Selva da Joseph Steiner

pdfSelva Giusep Steiner
Giusep Steiner, scolast, oriunds da Cumpadials, ha dau scola a Cavorgia da 1856 – 1862. Da 1863 – 1866 ha el dau scola a Camischolas sco emprem en casa da scola nova baghegiada 1862. Silsuenter eis el serendius a Selva ed instruiu leu ils onns 1867 – 1879. Igl onn 1872 eis el turnaus anno a Surrein e scolau leu ils affons da Surrein e Cavorgia, essend ils biars da Surrein. Da 1876 – 1884 ha el danovamein dau scola a Cavorgia.
Giusep Steiner ha pia dau da quei da 30 onns scola en Tujetsch. En quels onns ha el segiramein empriu d’enconuscher e carezar nossa val. Enconuschenta ei la poesia, ni canzun da 25 strofas ch’el ha scret sur dall’entira vallada.
Meins enconuschenta ei la lavur cul tetel „La val Selva Tujetsch“. Ina copia dil manuscret ella biblioteca dalla claustra da Mustér, sesanfla egl archiv communal. La lavur ei ordvart interessanta, descriva ella il da viver e trafficcar da nos vischins dadens igl uaul d’avon 100 onns.
Preparau ed elavurau da Tarcisi Hendry

♦♦♦♦♦♦

0180

Nua ch’igl ei in terren da tiara ch’ei surtratgs cun caglias, crappas, morasts e pauca tiara schubra e fritgeivla, cheu senum’ei Selva e gest perquei porta quella val quei num Selva. Aunc ussa ves’ins cheu crappas, muschnas, palius pli bia che tiara schubra.
In bien quart d’ura sul vitg da Selva stat in auter vitg cul num Tschamut e gest perquei che quei vitget stat sin in muot, sche senumn’el Tschamut. Quella val ha siu bien e siu schliet sco dapertut. Quella val Selva vegn denton considerada dils viandonts jasters che passan atras pli che enzanua auter. Cons che jeu haiel udiu a schend: „Cheu astgassen nus buca star ina notg igl unviern“.
Tuttina han cheu en quella val pliras persunas saviu vegnir sin aulta vegliadetgna, ch’ein naschi e tratgs si en quella val. Gion Giusep Riedi che viva aunc ussa ei els navonta, in siu aug, Augustin Riedi, ei vegnius sils medems onns e la Lisabet Loretz ed ina autra matta, la Rosa Riedi, vevan varghentau daditg il navonta avon che murir. Aunc ussa viva ei a Selva plirs vegls che han varghentau ils otgonta. Quels han tuts buca temiu da star sur notg a Selva. Stoi denton era tuttina remarcar ch’ei ha dau notgs a Selva che pliras gadas ein plirs ensemen ira en nuegls nua ch’ei secartevan d’esser il pli segirs. Els fuvan provedi cun palas, sigirs ed auters uaffens per puder sedeliberar sesez, sche la lavina vegness e cuvress en els.
Las grondas disgrazias da lavinas ni entras lavinas ein denton buca daventadas els vitgs da Selva e Tschamut, mobein el contuorn leu damaneivel. Els vitgs ha la lavina ina roscha onns fatg mo pigns donns, fatg empaglia ils caschners e rut en enqual preit-clavau, mo disgrazias ha ei dau biars onns neginas. Las disgrazias ein succedidas cunquei ch’ils disgraziai ein sez semess el prighel. Sentelgiescha ch’ils umens san far pauc en stiva.
Il giuven Flurin Venzin, in taffer e bi giuven ella flur da ses onns, ha vuliu ira visavi Selva a sittar gaglinas selvadias. El ha vuliu tschuncanar vi in cuflau, quel ei ruts pli ensi e zugliau el ella lavina e purtau el giu tiel Rein. El ei vegnius encuretgs e cavaus ord la neiv quella sera, mo el era morts. Cun grond grir e bargir da tuts leu presents eis el vegnius purtaus a Sutcrestas e mes leu en bara, essend che ses geniturs habitaven leu il temps d’unviern (schabegiau ils 4 da fevrer 1865).
Statalter Stiafen Schmed, in bab da nov affons, ils biars aunc pigns, ed il giuven Gion Fidel Peder da schotg onns ein vegni ella lavina dad ira per fein en Curnera e restai morts (10 da schaner 1876). Dus giuvens, in da sedisch e l’auter da schotg, han pudiu vegnir liberai aunc vivs. La mort era stada fetg damaneivel. In era il fegl grond da statalter Stiafen. Tuts quater fuvan oriunds da Tschamut. Contas larmas ha quei custau? Cura ch’ei han satrau quellas duas baras era tut il pievel present en santeri che bargeva e spundeva larmas.
