Plaids

Plaid 01 __________________________________ AcT Sc 106

Cars spusai!
Stimada tablada!
Sin ina tabla dedicada a mi tiel di da nozzas stat ina poesia en lungatg tudestg; igl emprem vers dalla quala entscheiva e finescha culs plaids: “Den schönsten Tag, der Gott im Leben dem Erdenpilger hat gegeben, das ist des Christen Hochzeitstag.” Quei vul dir per romontsch: Il pli bi di che Dieus ha dau al pelegrin cheu sin tiara ei il di da nozzas dil cristifideivel. Pertgei il pli bi di? Perquei ch’ei vegn forsa sin quei di fatg solemnamein fiasta, sittau, tratg en il vestgiu da nozzas, ornau cun matgs e tschupials, teniu gastaria, buiu bien vin e magliau bunas maglias, augurau in l’auter ventira e tut bien ed aunc auter ch’jeu vi buca numnar si. Na, buca perquei ei il di da nozzas il pli bi, quei ei caussas che vegnan aunc avon tier bia autras festivitads. Il pli bi di eis ei perquei che dus cors sesanflan e s’uneschen quei di in l’auter per veta duronta.
Cars spusai! Vus vegnis oz ad haver experimentau quei il meglier el mument ch’il spiritual ha sigl altar tschentau ensemen vos mauns, implerond da Diu sin vossa ligia benedicziun e protecziun.
Beda Weber raquenta che sil di da sia emprema s. communiun hagi siu bab detg ad el tut comuentaus ils sulets plaids: «Buca emblida quei di», e quels plaids hagien fatg ad el ina nunemblideivla impressiun.
Era jeu concentreschel tuts mes auguris a Vus cars spusai els paucs plaids: «Buc emblidei il di da nozzas!» Pli tard sa ei dar denter um e dunna differenzas, ei sa curdar en muments stgirs e tuorbels, nua che la schiglioc aschi caulda carezia para da vuler sgular da finiastr’o, ei sa vegnir avon da tuttas sorts adversitads e miserias nua ch’ins vegn tut decuraschaus e depressivs. En quels muments da fleivlezia lessel jeu dar in bien cussegl a Vus: Patertgei vid il di da nozzas! Patertgei co Vos cors eran quei di empleni da vera ventira e nundisturbeivla carezia da nobla curascha e buns propiests, sche vegn quella regurdientscha legramein puspei a refrestgentar tut quels nobels sentiments. Jeu concludel pia e supplicheschel tuts cheu presents da vuler sesalzar e purtar in treidubel viva el senn che la regurdientscha vid il di da nozzas resti tier nos spusai adina veglionta.

