daners a pader Baseli, enzacuras vegnel lura ora.
Cun mes pli cordials salids a tuts
Tumaisch Giusep Berther

Brev 11 ___________________________________ AcT Sc 131

Mustér, 29.XII.1925

Preziau Gion Antoni!
Haiel d’engraziar grondamein per la biala brev cun ils cordials salids ed auguris per il niev onn, che han legrau mei zun fetg. – Era da mia vart a Ti, sco era all’entira preziada famiglia, in legreivel bien niev onn cun reha benedicziun dil Segner – buna sanadad, pasch e ventira e suenter questa veta il sogn parvis. Nus lein rugar, che Niessegner benedeschi nos giavischs ed auguris, pertgei da sia benedicziun dependa tut.
Ei fa plascher d’endriescher, ch’ei va ussa puspei pulit cun il car bab e lein haver speronza, ch’el sappi turnar ton pli gleiti sauns e taffers puspei tier Vus. Bugen vegnel jeu a seregurdar dad el en mias oraziuns, sco jeu fetschel mintgadi in „memento“ ella sontga messa per ils da Rueras, per vivs e morts. – Ei havess buca fatg da basegns d’engraziar per las duas lingias tarmessas questa stad. – Che Vus cultiveis adina pli e pli il cant a Rueras fa plascher e cunzun sut la nova, buna direcziun. – Mias scartiras sur Tujetsch, stoiel adina better anavos per munconza da temps muort la scola. Denton pli tard! – Ussa restel cun tutta stema e cordials salids e tuts ensemen Tiu adina prompts
Pader Baseli

Brev 12 ___________________________________ AcT Sc 131

Mustér, 10.VII.1925

Preziau signur capitani!
Sin Tiu giavisch entras brev dils 28 da zercladur tarmettel cheu admess in per plaids, che Ti sas forsa duvrar tier la supponida caschun. Denton fai sco Ti anflas per bien, curregia ni lai naven sco Ti anflas per bien ed adattau. – Jeu haiel supponiu en mes plaids, che quella ovaziun al revendissim signur primiziant daventi suenter viaspras si avon la casa dil revendissim signur plevon. Ei quei buc il cass e vegn Tiu plaid tenius forsa la sera tier in glas vin, sche ston ins purtar alla fin in „Viva“!
Pia mida, curregia, lai naven tut tenor Tiu plascher e perstgisa sch’jeu saiel buca corrispunder cumpleinamein a Tiu giavisch, aschi bugen sco jeu hai fatg quei pign survetsch ad in preziau convischin da Rueras, ch’ei a mi bein enconuschents.
Concernend ils uoppens da famiglia Peder e Venzin, stundel mal da buca saver porscher enzatgei cuntenteivel. Sur ils uoppens dallas famiglias da Tujetsch haiel entochen ussa rimnau zun pauc material, aschi interessanta sco quella lavur fuss. Ils uoppens Peder e Venzin ein aunc mai vegni en mes mauns. Sco ei para haveis vus leu enzatgei da 1696, che savess menar plaun e plaun tier il cumplet uoppen da famiglia Peder, mo salvar si e studiar vinavon quella caussa.
Igl onn vargau haiel procurau in grond ed exact uoppen dalla famiglia Deflorin = Giachen Giusep Deflorin a Camischolas, ch’ei la valeta ch’ins miri ina ga quel en sia casa. –
Denton gaivischel ina legreivla, biala fiasta sils 19 da quest, alla quala era la biala aura detti in plascheivel decuors, che remunereschi tuttas stentas e fastedis che la giuventetgna ha cun tala caschun sut la flotta e premura da bitgetta dil stimau capitani da mats. Cun tutta perfetga stema e cordials salids al bab e fargliuns e cunzun a Ti restel Tiu adina prompt
Pader Baseli