Ils 14 da fevrer digl onn 1888 per mardis-tscheiver, ein dus giuvens frars, in da quendisch e l’auter giassiat, fegls da statalter Gion Antoni Peder, il Barclamiu ed il Vigeli Giusep, ira cun sliusa da maun per ina carga draussa per in. Gia bein marvegl ei la lavina vegnida e bess omisdus sur in ault grep giu el Rein. Prest ei vegniu dau part dil Tujetsch ora. In grond diember d’umens, il plevon da Sedrun, il caplon da Rueras ein prest stai el liug da disgrazia gest dadens Sutcrestas. Tut cavar ed encurir entochen la notg ei stau adumbatten. L’auter di per mesjamna dalla tschendra ha negin astgau ira el liug dalla disgrazia per motiv ch’ei haveva neviu tutta notg ed ei vess pudiu dar novas disgrazias. Ei ha lu pli u meins neviu tutta cureisma ora ed igl encurir gidava nuot. Finalmein, ils 28 da matg, ha ina sia sora anflau il giuven ch’era menaus dil Rein empau pli anora. L’aua veva scarpau naven la vestgadira, mo il s. scapulier era aunc entuorn culiez. El ei lu vegnius rabitschaus ord l’aua, purtaus a Selva e schaus leu aunc en bara entochen l’auter di. Lu, il di avon Sontgilcrest, eis el vegnius satraus. Paucs dis suenter, in di ch’il Rein era gronds, ei l’auter giuven vegnius menaus dil Rein ora tochen dador Selva. Leu eis el vegnius fermaus vid in tschaffun sec. Ses dus padrins han cattau adagur el el Rein. Cun gronda fadigia han ei rabitschau el ord l’aua, essend el amiez il Rein che fuva quei di ualti gronds. L’auter di, per la dumengia dils ss. Cor da Jesus, eis el vegnius cumpignaus a Sedrun e satraus.
Aunc ina autra gronda disgrazia ei succedida el vitg da Selva avon plirs onns, mo buca entras la lavina. In mat sils megliers onns, mo malsauns dil spert ha cun ina banera tagliau giu il tgau ad in affon en tgina, ad in siu frar. Havend el fatg quei, ha el clamau sia mumma e detg: „Vegni mumma, sche vus leis mirar co nies pign va enta parvis“. Tgei babilonia quei ha dau! Tuttas mummas da Selva seravan en e zuppavan lur affons per tema che quel mazzi forsa aunc plirs affons. Quei pupratsch ei lu vegnius serraus en e suenter paucs dis vegnius mess en in institut da malsauns dil spert. El ei vivius leu pign temps e morts.
Ussa vi jeu volver cassacca e discuorer d’auters eveniments dalla val da Selva. Sco dapertut ha ei dau cheu grondas midadas en paucs onns. Tgei grond benefeci ei la via nova stada per quella glieud dadens gl’uaul. Tgei miserablas vetas fagevan ei enqual ga gl’unviern da vegnir ord Selva cun ina bara. Jeu sai aunc ch’ina gada ein ei semess sin via el vitg da Selva da vegnir ora cun ina bara ch’ei era aunc buca clar e cura ch’ei ha tuccau da miezdi a Sedrun, sch’eran ei aunc cun la bara per dadens Zarcuns. Pliras gadas han ei stuiu metter baras ella neiv e spitgar giu temps avon ch’ei possien ora. Ed ussa, cun la via nova, num dar giu ina nevada gest avon vegnir ora, schiglioc san ei metter ina bara sin ina schliusa da maun e vegnir entochen a Sedrun sin Cadruvi senza scarpetsch. Era temps da terrein vegnevan ei malamein cun ina bara ord Selva. Ina via stretga, carpusa, uiarscha, baul mav’ei agradsi, baul agradgiu, baul in pultaun e lozza, ch’ins pudeva strusch atras. Ed ussa, tgei commoditad da vegnir ora per lennas ed autras cargas. Tgei semudergiem era ei d’ira sin Tschamut cun ina carga da bos per cura ch’ei eran gia a Selva. Basta, ussa san ils da dadens gl’uaul vegnir a Sedrun, san ira vi d’Ursera cun cargas truffels, cun cargas salvanoris e lu menar enneu puspei autra rauba ch’ei drovan. Temps da stad stevan ils Tschamuters purtar si dies mintga buordi, mintga fagot; mo ussa san ei ira aschi anen sco igl ei praus cun in carr da maun e mintga femna, mintga mattatsch sa vegnir avon porta clavau cun ina carguna fein. Tgi che vul ira sin l’aulta alp da Tiarms cun ina carga lenna u vischala dad alp, sa ira sil „lanstros“ entochen si en stavel e lu era menar oragiu la rauba dad alp.
Insumma ils pli gronds avantatgs dalla via nova per la vischnaunca da Tujetsch han ils da Tschamut e Selva survegniu. Era la vischnaunca ha fatg gronds cuosts e nundumbreivlas uras lavur cumina cun plantar en uaul e far miraglias sur il vitg Selva, nua ch’igl origin dalla lavina secatta. Plinavon ei era vegniu catschau en massa pals per impedir il rumper ora la lavina.