Plaid 02 __________________________________ AcT Sc 105

Ault honorau pèr nupzial!
Stimada tablada!
Jeu hai inaga sin in teater udiu a cantond ina canzun, dalla quala jeu haiel zuar teniu endamen mo ils treis emprems plaids. Mo quels treis plaids, cantai cun bien accent d’ina vusch sonorica, quetel jeu aunc savens, ch’ei tunien en mias ureglias, sco ina biala musica ord l’allotananza. E gest quels treis plaids han purschiu a mi materia tier in cuort plaid pil di dad oz, sin il qual jeu haiel survegniu la nunspitgada honur da funcziunar sco menader dalla spusa.
Ils treis plaids pia da quella canzun tudestga ein: «Liebe, Freude, stilles Glück» quei vul dir per romontsch: Carezia, legria, quieta ventira. En quels treis plaids ein pia tuts mes auguris al pèr nupzial cunteni.
Gl’emprem plaid, carezia ei la fontauna dils dus auters. Stimai spusai! Carezia ha menau ensemen Vus, carezia ha uniu Vos cors, carezia ei il crap da fundament dalla veta matrimoniala, sil qual tut ils auters ston vegnir tschentai. La carezia ei in sulegl, il qual po penetrar e spatitschar la pli spessa brentina da quitaus, miserias, tribulaziuns, adversitads ed autras burasclas dalla veta, las qualas restan spargnadas als pli paucs. Mo danunder retscheiva la carezia tonta forza, tonta fervonza. Negliu auter ch’ord il s. sacrament digl altar, il qual Vus haveis retschiert oz e vegnis era a retscheiver dacheudenvi. Il sogn sacrament digl altar ei la suleta fontauna dalla vera carezia, la quala vegn mo entras el a puder perservar entochen la fin. Ina semeglionta carezia giavischel jeu pia a nos spusai.
Nus lein vegnir sin ils dus davos plaids da nies cuort vers: Legria e quieta ventira. Tgei legria, tgei ventira porscha bein la veta matrimoniala, ella quala um e dunna carezan in l’auter cun la vera carezia. In legherment, ina ventira ei schon il sentiment, da vegnir carezaus e saver carezar ina persuna, alla quala ins sa offniar tut, la legria, la quala vegn cheutras dubliada e la dolur, la quala vegn mitigada. E sche Dieus benedescha la letg cun affons, sche vegn pér lura la dretga legria, la dretga ventira ad entrar el cor ed ella habitaziun dils geniturs. Jeu vi buca e savess buca plidar, tgei in bab, tgei ina mumma sentan, cura ch’els sedispetan in cun l’auter, tgeinin deigi purtar e ditar gl’emprem naschiu, ni cura che quel vegn a pronunziar pell’emprema ga ils emprems e dultschs plaids: bab e mumma. Quei sentiment sa mo in bab, mo ina mumma explicar. In tal sentiment, ina semeglionta legria e ventira vegn lura era a seconservar culs affons, ils quals creschan si e prospereschan, purtond fretgs d’ina buna sontga cristiana educaziun. Gie, pliver, quei san ins numnar ina quieta ventira sut siu agen tetg el ravugl dalla famiglia, dalla quala ventira perfin il beinstar d’ina vischnaunca, la prosperitad d’in entir stadi dependa.
Pia, cars spusai, miu giavisch, miu auguri ei quel, e ton sco jeu saiel leger ord las fatschas, era quel da mintgin cheu present, che quels treis plaids: Carezia, legria e quieta ventira stetschien screts sco sin in transparent sulla porta atras la quala Vus passeis oz ella veta matrimoniala, e ch’els cumpognien Vus e restien avon Vos egls, entochen ch’igl aunghel dalla mort clauda migeivlamein quels, sinaquei ch’els sesarvien aunc inaga leusi egl Jerusalem celestial, per saver mirar e guder perpetnamein ina legria e ventira dalla quala ei secloma ella sontga scartira: Negin egl ha viu, negina ureglia ha udiu, ed en negin cor human eis ei penetrau quei che Dieus ha preparau a quels, ils quals carezeschan el.

Finis
Monn Gion Felici

Remarcas: Plaid da nozzas tenius da Monn Gion Felici cun caschun dil matrimoni da Riedi Gion Flurin e Cavegn Onna Maria, il november 1899. – Gion Flurin ei morts il fenadur 1908. – Ils 23 da december 1908 ei era mia dunna Maria Nescha Monn n. Cavegn morta. – La letg da Gion Flurin Riedi ei stada senza affons. – Ils 18 da schaner 1910 haiel maridau la vieua Onna Maria Riedi, la quala ha schenghiau a mi 2 affons: Felici e Mariuschla. – La spusa che vaiel cumpignau 1899 ei pia daventada mia secunda dunna!

Plaid 03 __________________________________ AcT Sc 105

1930
Aultreveriu signur giubilar,
Reverendissims augsegners,
Car pievel da Tujetsch,
Nus da Tujetsch (inaga silmeins lein nus è titular nusez cun quei schinumnau Nus, ch’ei schiglioc previlegi dils da Trun) – nus da Tujetsch essan veramein priveligiai d’ina special’honur, numnadamein dall’honur da saver quasi mintgon, ni intraglauter dapi 20 onns, silmeins mintg’auter onn, far fiasta en honur d’in u l’auter augsegner.
Entschavend cun 1910 registrein nus ils sequents datums:

1910, il fenadur: messa nuviala da pader Placi Deragisch. Quella primizia havein nus buca celebrau en nies miez, mo el spért havein nus era assistiu ad ella.
1910, igl october: Solemna fiasta dall’entira vischnaunca en memoria dil giubileum sacerdotal e pastoral da 25 onns a Rueras da reverendissim caplon Venzin.
1914, il zercladur: Solemna fiasta dall’entira vischnaunca en memoria dil giubileum sacerdotal da 25 onns dil nunemblideivel sur canoni P. Engler
1915, il zercladur: Messa nuviala ord vischnaunca da pader Teodosi Deragisch
1917, il fenadur: Messa nuviala dil sacerdot sur Gion Benedetg Venzin
1925, il fenadur: Messa nuviala dil sacerdot sur Flurin Venzin
1926, il fenadur: Messa nuviala dil sacerdot sur Maurus Brugger
1927, il fenadur: Messa nuviala dil sacerdot sur Sep Antoni Venzin
1928, igl october: Giubileum d’aur dil sacerdoci da sur Murezi Elvedi