Brev 13 ___________________________________ AcT Sc 131

Mustér, 14.XII.1919

Preziau, bien Vigeli!
Ina zun tresta nova – la Barla ei morta! Avon entgins dis ha student Sep Antoni, dumandond jeu el, sche el hagi era novas da Rueras, saviu dir che la dunna dil president Vigeli seigi malsauna. Jeu hai buca cartiu, ch’ei seigi aschi mal. Ed oz quella dolorusa nova – la Barla, ch’era aschi ferma e frestga sco negin, en bara. Quei ha surpriu mei aultamein ed jeu prendel viva part da quella gronda dolur e condoleschel da tut cor a Ti ed alla entira preziada famiglia. Dieus hagi fatg grazia cull’olma dalla cara defuncta e detti a Ti ed a tuts combrigiai speciala consolaziun e resignaziun en sia sontga veglia. Senza dubi vegn la preziada defuncta ad haver fatg ina buna mort, aber igl ei tonaton grev per Tei e Tes affons e per tuts quels, che han enconuschiu ella ed ella fuss stada, tenor nies manegiar human, aunc aschi necessaria pella famiglia. Denton, nus stuein e lein era dir cheu: Segner Tia veglia daventi sin tiara sco enten tschiel! Lein unfrir si quella dolur al Segner e sefidar cun tutta fidonza vinavon sin el e dasperas buc emblidar, ch’ei detti per nus tuts puspei in seveser, speronza enten parvis en perpetna legria.
Bugen vegnel jeu a seregurdar dalla cara defuncta ella sontga messa ed en mias oraziuns privatas, aschi bein sco jeu sai, ed era ils auters revendissims confrars vegnan a far il medem, essend ella recamundada publicamein vid la porta dalla clausura allas oraziuns dils claustrals. Jeu sundel obligaus da far quei sco vischin da Rueras ed oravontut era sco vischin da Dieni, nua che nus tuts vesevan ella aschi bugen mond speras via. La cara Barla ruaussi ella pasch dil Segner. – Dieus benedeschi e consoleschi Tei e Tia cara famiglia e Vus tuts ed jeu restel salidond cordialmein
Vies combrigiau
P. Baseli

(mort da Maria Barla Venzin-Giger (10-5-1881 – 13-12-1919)

Brev 14 ____________________ StAGR A Sp III/11 l Nr. IX 18

Mustér, 30.IV.1930

Preziau signur professer,
Cordial engraziament per Tia promta curteseivla buontad. Tut caussas, ch’jeu haiel saviu duvrar e cheutras augmentau nossa collecziun e quei tut „gratis“ entras Tia generusa premura e buntadeivla stenta per nossa pintga biblioteca. Dieus paghi ed jeu selubeschel da serecumandar vinavon per nossa caussa. Ti has gronda pussonza avon il „Segner ed avon ils carstgauns“.
Admettel grad ina gliesta „Desiderata“. Forsa ch’ei dat denter en – senza gronda stenta – caschun d’acquistar in u l’auter numer. Jeu sundel engrazieivels per tut.
A mi maunca era il niev catalog dalla biblioteca cantonala, ch’ei vegnius squitschaus probabel sin quen dil cantun e che quels signurs havessen era astgau tarmetter tier alla claustra senza far pagar. Sche Ti sas metter en sac in di in tal catalog per mei, sche serecamondel. –
Giavischond tut bien, cunzun en favur dil niev dicziunari, restel cun cordials salids
tiu engrazieivel
Pader Baseli

Brev 15 ___________________  StAGR A Sp III/11 l Nr. IX 18

Mustér, 22.II.1930

Preziau Signur dr.
Tarmettel cheu tenor Tiu giavisch 18 exemplars „Sin Cadruvi“ ed admettel aunc 2 exemplars gratis per in u l’auter pauper scolar, ni sco Ti anflas per bien. – Bien success en Tia premura per svegliar il romontsch a Domat.
Cun cordials salids
Pader Baseli