Schebein che quels dus vitgs, Selva e Tschamut stattan en distanza da strusch ina mes’ura in ord l’auter, sche ein ei en pliras qualitads fetg differents in da l’auter. Selva ei in liug da bun’aura, mo a Tschamut han tuts suffels lur liber regress ed ei perquei bugen freid. A Selva vegn il segal madirs sch’ei dat buca onns falli, mo dadens il vitg Tschamut vegn gnanc semnau segal. Tschamut han ei la via nova atras il vitg ed in hotel che porta il num „Rheinquelle“, ei denton aviarts mo cul cuolm ei passabels. Cheu vegn ei brattau giu ils cavals da posta che van avon e suentermiezdi ina envi ed ina enneu, gl’emperm zercladur entochen la fin settember. Ei ha lu era aunc biaras carrotschas da signaria, bia viandonts a pei ed autras menadiras da maniera che temps da stad ei pli bia vivacitad a Tschamut che a Sedrun la capitala dalla val Tujetsch.
Selva denton ei in tgeu e quiet vitg ed en tut privaus da quei cheu sura numnau. Mo el vitg Selva habitescha il signur caplon ed ei perquei era la s. messa. Tschamut han ei la s. messa pressapauc ina gada per jamna. Dalla emprema dumengia da mars naven entochen turnar a serrar en unviern ei il signur caplon obligaus d’ira culla s. messa mintg’auter firau e dumengia a Tschamut e lu mintg’auter firau e dumengia vegn ei fatg a Selva.
Igl unviern sa il caplon habitar en Sutcrestas, nua ch’el ha era leu ina gronda, biala e cumadeivla habitaziun. Ella ei empau malsauna, mo ei stat ad el liber dad ir en ni buc.
A Sutcrestas ei la casa da scola ed aunc entginas autras casas, tut baghetgs per habitar duront il prighel da lavina. Duront auter temps digl onn habitescha leu negin. Igl ei in liug freid e malsaun. Gest dadens Sutcrestas seunescha il Rein da Curnera cun il Rein Grond.
Jeu hai menziunau davart il grond benefeci che Tschamut ha obteniu cun survegnir la via. Mo gest el medem temps han ei piars in auter grond bein che la presenta generaziun deplorescha aunc ussa giu da quella gronda sperdita. Il vitg da Tschamut era plirs tschiens onns staus en possess d’ina stupenta alp che era ad els, po ins dir gest avon casa. Ussa va la via aunc gest sper l’alp ora che ha dau a quella alp bunamein la dubla valeta. In’alp cun bunas auas en abuldonza e buca malsegira per ruclar animals. Mintga famiglia veva en qualla alp duas tegias, essend cheu duas midadas, ina giu bass ed in’autra pli si ad ault. Cheu savevan lura ils da Tschamut gia baul la primavera ira en l’alp cun tut lur animals pigns e gronds. La sera mavan ei en e mulschevan mintgin sias vaccas e cauras. La damaun suenter mulscher caschavan ei e mintgin vegneva lu a casa cugl alv e la schuffa caulda da solver. Il pieun vegneva lu schaus tier la punt da gentar e tut vegneva lu cheu fatg bein a nez.
Duront la stad prendevan ei lu si bia animals e tergevan lu in grond pagament. Da parter quella rendita deva ei denton savens dispetas e scandalems. Tgi leva parter suenter olmas, tgi suenter famiglias ed auters suenter rauba, aschia ch’ils rehs survegnevan il bia. Ina reha e nobla signura dalla val d’Ursera veva schenghegiau quella alp a quella glieud da Tschamut, mo denton sulettamein a quella glieud che habiteschien el vitg da Tschamut. Tgi che habiteschi buca el vitg da Tschamut piardi il dretg sill’alp. Quella signura vess aunc munglau fixar co ei hagien da parter ils avantatgs dalla alp e lu vess ei spargnau bia murmurem. Co eisi finalmein iu e tgei fin ha quei pegliau?
Cura ch’ins sa buca esser cuntents cun quei ch’ins ha e posseda e vul aunc pli bia, sche piard’ins finalmein quei ch’ins ha. Ils vischins da Tschamut ein sepassai si encunter la vischnaunca e pretendiu ch’els sco affons da vischnaunca hagien era ils dretgs dallas autras alps da vischnaunca sco auters vischins da vischnaunca. Lur alp seigi lur atgna proprietad.