Plaids0001Ed oz havein nus puspei la ventira da celebrar en nies miez il giubileum sacerdotal da 25 onns da nies aultreveriu segnerfarrer Giachen Antoni Fetz, che ha ussa pastorau nossa pleiv duront 7 onns.
Dend jeu part ad el da nies conclus partenend la hodierna festivitad, ha el en sia gronda mudestiadad bunamein fatg andenora.
Jeu hai detg ad el: Roma locuta, caussa finita, la caussa ei decidida, la fiasta vegn fatga.
Per nossa cuolpa lein nus buca ch’ei resti ina largia ella cronica da semegliontas fiastas.
Ed uss’aunc in per plaids concernend la fiasta dad oz. – Schegie ch’il pievel da Tujetsch ha oz tras stedia participaziun envidentamein demussau sia carezia ed attaschadadad viers gl’aultreveriu signur giubilar e suenter ch’il predicatur festiv ha en in eloquent, erudit e commuentond discuors dilucidau ………….. selubeschel jeu aunc en num dall’entira vischnaunca d’ametter al giubilar nos pli sincers ed intims auguris per il di dad oz e silsuenter per ina liunga, prospereivla pastoraziun en nies meiz ed in cauld e profund engraziament per il bien ch’el ha gia prestau duront quels 7 onns pil salit da nossas olmas. – Essend ch’il signur giubilar ei nuot amitg da ludems e flattems, vi jeu nuota dilucidar pli extensivamein siu operar e ses merets pastorals. – Jeu vi sulettamein caracterisar quei operar cun ils plaids, ch’in um ha detg a mi, vegnend si da baselgia la dumengia alva 1923 (l’emprema dumengia alva dil giubilar denter nus) «Nies farrer è vairamain catolics». – Detg ha forsa mo in, mo tartgau han tuts lezza dumengi’alva il medem.
Tuts nos giavischs e sentiments da beinvulientscha viers gl’aultreveriu giubilar concentreschel jeu en in sulet auguri, e quel secloma: «La benedicziun dil Segner»: quella benedicziun, la quala ei serasada suls apostels en quei grondius e sublim mument, nua che Jesus steva avon els suenter sia levada, vivs e transfiguraus, pronunziond solemnamein quels plaids pussents: «A mi ei dau tutta pussonza, en tschiel e sin tiara. Sco quei ch’il bab ha tarmess mei, aschia tarmettel jeu vus.» Vegli quella benedicziun restar e cumpignar il preziau giubilar tochen la fin da sia veta, e lu vegn sia raccolta, la pesca d’olmas, ad esser reha.
Sch’il stimau signur giubilar ha in di da bandunar nossa val, per pescar olmas en in auter liug, lein nus sperar, che quei daventi buca a motiv, che nus fussen unfis dad el, ni el da nus, mobein plitost per obedientscha viers ses superiurs.
Ed a Ti, pievel da Tujetsch, clomel jeu tier, concludend: Seigies ferms e nunballuconts ella perschuasiun, ch’il sacerdoci catolic ei tschentaus en da Jesus Cristus ed ei consequentamein ina instituziun divina. – Perquei suonda il plaid della sontga scartira:
«Honorescha ses spirituals, ils spirituals da Jesus.»

Plaid 04 __________________________________ AcT Sc 131

Plaid per la s. messa nuviala da sur Placi Huonder – 18.VII.1937

Aultreveriu sur primiziant,
Preziada famiglia e parentella spirituala,
Reverendissims augsegners,
Undrada tablada festiva,