Brev 16 _____________________ StAGR A Sp III/13v Nr. 209

Mustér, 9 da Mars 1931

Preziau Signur docter!
Student Daris, Tiu nevs, ha purtau a mi fideivlamein ils 4 cudischs vegls romontschs, che Ti has giu la buontad da prender cun Tei, vegnend a Mustér Gliendisdis Tscheiver. Jeu engraziel grondamein per Tia curteseivla buontad, che Ti has adina giu a memoria mia supplica. Sundel staus veramein mal, da buca esser staus quei mument en cella, cura che Ti has spluntau vid igl esch. Carteivlamein fuvel en baselgia ni ella biblioteca. Havessel raschunau bein bugen e havessel era giu buna peda.
Haiel confruntau Tes cuidschs cun nos cudischs ella biblioteca ed anflau, che nus possedein gia quellas ediziuns, sulettamein il fragment da L. Molitor, „Un cudeschet“ (1656) haiel salvau anavos, savend cumpletar cun quel nos dus exemplars muncativs. – Ils auters cudischs tarmettel cheu inclus anavos cun grondissim engraziament, essend che nus possedein gia quels onns. –
Quei ch’jeu enquerel, ei sco jeu hai giu scret a Ti da sias uras, l’emprema ediziun dil „Ver sualz da pievel giuven“ da Steffan Gabriel 1611 e la secunda da 1625. – Quellas duas ediziuns mauncan a nus totalmein. – Ina ediziun (la pintga), che Ti has tarmess, ei quella da 1683. – Quella havein nus en 2 exemplars, che secumpleteschan ina cun l’autra. – L’ediziun da 1768 havein nus; confrontond denton Tiu exemplar aunc ina gada cun nies exemplar, anflel jeu, ch’ei maunca en nies exemplar in per caussas e perquei selubeschel da salvar anavos Tiu exemplar per nossa biblioteca, sch’igl ei a Ti endretg. – Mocli „Soings discurs“ 1739 (II. ediziun) havein nus 2 bials exemplars. –
Tarmettel pia anavos mo 2 cudischs: Mocli 1739 e St. Gabriel 1683.- Per tschels dus engraziel danovamein e per cass, che Ti has giu expensas, sche sundel bugen prompts da bonificar quellas. –
Serecommondond adina a Tia amicabla benevulientscha e recumandond vinavon nossa biblioteca romontscha, segna cun tutta perfetga stema e cordials salids
Tiu engrazieivel
Pader Baseli

Brev 17 _____________________ StAGR A Sp III/13v Nr. 209

Mustér, ils 19 da schaner 1919

Preziau Signur docter!
Ti has fatg a mi in oreifer bien survetsch cun tarmetter las copias dallas duas canzuns ed jeu engraziel a Ti da tut cor. – Era il datum e perfin il nummer dallas gasettas ei indicaus ed aschia saiel persequitar ed obtener levamein il desiderau material. –
Interessant fuss ei ussa mo da vegnir sissu positivamein, schebein las bandieras ein vegnidas vendidas a Turitg el „Landesmuseum“. Tias remarcas laian presumar quei, sco era in cuors dalla poseia nr. 2

Trucca, festa, futeral
Per las fiastas de Cumin
Dil museum national
Pos retrer, miu bien Paulin.

Scadin cass havess il bab p.m. buca astgau scriver quell’uisa, sch’el havess buca giu clars arguments davos tier e C. Decurtins fuss era buca staus eri, sin talas attaccas. Negliu haiel tochen ussa anflau, che C. Decurtins fuss sedefendius sez, persunalmein en ina u l’autra gasetta. Adina han mo auters scret. Paulin Mondin ei = Maurus Carnot. Perfin ella Gasetta Romontscha cumpara mo ina defensiun dalla redacziun. – Jeu haiel era scret alla dunna da C. Decurtins a Trun e dumandau positiva risposta, mo haiel retschiert ina risposta ualti stgira, misteriusa, cun la quala ins sa far nuot. – Jeu vegnel a s’adressar a Turitg e lein mirar tgei ei dat ordlunder.
Ti vegnas bein buc ad haver encunter, sch’jeu numnel claramein il num dil bab sco auctur dallas duas poesias? Natural en tal cass survegn Paulin Mondin era siu clar num.
Forsa ch’ei existess denter las scartiras dil car bab p.m. positivas notizias sur la vendita dallas bandieras. Tgei ei bein stau la raschun, che quella polemica cumpara grad la stad 1901?
Denton aunc ina gada miu special engraziament ed jeu restel cun cordials salids Tiu adina attaschau
Pader Baseli

Davart pader Baseli Berther mira: Pader Baseli Berther – siu relasch