Quei ha la vischnaunca muort certas raschuns buca schau tier. Ils da Tschamut vessen lu saviu prender si en lur alp aunc dapli animals jasters e trer in bia pli grond daner. Quei ha la vischnaunca denton buca concediu. Igl ei allura vegniu menau viaden aschi lunsch ch’ei era tut predestinau da dertgar cun gronda vehemenza da maniera che quei process custava mellis en paucs dis. Tschamut ha buca ughegiau da semetter en quei process. Vessen els giu la sventira da spiarder, sche fussen ei vegni paupra glieud, tuts ensemen. La vischnaunca veva aunc meglieras costas da tener ora in process ch’il pign vischinadi da Tschamut. Avon che muentar process han ei tuttina concludiu da vegnir perina amicablamein e buca dar ils mellis als advocats e procuraturs. La vischnaunca ha dau in tons tschiens ed ei vegnida en possess dalla alp. Ils Tschamuters han giu quels daners e lur biala e cumadeivla alp han ei piars per adina e tier piarder l’alp han ei aunc giu beffas e gomias. Paupers Tschamuters!
Ussa lessel jeu era scriver enzatgei sur dil viver e sur dallas spisas dad ussa ni avon tschunconta onns.
Pli che duas gadas per di vegneva ei buca cuschinau e quei era il bia avonmiezdi ina broda dira cun frina groppa; suentermiezdi ina padella flutgets u fermentins cun dalla medema frina groppa da dumiec, ch’era ina spisa semeglionta alla smizza dallas tissunzas. Aschia gl’unviern e la stad vevan ei latgiras e sedevan giu il bia cun gliez. Jamnas e meins ora vevan ei negin paun. Igl ei vegniu raquintau che duas femnas vegnevien mintga sera ensemen en ina stiva da filar. Ellas tenevan cussegl co far ina sera in bien puschegn. Suenter ditg secussegliar, tgei ellas duessien far, han ellas concludiu dad ir la suandonta dumengia a Sedrun a messa e lu cumprar leu in paun, sentelli paun segal e lu magliar ina sera paun detgavunda. Quei ei ussa stau il puschegn da tscheiver da quellas duas filieras. Semegliontas raquintaziuns han ins udiu pliras gadas da glieud dadens igl uaul. Ed ussa? Co stat ei ussa? Tochen en Tschamut e tochen avon casa vegn ei menau cargas sacs frina biala, frina terc, chistas macaruns, brocs pieun jester, tgaus zucher, satgets caffè e sch’ei crescha buca avunda segal da far paun, sche vegn ei magliau paun zart ed aschia va ei ussa. Sche in vegl ni ina veglia da Tschamut u Selva vegnessen ussa en lur casa, mo in sempel luverdi duront ch’ei magliassen uss in gentar, vegnessen ei a dumandar: „Veis oz perdanonza cheu?“ Gie quei vegnessen ei franc a dumandar.
Ina veglia da varga otgonta onns da Tschamut ei morta 1856 e veva sia veta ora mai viu e mai schagiau caffè e duront sia veta mai stada ora a Mustér.
Culla schubradad steva ei avon in triep onns fetg mal. Vi raquintar treis u quater remarcabladads succedidas pressapauc avon curonta onns. In um ei ius en ina casa pervia da fatschentas. Cheu ha quei um jester observau, ch’enta letg sut ils ponns era ei enzatgei che sereghegliava. Meinsanual ei lu vegniu orasut il tapet in purschi. La mumma da casa ha lu detg a quei um: „Nus havein stuiu prender si da nuegl ils purschals e metter enta letg, giun nuegl stuevan ei schelar“. Cheu deva ei aschia dus avantatgs, ils purschals stuevan buca schelar e quels che mavan en quei letg la sera era quel scaldaus e vevan cheu lom e bien.
Ina femna purtava savens d’in liug a l’auter burnida el scussal, senza che quel brischi u piteschi donn. Era quei forsa ina miracla? Na, negina miracla, tuttavia buc! Il scussal era talmein da petsch ch’il burniu pudeva buca penetrar atras e barschar il scussal.
Puspei ina autra raritad. Ina femna da Tschamut envidava a perdanonza ina da tscheuoragiu. Quella ha lu rispundiu: „Ach! Jeu pos buca vegnir enasi Tschamut a perdanonza. Vus veis aschi tschuf e malrugalau, ch’ins ha gnanc gust da magliar buc“. Sin quei di lu la Tschamutra: „Mo bein vegni, nus vein lavau en stiva e vein lavau giu il puffen ed igl ei vegniu neunavon in bufatg cavallut che nus vevan aunc mai viu. Cun scadialas havein nus schon scart, denton ils burtgets vein nus era lavau giu ch’ins vesa ussa pulit ils tscherchels. Saveis schon vegnir, vein mai giu aschi schuber sco quella ga.“ Aunc ussa rian ei cul cavallut da Tschamut. Ord resdar da quella femna devan ei las tratgas da perdanonza en burtgets. Aschia vegn ei discurriu ed ins sa era tgunsch crer. Tgei metoda ch’igl ei aunc ussa a Tschamut e Selva, ch’ei aunc ussa tier bein enqual famiglia en moda, che ual sper igl esch casa cura ch’ins arveva, sch’era leu il begl dils salvanoris. Quels vegnevan pervesi cheu per buca far fadigia da purtar en nuegl la maglia da quels. Lu stevan savens si pigl esch casa portguns sco uors e spetgavan silla maglia da maniera ch’ei fageva strement dad ira vitier gl’esch casa per entrar.