La bun’harmonia denter las autoritads eccelsiasticas e civilas ei ina cundiziun nundispensabla per il beinstar spiritual e material d’ina pleiv. La persuna per quella harmonia e buna concordanza deriva tier nus, sco vischnaunca catolica, dal grond respect per l’aulta dignitad sacerdotala e dalla savida dils gronds benefecis, ch’il spiritual ei clamaus dal Segner da compartgir en Siu num als fideivels dalla pleiv.
Penetraus da quella perschuasiun, prendel jeu per mia obligaziun d’uffeci, d’adressar a nies revendissim sur primiziant il salid ed ils auguris dalla suprastonza e dalla entira ludeivla vischnaunca da Tujetsch. Jeu sesuttamettel a quell’obligaziun cun plascher e legherment, s’accordond alla legria ed als sentiments dall’entira pleiv da s. Vigeli. Ch’ina pleiv catolica considerescha ina primizia per ina dallas pli carinas e dallas pli aultas fiastas ei buca mo ina veglia tradiziun da nies pievel catolic, anzi s’explichescha quei dil fatg sez, dil misteri dil sogn sacrament, nua ch’in carstgaun mortal ha la pussonza da clamar siu Diu sigl altar e da far cun ses mauns la pli gronda unfrenda. Quella miracla ei aschi gronda e sublima, ch’il pauper human sa mo humiliteivlamein semetter en schanuglias mo vegn maina a capir ella duront sia veta.
Essend nus oz perdetga, co in dils nos, nies car sur primiziant, exercitescha per l’emprema ga igl uffeci e la pussonza sacerdotala, eis ei pia bein raschun avunda da selegrar. Che quella legria cumpeglia tut la vischnaunca e gronds e pigns, havein nus mussaments ed enzennas entuorn ed entuorn.
Sco ins spetga vess sin la cara viseta d’in da nos pli tier, aschi ha la vischnaunca e pleiv da Tujetsch spetgau e desiderau daditg quella gronda e sontga fiasta dad oz. Buca mo la preziada famiglia dil sur primiziant, na tut il pievel Plaids059bdalla val ha formau en communabla legria ina suletta famiglia, che quenta il sur Placi cun legherment e cun luschezia per in dils ses. Sche nossa giuventetgna ha ornau cun mauns premurai e cul cor scaldau casas e vias da nies vitg, sche savein nus ussa era selegrar sinceramein dalla restauraziun da nossa casa da Diu, che sepresenta custeivla e biala d’admirar. E quella gronda lavur, exequida dalla sacrificontadad dils vischins e dirigida ed animada dalla premura da nies reverendissim augsegner, sur Gion Antoni Fetz, quella lavur ei stada sclarida d’ina buna steila. Gie, nus savein bein dir, che gest la legria che nies pievel ha giu d’ina futura messa nuviala, dalla gronda fiasta dad oz, ha aviert ils cors ed ils mauns al clom dil rugadur da s. Vigeli, nies meriteivel sur plevon.
Jeu sesentel grondamein obligaus dad engraziar al revendissim sur primiziant per l’honur rendida a nossa vischanunca ed alla suprastonza cun envidar quella a sia gronda festivitad. Jeu profiteschel da questa buna caschun per recumandar a sia pussenta oraziun tut nos vischins, lur beinstar spiritual e material, tut nies luvrar e cunfar. Sco nus havein cumpignau oz il car sur primiziant cun legria e communablas oraziuns sin siu emprem viadi sacerdotal sigl altar dil Segner, aschia lein nus salvar en nies cor nies car sur Placi era egl avegnir e sesentir uni cun el en vicendeivla oraziun.
Jeu cumpegliel en mes auguris era la famiglia dil niev augsegner, ils geniturs surtut che vesan oz remunerai lur gronds sacrifecis en la pli biala maniera, savend celebrar la fiasta ton desiderada da lur car sur fegl.
Jeu giavischel al reverendissim sur primiziant ina liunga veta sacerdotala, che siu operar sco pastur dallas olmas seigi benedius rehamein dalla rugada dil Segner. Ch’el possi esser ina scala dil sogn parvis per las olmas confidadas ad el e sez veser in di la gloria da quel, ch’el ha oz unfriu sigl altar en sia sontga messa nuviala.