Sco detg: quella moda ei aunc ussa buca stizzada ora dapertut. Tgei miserabel uorden ch’ei era cun vestgir ils affons aunc els onns anno 1860 e 1870 che jeu hai savens viu. Ei vegneva tschuppels buobanaglia en Surpalits a pertgirar animals, dis da ferdaglia, plievgia e suffel, senza sin tgau, senza caltscheuls e senza calzers e l’auter resti ruts e scarpaus. Mo perquei devan ei nuota is dil freid e fagevan pauc stem dalla aura ruha. Denton sai era dir ch’ils affons erien tuttavia buca maltschecs u sfarfatgs.
Sco igl ei denton semidau cun tuttas caussas eisi era semidau culs affons. Ussa ves’ins nuota pli affons aschi maltarschinai. Ussa portan ei resti schuber, bein cuntschau e bein rugalau e stattan nuota anavos dil Tujetsch ora culla schubradad e propertad. Treis caussas han principalmein dau caschun tier quellas anetgas midadas ella avon desiarta Selva. Ina caussa ei stau principalmein la via nova. Avon la vegnida da quella strusch vesev’ins en cheu glieud jastra. Ils jasters e viandonts che mavan sul cuolm mavan tuts da Tiarms e buca tras Selva e Tschamut. Ed ussa, tgei vivacitad il temps da stad! Tgei vesan ussa pigns e gronds, nua ch’ei vegneva avon mai en in cavagl, num dir in da siala. L’autra raschun ein las scolas dil temps niev. Con mal steva ei cun la scola pli da vegl principalmein a Selva. Ins po dir ch’il bastun eri il „schuolmeister“ e buca l’instrucziun. E lu san ins aunc dir, che avon la vegnida dil signur pader Sigisbert sco caplon, regeva ei buca il meglier uorden e schubradad en casa pervenda. Ella casa da lur spiritual era ei segir buca igl exempel che animava tier schubradad e bien uorden. Quei che la presenta generaziun vesa uss, ni quei ch’ei vesevan avon siatonta ni otgonta onns. Tgei differenza!
Ussa vi jeu era descriver empau co ei stat ussa cun las baselgias, ni co ei steva cun quellas avon enzacons onns. Ella val da Selva ein quater baselgias. La baselgia principala ei el vitg da Selva. Ella ei dedicada als apostels s. Gion evangelist e s. Paul. Ella ha treis bials altars, dapresent bein ornai. Avon temps era ei strusch da survegnir matgs da baselgias ed auters ornaments eran fetg scarts. Mo ussa vesa la baselgia ora fetg bein. 1898 ei vegniu fatg in bi arviul alv, avon era leu mo in plantschiu dad aissas. Avon paucs onns ei vegniu rabitschau tier ina biala statua da Nossadunna da Lourdes. Pér 1899 ei tras la premura dil present signur caplon Eduard Muoth vegniu ina statua dil ss. cor da Jesus ed aunc ina orgla nova. Tgei vegnessen quels vegls da Selva a dir sch’ei vegnessen ussa e vesessen ed udessen a sunond las orglas en Selva? Tgei smarvegl vegness quei ad esser!
Enasisum la baselgia davos igl altar grond stat la miraglia dalla baselgia totalmein giu ella tiara da maniera ch’il tetg-baselgia da maun sura stat tochen silla tiara. Quei ei per caschun dalla lavina, che quella possi buca tier da sgurdinar, mo ei in grond donn per mantener la miraglia alva enasisum la baselgia. Avon fetg paucs onns ei la lavina vegnida giu gest sur baselgia ed ha rut en ina finiastra ch’era sper gl’altar grond. Ina part dalla lavina ei vegnida en baselgia sper igl altar giu, mo prendei mira, la glisch perpetna ella ampla ch’era sper la neiv ei tuttina buca stizzada. Ina miracla! Igl onn dallas uiaras han ils Franzos sittau ina balla tras il zenn grond, che quel tunava veramein mal. In parler che mava entuorn suenter siu mistregn ha udiu a tuccond da miezdi ed era udiu la menda da quei zenn. El ei s’offerius u sepurschius da medegar la menda da quei zenn e far ch’el tuni bein. Quel ha lu saviu reparar ch’el ha tunau suenter buca mal, denton tonaton eisi mintg’ureglia che sa distinguer ch’igl ei ina menda vid quei zenn. Aunc ussa ves’ins la ruosna che la balla ha fatg. La sulada dalla baselgia ei ussa tut fatga cun cement, ina porta baselgia nova e bials scalems rodunds avon porta baselgia.
La baselgia da Tschamut; quella ves’ins ord tut siu exteriur ed interiur ch’ella ei fetg veglia ni forsa la pli veglia baselgia dalla val Tujetsch. Ella ei era la baselgia la pli occidentala dil cantun Grischun. La chinetta dalla via nova peglia la miraglia d’in cantun dalla baselgia. Ella ei baghegiada encunter ina muota da grep ual sco sch’ella stuess era sezuppar dalla lavina. Quella baselgia ha treis altars, denton mo in per celebrar la s. messa. Ella ei dedicada a s. Clau e s. Bistgaun. La fiasta da dedicaziun ei l’emprema dumengia da settember. Ella ei adina stada fetg paupra en ornaments entochen ussa. Da vegl enneu eisi stau sigl altar grond in pign tabernachel cun ina biala munstronza che ha en ina particla dil lenn dalla s. crusch. Ils 3 da matg vegn quella tschentada ora e vegn dau la s. benedicziun e fatg la messa perpetna per quei benefactur che ha tarmess da Ruma quei scazi alla baselgia da Tschamut. Sin quei tabernachel stat ussa ina bellezia statua nova che representa la sontga famiglia, Jesus, Maria e Giusep. Sigl altar da maun seniester steva entochen ussa ina pintga Nossadunna dallas dolurs cun vestgiu ner serrada en en ina scaffa cun spieghel; uss denton stat ina statua nova che representa co Nossadunna tegn en siu ravugl Jesus Cristus prius giu dalla crusch.
Quellas statuas ein era vegnidas rabitschadas tier da signur caplon Muoth. Igl ei statuas pintgas, mo fetg bein tagliadas ora. Monsignur uestg Willi ei staus avon entgins onns e visitau las baselgias. Ei vegneva fatg gomias culs da Tschamut, che la pli biala baselgia anfli igl uestg a Tschamut. Mo la paupra tuppanaglia che capescha en da quels fatgs nuot, haveva mal lignau. Igl uestg ha anflau en quella baselgia principalmein treis remarcabladads che han plaschiu ad el sil pli ault grad.
Principalmein la biala statua da Nossadunna immaculata che stat sigl altar da maun dretg. Ina semeglionta statua hagi el aunc mai viu, en neginas baselgias. Ed allura ual sur igl altar grond eisi malegiau sigl arviul in bi maletg co Nossadunna ei vegnida encorunada cun la cruna dallas dudisch steilas dalla ss. trinitad. In maletg aschi vegl che negins vegls san ni pon seregurdar cura quel ei malegiaus e tonaton vesa quei maletg ora sco sch’el fuss malegiaus per avon fetg pign temps. Igl arviul dalla baselgia ei ord in plantschiu dad aissas. Mo in grondissim smarvegl ha igl uestg fatg cun quei ch’ei leu tagliau ora amiez il plantschiu, enzatgei che nossa glieud dattan negin adatg e fan negin stem. Era la buna ura che dat e repetta sin quei selvadi, ha fatg sigl uestg impressiun. Monsignur uestg Willi ha pliras gadas fatg messa ella baselgia da Tschamut. Quella ei era en possess da pliras bialas e custeivlas plaunas. Encunter la miraglia da maun sura ei tablegiau cun aissas e lu fatg alv. Finiastras ha ella fetg pintgas suenter la moda veglia. Ei vegn raquintau che avon varga tschien onns eri ei in zun renomau pictur a Tschamut. Quel duei ver malegiau il maletg da s. Gieri che stat sil clutger baselgia da Sedrun. In maletg pli che tschien onns vegls ed adina staus exponius a tuttas auras schetgas e bletschas e tonaton ei quei maletg aunc ussa ualti bials e veseivels.
Ils bials maletgs ella baselgia da Zarcuns dueien era aunc esser malegiai da quel. Ella baselgia a Tschamut ei pendiu ina tabla da Nossadunna digl agid che duei era esser malegiada da quei pictur. Signur Casper Decurtins ha vuliu cumprar quella e vess pagau bein, mo ils vischins da Tschamut han buca schau ira ord baselgia cun quella tabla. Che quella baselgia ei zun veglia vegn ei era enconuschiu ord l’inscripziun che stat entuorn il zenn grond. Negins san leger ni vegnir vitier tgei lungatg ni tgei scartira che quei ei ed era buca igl orsal. Essend il tetg-baselgia da maun sura giu tochen plaun, sche eisi tgunsch d’ira si tiel zenn per mirar e considerar. Sai pia dir che la baselgia da Tschamut ha fatg impressiun ad uestg Willi. Sai era dir che ord il vischinadi da Tschamut ei vegniu plirs perderts e renomai spirituals: signur canoni Gieriet staus a Trun varga tschunconta onns plevon, sur decan Hetz staus biars onns plevon a Tujetsch, signur pader Gallus Riedi ed aunc auters ein stai nativs da Tschamut.