Baseli Berther, president communal, Dieni/Rueras

Plaid 05 __________________________________ AcT Sc 131

10-11-1938
Stimatissim signur spus,
Preziada signura spusa,
Stimada tablada festiva,
Denter ils oraturs che presentan oz en in bi matg lur auguris per Vossa gronda fiasta, lubis Vus era a mi da dumandar in mument Vossa curteseivla attenziun. – Nozzas ei adina enzatgei legher, ina fiasta da legria, e schebi che quella legria cumpeglia ed empleina en emprema lingia ils cors dils dus spusai, sche san ins tonaton dir, che questa legria e quei sentiment festiv seigi sco ina spezia da malsogna contagiusa che sepeglia in da l’auter.
Perdetga da quella remarcabla verdad ei gie la gronda rimnada da hosps che gidan oz ils cars spusai a far fiasta cun tutta possa, seigi cun buns gaivischs ed auguris, sco mera cun star en vossa legreivla cumpignia e naturalmein era cun dar honur a Vossa hospitala curtesia, seduvrond sper las finas tratgas che cungieschan nossa communabla legria.
Ei secomporta tuttavia bein cul bien spert da famiglia, che ei tradiziun da nies pievel tuatschin, da festivar da quels gronds e bials dis en cuminonza cun ses cars geniturs e fargliuns ed era dar art e part a parents, als vischins ed amitgs. Aschia sepresenta l’entira mesada festiva sco ina perdetga viva dil bien spert familiar e d’unitad che duei reger ed unir nus tuts en buns e menders dis.
Mo quei ligiom dalla buna unitad, che duess cumpegliar tut las famiglias dall’entira vischnaunca, ha sia ragisch ed entschatta en mintga singula famiglia e casada e tut specialmein ei fontauna la carezia ed uniun denter ils consorts. E nus tuts essan oz perdetga, ch’ina tala nova uniun ei vegnida fundada denter ils cars spus, che fan aschia crescher ina nova frastga vid il pumer da nossa vischnaunca.
Plaids015bNus selegrein da quella carschen. Ei para ch’ei seigi oz tuttavia l’obligaziun dil president e dalla suprastonza communala d’admetter als cars spusai ils pli sincers e cordials auguris per lur giuvna ventira e per in bi e ventireivel prosperar da Vossa letg egl avegnir. Cun quels auguris unin nus en tutta amicabladad nies engraziament per la curteseivla ed honorifica invitaziun per Vossa fiasta. Mo tut specialmein less jeu era en num dalla ludeivla vischnaunca profitar dalla biala caschun per engraziar al sgnur spus per ils gronds survetschs prestai a nies pievel sco suprastont e per la premura ed il bien spert cul qual el ha adina adempliu siu uffeci. Ed alla cara signura spusa less jeu far la supplica da buca gest pretender il monopol da spus e mariu, mobein da vuler parter lez era d’oz naven silmeins in ton, in tec, culs basegns che nossa vischnaunca ha dad el. La signura spusa sa gie bein, che quellas suprastonzas han bia quitaus e savens da seser. Ella vegli perquei clauder in egl – ed aunc in tec da l’auter, e buca zuppar la clav casa, sche siu car sto ir enqual sera ad ansoias, ed aschia negligir, silmeins per muments siu uffeci e duer da consort e niev tgau casa.
Duess ella, encunter tut spetgar snegar quella damonda, stuessen nus dar cavegl da far nossas stuffias sesiuns en casa dil signur spus e quei fuss naturalmein per la signura spusa in bi malengasi, ch’ella fuss la finala bi leda da dir gie, gie, aunc ina secunda ga a siu car Alfons.
Jeu less cun quella caschun era dir che quei temps stoppi il car spus s’occupar fetg dalla caussa da taglia ch’ei per bia pli malemperneivla e meins biala che la veta d’in giuven mariu e che la signura spusa vegli surtut quei temps levgiar e lumiar cun tutta premura las diras stentas da siu car spus.