Ussa vi jeu schar s. Clau en siu ruaus e vi ira dalla via nova oragiu entochen ils cunfins dalla val da Selva. Leu stat lu era ina baselgia. Igl ei la baselgia da s. Brida. Quella stat ual sut la via giusum in ault grep sul Rein. Da quella baselgia vai udiu a raquintar sco suonda: Ina gada mavel jeu naven da Selva tochen s. Brida en cumpignia da signur docter Maculin che era da gliez temps caplon a Selva, per far caluster e rispunder messa. Denter auters discuors che nus vein menau sin via vai jeu fatg in smarvegl e vai detg: “ Ei sto esser che ils vegls da pli daditg eran tonaton pli pussents e beinstonts che da present. Tgei meinis quei ei stau da baghegiar cheu enamiez in uaul en in liug isolau ch’ei lunsch naven, neginas casas, negina glieud, neginas habitaziuns e lu baghegiar cheu ina caplutta“. Quei perdert spiritual ha lu raquintau a mi il suandont: „Ina gada pli da vegl, forsa avon plirs tschiens onns eri ei rut ora ina malsogna che tuttas vaccas stuevan ventscher. Quella malsogna eri rutta ora giu la Bassa e vegnevi lu si dalla vallada pli e pli damaneivel. Finalmein ei quella nauscha malsogna vegnida entochen ella val Tujetsch. Enderschend ils da Selva che quella malsogna seigi rutta ora en Tujetsch, sche seigien dus umens da Selva vegni ora tochen quei liug u plaz nua che la baselgia da s. Brida stat ussa, seigien leu semess en schanuglias fatg oraziun tier Diu ed empermess da baghegiar grad leu sin quei plaz ina caplutta en honur da Diu e dedicar quella a s. Brida sinquei che quella roghi Diu ch’ei vegnien perservai da quei castitg. E prendei mira, la malsogna ei grad leu calada si ed ella val da Selva han ei piars buc in animal e pil Tschamut entuorn era buca pli“.
Da gliez temps eri ei lu aunc mo igl altar grond ella baselgia da Sedrun e quei era lu quei altar che stat uss da maun dretg nua ch’ei vegn fatg si la s. fossa, ils auters altars ein vegni fatgs pli tard. Igl ei lu era vegniu baghegiau in altar ella parochiala en honur da s. Brida e legiu ora quella per secunda patruna suenter s. Vigeli. Aschia ha signur miedi Maculin raquintau a mi. La numnada baselgia da s. Brida vess igl altar che vess grond basegns d’ina raparatura, dil rest eisi per ussa fatg alv la miraglia e fatg portas novas. Ella ei provedida cun in clutger ed in zenn, mo teschamber ha ella negin. Sigl arviul stat in maletg co s. Brida ei vegnida benedida ora d’in uestg per muniessa. Aunc ussa in maletg sco viv, probabel malegiaus da quei numnau pictur da Tschamut. Tuts pelegrins che van a Selva per visitar la mumma digl agid visetan era s. Brida. Entginas processiuns cloman era tier mond leu speras ora. En temps da particulars basegns vegn ei era cheu fatg pliras messas.
Ussa vi jeu era descriver sur la baselgia da Sutcrestas. Quella ei lu baghegiada per avon fetg paucs onns (1852), la davosa baselgia baghegiada ella val Tujetsch. Entuorn igl onn 1840 era ei planisau da transloccar il vitg da Selva, casas, baselgia e tut transportar a Sutcrestas. Quei era denton era per plirs motivs malemperneivel. Per l’ina ei Sutcrestas in liug fetg freid e malsaun, per l’auter ha la lavina era visitau Sutcrestas pliras gadas. Ella ei vegnida giu da Scharinas, devastau baghetgs e rut en preits clavau. Il clavau dil caplon ha la lavina buca daditg priu sulla plaunca ora e purtau in toc pli engiu. Per la tiarza sch’ei vessen vuliu rugadar quellas casas veglias, sche mava la gronda part tut empaglia. Habitar a Sutcrestas era pia per dabia buca fugiu ord tuts prighels.
Finalmein ei vegniu concludiu da schar il vitg Selva en siu ruaus, tut eri e baghegiar a Sutcrestas ina baselgia nova cun ina habitaziun pil signur caplon ed ina stiva per far la scola e lu habitar en cheu mo in temps duront gl’unviern. Ils vischins da Selva savevan lu era baghegiar casa en cheu mintg’in per sesez, tgi che leva e tgi che pudeva gliez steva lu sura a mintgin. Siat casas ein lu era aunc vegnidas baghegiadas a Sutcrestas.