Savend nus denton che tut quels quitaus da nossa vart han nuot fundament, vivin nus dalla pli leda e biala speronza dil perfetg e bien secunvegnir da nos cars spusai. A lur carezia vegli il Segner dar benedicziun e carschen e la cuzzeivladad per ch’els possien esser e daventar il ventireivel tschep d’ina brava e ventireivla famiglia tuatschina tenor il bien exempel da lur perdavons e per legria da tut lur cars e da lur amitgs e vischins.
Cun quei sincer auguri, stimai presents hosps da nozzas, envidel jeu Vus tuts da s’alzar e dar honur als cars spusai cun in treidubel vivat.

Plaid 06 __________________________________ AcT Sc 131

Sia grazia reverendissima monsignur avat,
Car e reveriu sur primiziant,
Aultreveri segnerspaders e spirituals,
Preziada famiglia e stimai hosps,
Essend da supponer il factum ch’il clom dil Segner hagi sussentau nies revendissim sur primiziant leusi en la casa brina da sia vallada paterna, vuleis vus lubir a mi da purtar mes salids ed ils auguris da sia patria tuatschina.
Jeu admettel miu auguri al sur figliel primiziant ch’el ha udiu e suondau il clom dil suprem Mussader. Per la via dall’oraziun e da liunga lavur en siu fervent studi ha il maun dil Segner menau el oz sco sacerdot sin siu altar ed adempliu a nies sur primiziant il pli grond intent da sia veta ed il pli ardent desideri dil cor.
Jeu gratuleschel era alla preziada famiglia da nies niev segnerpader, oravontut alla mumma che ha fatg al sur primiziant da secund aunghel pertgirader, gie, la mumma ha franc ina gronda part dil meret da nossa fiasta dad oz. Ella ha imprimiu afuns el cor da ses affons ils sentiments che han fatg via al clom dil Segner ed ha fatg ord la sempla stiva purila in sanctuari cun la regla dalla veta: Ura e lavura!
Il Segner vegn a tener bein da quen siu panzem, ses quitaus, sias cauldas oraziuns, las vischigias da ses mauns da lavur e siu bien cor.
Seigi la fiasta dad oz in a quen ed ina caparra dalla pagaglia bia pli gronda enta parvis.
Mes respectus auguris era alla venerabla claustra, alla meriteivla famiglia da nos sontgissims patruns s. Sigisbert e s. Placi, alla quala jeu giavischel ch’il sur pader Vigeli possi esser e restar in bien e premurau fegl dalla famiglia benedictina, che gauda cun raschun carezia e veneraziun en nies pievel.
Jeu supplicheschel il revendissim sur primiziant da considerar mes sempels plaids buca sulettamein per mussament da mia persunala affecziun e stema, jeu hai era l’honur ed il plascher da salidar El oz en num da ses convischins da Rueras e dalla entira vischnaunca da s. Vigeli, dil qual il car sur primiziant porta il num.
L’entira vischnaunca da Tujetsch selegra oz e fa fiasta da siu fegl alzaus alla dignitad sacerdotala e tuts presentan lur auguris e lur oraziuns per in fritgeivel operar dil segnerpader Vigeli.
Astgel jeu allegar ina caussa che forsa buca tuts san: segnerpader Vigeli ei cumproprietari dil sulom e casti da Pultengia. Tgisa sche la visiun interna dil grond pader ed avat Pieder de Pultengia ha buca inspirau duront las lavurs giu Satur il giuvenot da suandar ils pass e la via dil grond benedictin da Tujetsch ed amitg dil pievel?
Seigi sco ei vegli: Jeu concludel cul giavisch ed auguri che nies car sur primiziant possi esser in Pieder de Pultengia per la claustra, per la scola e per il pievel.
Ed jeu mettel vitier la supplica da seregurdar en sia tgeua cella e da cumpigliar en sias oraziuns era ils ses tuts, ses parents vischins e l’entira vischnaunca, il sulom patern che ha nutriu e vestgiu El en ses giuvens onns e che ha viu a madirond il desideri da siu cor.
Segnerpader Vigeli, car sur figliel primiziant, seigies per nus tuts in bien intercessur, ina clara glisch ed in menader sin la via che meina las olmas el sogn parvis tier Quel, al qual Vus veis fatg oz il sacrifeci da Vossa veta e da Vies operar.