Il planisau baghetg ei lu vegnius ina baselgia ch’era plaz sufficient pils vischins da Selva e Tschamut, dasperas in pign teschamber, ina stiva sisuren, gronda, clara e biala per far la scola pil signur scolast, in stebli cun ina pintga pegna pil signur caplon ed in stebli pil scolast cun aunc duas autras combras ed ina gronda cumadeivla cuschina, dasperas ina tgaminada ed in tschaler. Pertut sufficient clar e cumadeivel. Il clutger baselgia ha plirs onns giu si dus zenns ad emprest, in da s. Brida e l’auter da s. Bistgaun a Giuv. Mo igl onn 1866 ei vegniu mes dus zenns novs che tunan bein e van fetg bein ensemen. Mo da deplorar ei lu stau grondamein che cura che quei baghetg ei staus baghegiaus, sche han ei bein viu ch’ei vevan baghegiau quel sin in sulom totalmein falliu. Ils batlinis sigl altar eran bletschs, il resti da messa en teschamber era tut bletschs, il plantschiu dalla baselgia era marschs en treis u quater onns e pudeva buca vegnir mantenius. Cura ch’ei vegneva fatg ils uffecis divins d’avomiezdi ed il pievel era staus en baselgia, sche suentermiezdi era ei ina vapur ed ina tufferia en baselgia da lenn e da humid, quasi insupportabel. Mo il pli era aunc da deplorar ch’ils caplons vevan grev dubi schebein Niessegner seigi presents el s. sacrament, essend la ss. hostias el cibori mo ina pasta. Empau pli tard eisi vegniu fatg duas ruosnas ella miraglia, ina ensisum baselgia, l’autra oradem sur la porta baselgia. Quei ha lu dau ina buna gidada. Enstagl plantschiu ei vegniu fatg en ina sulada cun plattas. Arisguard il salvar si Niessegner ha il monsignur uestg cussegliau da conservar paucas hostias, sinaquei ch’ei vegni gleiti consumau. Igl ei in altar pign, mo fetg bein ornaus. La baselgia ei dedicada a Nossadunna cul tetel Maria digl agid. Gest perquei vegnan cheu en quella baselgia savens pelegrins pli dalunsch, pertgei digl agid da Nossadunna ei tut che ha da basegns. Suenter la mort da sur Deplaz ch’ei staus curonta onns caplon a Selva ei pader Sigisbert Monn vegnius caplon a Selva. Quel ha lu buca vertiu la scola leu en sia habitaziun digl unviern, essend quei memia grond distrurbi per in spiritual. La scola ei lu vegnida fatga entgins unviarns en ina stiva d’in pur leu sper baselgia e pli tard lu baghegiau ina casa da scola. Gia plirs unviarns ein ils caplons nuota ira a Sutcrestas per habitar leu.
Ussa ein leu dapresent nov casas, mo buca tut quels che han casa van cheu igl unviern. Sco gia detg ei sur Deplaz staus caplon a Selva curonta onns. Silsuenter ei pader Sigisbert Monn staus entgins paucs onns e lu ei sur Gion Gieri Dosch dus onns, silsuenter signur dr. Andreas Maculin duront schotg onns. Dus onns han ei lu giu in prer tudestg. Denter en ei la caplania da Selva stada vacanta pliras gadas per entirs onns. Finalmein ei vegniu a Selva caplon sur Eduard Muoth, staus avon plevon a Sedrun, il qual ei aunc leu dapresent.
A Selva han ei giu plirs onns negin mulin e negin che fa paun. Selva e Tschamut ston ira a Rueras e gl’unviern ei quei bia gadas zun prigulus e surtut onn ora malcumadeivel. Ussa ein ei buca pli disai da star jamnas e meins senza paun sco ei era il cass avon biars onns. Ussa ei denton sin via da reparar il mulin, che era avon e baghegiar in fuorn ch’ei sappien moler e far paun a Selva. La pli gronda scartezia ha uss la val Selva dalla lenna. Tschamut ha lunsch entuorn negina lenna e negin uaul. Sch’ei vulan scaldar lur pegnas, sche ston els far sco lur vischins dad Ursera e cavar e tagliar ora turba e scaldar pegna cun da gliez. Avon plirs tschiens onns eri ei uaul da Surpalits enasi entochen sisum il cuolm. Aunc ussa vegn ei cavau ora cuscha e ragischs ord il tratsch entochen sisum il cuolm, mo schinavon sco ei vegn era ora toccanaglia miez barschada, sche vegn ei pretendiu dils vegls ch’ei hagien avon temps voluntariamein dau fiug e barschau in toc uaul e quei per motiv da spuentar ora e ragischar ora ils animals selvadis e scarponts. Ils lufs ed uors vevien cheu lur fueinas e savevien setener si cheu nundisturbai. Quei era schliats e prigulus vischins pils animals dumiastis da casa, na, ina gada barschavan ei igl uaul ed ussa han ei buca lenna!
Paupers Tschamuters e paupers Tarlebs!
NB: A Selva ein endisch casa e 14 famiglias, a Tschamut ein 10 casas e 12 famiglias.