Plaid 07 (dialect tuatschin) ___________________ AcT Sc 105

Autundrai sagnurs,
Seies salidai a beinvegni sin tiara grischuna, sen nies tger sulom retic, aillas vals dals Retoromans!
Cula tgesa ramontscha ho da ratscheiver in hosp, sepaina la familia sella sava, dat al maun di arrivont e schabi la viarva e struschamain stgisa d’exprimer al plaschai dalla vaseta, cha sè taunataun al bainvegni tier nus betga mains cordials a sincers.
Parquai stuais Vus, praziai sagnurs, prender ain paisch culla buna voluntad a parstgisa, scha mia capazitad d’oratur pu betga tanai tila culs santimains da plaschai a lagria, d’astgai banaventa Vus gl’amprem sin tiara romontscha.
Vargiond agl aut dal Cuelm d’Ursera essas Vus, meis sagnurs, passai sulla sava dalla tiarra grischuna.
Vus vais forsa mirau cun marveglias dal Cuelm giudora ain quellas vals a valladas tga datan albiert di ple pintga dallas soras neolatinas, el ramontsch.
Quellas marveglias hon fors’era lavantau la damonda: Tgi so tgei cunfa a damana a tgei caracter ho quai peivel dals retoromans a tgei tun suna lur lungatg?
Certins da Vus hon fors’aun purtau cun sasez l’idea, tga segi d’anfla ain nossas vals a vitgs in Vindonissa u Carttago linguistic, scartas ruinas a pardetgas d’ina gloria vargieda u tga segi da constata l’agonia d’in lungatg murent, d’ina lingua moribunda.
Dal tiams tga l’evla romana ho rasau sias alas pussentas viers miasanotg, avaun quasi 2000 onns, se nossa Rezia davantada ina provinzia dagl imperi roman. Als pievels tg’avdavan da lezzas uras nossas vals hon acceptau las instituziuns, al dretg ad era al lungatg dals Romans.
La situaziun dalla Rezia, tschinclad’ed isolada da part da miezde dad autas muntognas e stada la reschun, tg’al lungatg roman ain Rezia ho priu in’atgna svilupaziun a survegniu agen tun e tiampra.
L’emigraziun dals pievels a l’invasiun da pievels tudetgs hon catschau a cantun plaun a plaun als ramontschs.
Al cugn german ho betga mu fess giu benanqual stiala dal tschep ramontsch, anzi ol aun raduziu a samsau quel considerablamain.
Gie, la surforza dals avanamains hostils a dallas tandenzas adversarias a nies lungatg, hon stangientau tut l’atgna pramura ad ardur pal ramontsch duront diember da tschantaners.
Quai e stau ina nauscha purgina pal tschespet ramontsch. Ins ho parfin antschiet a profetisau sia proxima fin a decadenza, raschdont d’in lungatg moribund.
Meis sagnurs! Vus vais travarsau oz nossa val vaschina, la val d’Ursera. E quell’e stada sulom ramontsch. Lovi da tschella vart dal Cuelm vess gl’emprem salid retoroman daviu rasuna da Vus. Dursera ho dantaun staviu sutacumber alla germanisaziun.
Aber al Badus, al Cuelm d’Ursera, al Crsipalt en lura stai ail tschepp ramontsch roms, tg’hon rabatiu ad impadiu al cugn german da fender giu ulteriuras stialas da quella vart.
Nus ramontschs essan paucs, in pievel da 40’000 olmas. Dantaun als pigns hon era al dretg d’existenza a nus savain constata cun satisfacziun a luschezia, tga la voluntad da fa salvasi quai dretg al ple primitiv, vo oz scu in fagugn da parmavera tras vitgs a vals ramontschas.
Ple a ple sacasa ail pievel ramontsch la parschuasiun, tg’al lungatg artau dalla mumma segi, siant’als bains religius, al ple custaivel scazi da nossa cultura, in scazi tga nus tanain aut, ad in scazi tga nus essan era obligai da mantanai par nos vegnensianter.
Nies combat e greivs. Als mieds moderns da comunicaziun, l’industria d’jasters, al vaschina cun nos conburgais tudestgs, al barha par l’existenza pal paun da mintgade, mettan la carezia da nies pievel par siu lungatg sen ina dira ampruva.
Mu nossa dacisiun e rasoluziun e ferma a nunbaluconta, parquai tga nus carazain nies sulom, nies tschespet, nies lungatg.
Mes stimatissims sagnurs! La dira lutga dal pievel ramontsch par nies lungatg ho purtau da nus gronda simpatia, alla ranaschientscha ramontscha ho lavantau viv antaress da part da nos vaschins pal lungatg sonor dals Retoromans.
Era Vossa vaseta, meis sagnurs, prandain nus per in’exprassiun da simpatia viers la ple pintga dallas feglias latinas, la ramontscha.
Nus angraziain da cur per quella curtesaivla vaseta a giavischain farventamein tg’al viedi tras las valladas dals Romontschs segi a resti da Vus ina biala a cuzaivla ragurdientscha.
A cu Vus turnais puspè sin Vossas sculas autas par instrui la giuventegna ailas harmonias admirablas dal lungatg, a cu Vus mussais als fils d’aur tga lian viarva a pievels a tschantanes, lura schai era in bien plaid ain favur da nies tger ramontsch a fagiai da savai da Vos sculars, tga nossa viarva segi betga ina lingua moribunda a las vals dals retoromans betg’ina tiarra irredenta.
Ju concluda culs poets sursilvans:

Romontsch, miu car lungatg matern,
Empriu hai tei en tgina,
E dultschamein en miu intern
Aud’jeu la vusch carina.

Perquei, Romontsch, stai nies lungatg
E viva nossa viarva
Schiditg sco sin nos cuolms il matg
Verdegia nova jarva.

O mumma romontscha, o mumma carina
Nus lein tia tschontscha salvar per adina.

Cun quai, meis sagnurs, seies dacurmain beinvagni sin tiara ramontscha. – . – . -.

Plaid 08 __________________________________ AcT Sc 105

1934
Aultstimai signurs,
En num dalla vischnaunca da Tujetsch, che Vus mes stimatissims signurs dalla Uniun Forestala Grischuna undreis oz cun far viseta, salidel jeu Vus cun in cordial beinvegni.
Jeu selegrel da saver beneventar Vossa societad en fatscha dils cuolms gigants e maiestus dalla patria, ils cuolms che uardan e muossan ensiviars ell’altezia e ch’ein adattai d’alzar il spert e cor human ord las vals e las bassas per schar contonscher nies patratg ils beins ils pli aults e pli sublims dalla veta.
Als cuolms che tschinclan e pertgiran il pacific sulom dalla patria, che fan guardia sin nossa casa e nies èr, che pertgiran nies sein e ruaus cun lur tschemas pussentas, a quels cuolms pertgiraders, mes signurs less jeu cumparegliar oz era Vossa societad en siu intent e sia finamira.
Igl ei gie Vies intent dad haver quitau da mantener, da cultivar e salvar alla patria la protecziun, ch’il manti semperverd da nos bials uauls dattan ad ella. Dad haver egl aviert e premurus, ch’il scazi material ed ideal da nossa selva resti a nies pievel, alla patria ed alla cuminonza viva da sia populaziun.
Pign tschancun naven da nus han ins anflau, cavond la lingia dalla viafier dall’Alpsura, las perdetgas, ch’igl uaul sestendeva avon onns bia pli lunsch dalla spatla dil cuolm siadora.
Ed il vitget muntagnard al pei dil Calmut dat perdetga cun siu agen num dall’anteriura extensiun dils uauls en nossa val.
Quei sto esser stau in bi mirar dal temps che la selva spessa da pegns vistgeva nossa val sin l’altezia da 2000 e varga meters.
Mo il levsenn ed il prender si lev ed ina certa cumadeivaldad ed ignoranza, han fatg emblidar l’obligaziun da mantener e spargnar igl uaul e fatg tschocca la glieud per las grevas consequenzas d’in malpatertgau abusar dalla selva.
Oz essan nus arrivai alla savida ed enconuschientscha dalla valeta e muntada digl uaul, da sia grondissima impurtonza per il beinstar da nies pievel e quei grazia al stadi, a sia pli rigurusa legislaziun ed era grazia all’Uniun Forestala Svizra e Grischuna.
Mes signurs, jeu profiteschel cun plascher da questa caschun, per admetter a Vossa societad nies engraziament ed era supplicar d’engraziar alla Uniun Forestala Svizra per il regal fatgs igl onn vargau alla giuventetgna ed al pievel romontsch cun la stupenta ediziun dil cudisch „Igl uaul grischun“.
Ins ha cheutras buca mo leventau niev anim e frestga premura en nossa giuventetgna per igl uaul, mobein era prestau risguard a nies car romontsch, il quart lungatg da nossa patria svizra.
CALMUTF39Stimatissims signurs. Nus stuein cheu buca mo en vesta dils cuolms dalla patria. – Nus stein cheu sper il monument, il qual la carezia e l’amur dil pievel muntagnard ha dedicau ad in dils fegls dalla patria svizra: a cusseglier naziunal Georg Baumberger. – E montibus salus! Dals cuolms vegn il salit!
Quella devisa duei buca mo regurdar nus da salzar cun nies spert orda tut quei ch’ei bass a cumin els aults pli ideals, na, ella duei era leventar a nus la carezia per la patria cun ses cuolms pussents, cun sias bellezias e cun ils ligioms che taccan nies cor alla tiara materna.
Mes signurs! Protegend egl uaul ina part impurtonta dil beinstar material da nies pievel, cunzun dil pievel grischun, survis Vus en maniera distinguida a questa devisa.
Buca mo mantener il pievel ella patria duei esser il clom, na, era e surtut mantener e salvar la patria al pievel, pertgirar e cultivar tut il bi e bien da nies tratsch, per che nies pievel muntagnard possi haver paun e ponns ella tiara da ses vegls, che siu luvrar e suar seigi buc adumbatten e che la pagaglia ch’il tratsch dalla patria renda a sias stentas, rendi e fetschi cara la tiara materna al cor da nies pievel e mantegni el fideivels.
En quei senn, en quella direcziun, mes signurs, va era Vies luvrar, stat era igl intent e scopo da Vossa stimada uniun.
Jeu sun perquei ventireivels d’astgar salidar Vus oz sils aults dalla patria grischuna en vesta dalla biala Val Tujetsch e ditgel a Vus aunc inaga da tut cor: Seigies beinvegni!
Ed jeu concludel, mes signurs, cun la poesia dedicada da H. Zschokke agl um che ha cargau cun tut las forzas da siu cor en maniera surprendenta il pievel muntagnard da sia patria svizra.

In’aulta crusch sil splem tarlischa
Egl aur dil radi matutin,
Salida vals e pezza grischa,
Entuorn, entuorn il mund alpin.

Dal lag siu clar maletg resplenda
Che reflectesch’il tschiel serein;
La bratscha benedend la stenda,
La val dil Tell, las vals dil Rein.

La crusch ei de nies crer perdetga
E della patria il maletg,
E seigi el combat la petga
Per la cardientscha patri’e dretg.

La crusch nus en memoria cloma,
In patriot e bien carstgaun,
Che veva en siu pèz la flomma
Diu cor ardent pil concarstgaun.

Surtut ha el cun plaid e plema
Luvrau pil pievel muntagnard,
Fin che la mort ha dersch la tschema
Dil vegl campiun sin ina vart.

Negina forza reteneva
La possa de siu vierv fervent,
La cauld’amur ch’il cor nutreva
Pil convischin en munglament.

Bia dis ed onns la crusch salida
Che leu sil grep pussenta stat;
Mo mai el cor dil pur svanida
Vegn esser l’engrazievladad.

Plaid (allocuziun) tenida al pei dil monument da Baumberger sil Calmut ils 18 da zercladur 1934 cun caschun d’ina viseta fatga leu dils commembers dall’Uniun Forestala Grischuna.
Monn Gion Felici
Da gliez temps president da vischnaunca.